ВУЗ: Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова
Категория: Учебное пособие
Дисциплина: Религиоведение (Религия)
Добавлен: 04.02.2019
Просмотров: 18551
Скачиваний: 9
Культтiк әрекеттiң нәтижесi бәрiнен бұрын дiни қажеттiлiктердi қанағаттандыру, дiни сананы тiрiлту болып табылады. Дiншiлдердiң санасында культтiк әрекеттердiң көмегiмен дiни образдар, рәмiздер, мифтер қайта елестетiледi, сәйкес эмоциялар қоздырылады. Культ дiншiлдердiң психологиялық күйiнiң динамикасының факторы бола алады: жабырқаңқылық күйiнен (мазасыздық, қанағаттанбаушылық, iшкi үйлесiмсiздiк, күйiну, зарығу) жеңiлдену күйiне (қанағаттанушылық, тынышталу, үйлесiмдiлiк, қуаныш, күштiң тасуы) көшу орын алады. Культтiк әрекетте дiншiлдердiң бiр-бiрiмен шынайы араласуы болады, ол дiни топтың бiрiгуiнiң құралы болып табылады. Культтi орындау уақытында эстетикалық қажеттiлiктер де қанағаттандырылады. Көркемдiк құндылығы бар икон, сәулет және храмның заттары, дұғалар мен псалмаларды оқу – осының бәрi эстетикалық ләззат бере алады.
3. ДIНИ ҚАТЫНАСТАР
Әр алуан әрекет түрлерiне сәйкес дiниден тыс және дiни қатынастар қалыптасады. Экономикалық, саяси, мемлекеттiк, ағартушылық және басқа да әрекеттердi орындау барысында дiни индивидтер, топтар, институттар белсендiлiктiң осы түрлерiне сай байланыстарға түседi. Бұл тектес байланыстарда субъективтi болжамданған мағына болуы мүмкiн, дегенмен олар объективтiк мазмұны бойынша дiни емес.
Дiни қатынастардың қасиеттерi
Дiни қатынастар дегенiмiз рухани саладағы дiни санаға сай қалыптасатын, дiни әрекеттiң арқасында өмiр сүрiп, жүзеге асатын қатынастардың түрi. Оларды индивидтер, топтар, институттар, ұйымдар жасайды.
Дiни қатынастардың субъективтiк жоспары, сана жоспары бар. Соңғысы адамдардың гипостаздалған жаратылыстарға, қасиеттерге, байланыстарға, сондай-ақ дiншiлдердiң бiр-бiрiне деген анық бiр қатынастарын бiлдiредi. Бiрiншi қатынастар сана жоспарында өрбидi, дегенмен адамдардың арасындағы шынайы қатынастардан, мысалы, пенде мен дiни қызметкердiң арасындағы қатынастан көрiнедi. Дiншiлдердiң бiр-бiрiмен байланыстары аталған жаратылыстарға, қасиеттерге, байланыстарға қатысты болса да, шынайы әрекеттердi бiлдiредi. Басқа жағынан алғанда, дiни сана шынайы қатынастарды бейнелей және бiлдiре отырып, олардың образдары мен ұқсастықтары бойынша дiни қатынастардың сұлбасын бекiтедi. Бұл сұлбаларға сәйкес гипостаздалған жаратылыстардың бiр-бiрiмен және адамдармен, адамдардың осы жаратылыстармен және өзара қатынастары елестетiледi. Сұлбалар үстемдiк-бағыну қатынастарын (“Құдай және Құдайдың құлы” типi бойынша), мемлекеттiк-құқықтық құрылымды (Құдай – “аспан Патшасы”, папа – “монарх”, “канондық құқық”), сот жүргiзу iсi байланыстарын (Христосқа жүргiзiлген “сот”, Құдай –“сот”, күнәһарлар - “сотталғандар”, “Ақырет күнi”), жанұялық қатынастарды (“Әке Құдай”, “Бала Құдай”, “ағайын”, “апа, сiңлi, қарындас”) модельдейдi. Әдептiк қатынастарды көрсетудiң маңызы зор, негiзiнен, барлық дiни қатынастарға моральдық мән берiледi.
Дiни қатынастарды бекiту мен жанамалаудың әр түрлi әдiстерi бар. Делдал ретiнде бола алатындар: 1) тiрi емес және тiрi табиғат заттары – храм, икон, крест, керiлген Хритос бейнесi, ступа, “қара тас”, сиыр, крокодил, көгершiн және т.с.с. – сонда дiни қатынастар заттық, нәрселiк форманы қабылдайды; 2) индивид немесе бiр топ адамдар – культтiң қызметшiсi, дiни ұйымның басшысы, қауымның қызметкерi, “дарын” иесi және т.б.; бұл жағдайда дiндарлардың өзара байланыстарын бекiтудiң жекеленген әдiсi туралы айтуға болады; 3) Құдайдың, рухтардың, жанның, Құдай Ананың, Христостың, Будданың, бодхисаттваның, Мұхаммедтiң, әулилердiң және т.б. образдары; бұл жанамаласудың идеалдандырылған, образды формасы (Иса сонда айтты: «…қай жерде адамдардың екеуi немесе үшеуi Менiң үшiн жиналған болса, Мен олардың iшiндемiн» - Мф. 18:20): 4) тiл – кiммен және қалай қарым-қатынас жасау керектiгi жайлы насихаттарды қамтитын жеке сөздер мен тұтас сөйлемдер; бекiтудiң бұл әдiсi тiлдiк деп аталады. Заттар, кейiпкерлер, образдар, сөздер рәмiздiк қасиеттерге ие, олар дiни мән мен мағынаны бiлдiретiн белгiлер болып табылады, байланысқа түсетiн индивидтер арқылы “оқылады”.
Қатынастардың түрлерi
Культтен тыс және культтiк қатынастарды айыра бiлген жөн. Культтен тыс қатынастар культтен тыс дiни әрекеттiң арқасында жасалады. Оларда дiни индивидтердiң, ұйымдардың арасындағы қатынастар басым мағынаға ие болады. Мысалы, рухани өндiрiспен шұғылдана отырып, теологтар бiр-бiрiмен ақпаратпен алмасудың, “дiни iлiмдiк әңгiмелесудiң” анық бiр қатынастарына түседi. Дiни мектептердегi педагогикалық процесс “ұстаз – шәкiрт”, “ректор – педагогикалық ұжым” байланысы, тыңдаушылардың арасындағы белгiлi бiр қарым-қатынастар байланысының болуын көздейдi. Үгiттеу, миссионерлiк, жанұядағы дiни тәрбие ақпараттық қатынастар, насихаттау, хабарлама, бейiмдеу механизмдерiнiң арқасында жүзеге асырылады. Дiни ұйымдарда координация (“көлденең” бойынша әрекеттесу) және субординация байланыстары (“тiгiнен бойынша” қатар бағыну), билiк жүргiзу қатынастары әрекет етедi.
Культтiк қатынастар культтiк әрекет процесiнде қалыптасады. Соңғысы гипостаздалған жаратылыстарға, қасиеттерге, байланыстарға деген қатынасқа аса назар аударады. Сана саласында өрбитiн бұл қатынастар адамдардың өзара байланыстарында да байқалады. Культтi орындау уақытында евхаристикалық бiрiгу, тәубесiне келушiлiк, уағыздаушылық, ғұрыптық және т.б. қатынастар қалыптасады. Православиелiк неке қию ғұрпы, мысалы, күйеу мен қалыңдықты шiркеулiк неке нормаларымен ұйғарылған өзара қатынасқа түсiредi; шоқыну “шоқындырылған ұлдың (қыздың)” шоқындырған ата-анасымен (әке мен шешесiмен) байланысын бекiтедi.
Дiннiң әсер ету дәрежесiне байланысты дiни қатынастарды этнос, жанұя, жiк, тап, кәсiптiк топ, мемлекет өзiнiң қол астына қарайтындарымен бiрге немесе көрсетiлген топтардың бөлiктерi, яғни өкiлдерi өздерiн ортақ бiр сенiмге жатқызатын әлеуметтiк және саяси бiрлестiктер жасайды. Әсiресе, дiни қатынастарды сақтауда, жасауда дiни белгiлерi бойынша бөлiнген әлеуметтiк топтар үлкен рөл атқарды, - ежелгi үндi қоғамындағы брахмандар варнасы, Еуропаның құл иеленушi мемлекеттерiндегi абыздар, ортағасырлық феодалдық монархиялардағы дiн басылардың жiгi және т.с.с.
Дiни қатынастардың сипаттары әр түрлi бола алады – ынтымақтастық, төзiмдiлiк және бейтараптық, бақталастық, қақтығыс және күрес сипаттары, көп жағдайда дiни фанатизм үрдiсi де байқалады. Дегенмен “бiрге бейбiт өмiр сүру” болған кезде де, әдетте, белгiлi бiр бiрлестiктiң, конфессияның, бағыттың, дiннiң басымдылығы туралы түсiнiк болады.
4. ДIНИ ҰЙЫМДАР
Әрекет пен қатынастарды тәртiпке келтiрушi инстанциялар ретiнде институттар мен ұйымдар қызмет атқарады. Дiниден тыс салаларда бағдарлану үшiн экономикалық институттар (мысалы, Ватикандағы “Қасиеттi рух банкi”), саяси партиялар (христиандық, исламдық және т.б.), кәсiподақтар, әйелдер, жастар және басқа да ұйымдар құрылады.
Дiни ұйымдардың түрлерi мен құрылымы
Мекемелер дiнде де қалыптасады, олар культтен тыс және культтiк болады. Культтен тыс мекемелерге культтен тыс әрекеттi басқаратын топтарды (шiркеу кеңесi, ревизиялық комиссия, бiлiм беру бөлiмдерi, баспасөз департаменттерi, дiни оқу орындарының ректораттары және т.б.) жатқызамыз, ал культтiк мекемелерден (христиандықтағы) причттi атаймыз.
Алғашқы қауымдық қоғамда дiни ұйымдр болған жоқ. Дiни рәсiмдердi алғашқы кезде ру немесе тайпа басылары басқарды. Бiртiндеп культтi орындаушылар пайда болады: бақсылар, балгерлер және т.б. Этникалық ортақтыққа ұқсамайтын дiни топтар – “жасырын одақтар” қалыптасты. Қоғамның жiктелуiне, еңбек бөлiнiсiне қарай, абыздар жiгi және осымен бiрге дiни ұйымдар бiртiндеп қалыптасады.
Белгiлi бiр дiни сенiмнiң жолын қуушылар дiни қауымды құрайды. Қауым шеңберiнде сан алуан әрекет түрлерiнiң – культтiк және культтен тыс әрекет түрлерiнiң негiзiнде дiни субтоптардың түгелдей жүйесi қалыптасады. Қауымның тұтас бiрлестiк ретiнде өмiр сүрiп, қызмет атқаруы ұйыммен қамтамасыз етiледi.
Дiни ұйымның құрылымы дәстүр мен әдет, шiркеулiк құқық немесе устав, апостолдық ережелер, конституциялармен және т.с.с. алдын ала жазылады. Ұйымдастырушылық ұстанымдар олардың құрамдас бөлiктерiн, позициялар мен рөлдердi, индивидтер мен ұйымдағы жеке топтардың әрекеттерiнiң субординациясы мен координациясының ережелерiн, әрекет негiздерiн, сәйкесiнше, бiрлестiктiң бiрлiгiн қамтамасыз ететiн әрекет етушiлердiң тобын анықтайды. Пайда болу және өмiр сүру жағдайларына байланысты дiни ұйымдар монархиялық (католицизм, православие), парламенттiк-корольдық (англикандық), республикалық-демократиялық (кальвинизм, баптизм) және басқа да түрге енедi.
Барлық ұйымдастырушылық элементтерi бар қауым дiни бiрлестiктi бiлдiредi. Бiрлестiктiң бiрiншi ұяшығы дiни қауым болып табылады, қауымдардан жоғарырақ топтардың кешенi орналасады, ол жоғары топ – бiрлестiктiң ортасына дейiн тiзбектеледi. Бiрлестiкте ерекше ұйымдастырушылық байланыстары бар, бiрақ жалпы құрылымға қамтылған бiрқатар басқа да құрамдас бөлiктерi (мысалы, дiн басылары, монахтық) бар. Кейбiр құрамдас бөлiктерiнiң өзiндiк инфрақұрылымы бар. Бiрлестiктiң барлық топтары бүтiннiң өзара байланысты мүшелерi болып табылады.
Индивидтердiң және ұйымның әр түрлi элементтерiнiң әрекетiн бақылау механизмi дiни құқық пен мораль, санкциялар мен үлгiлер, беделдер болып табылады.
Бiрлестiктердiң типтерi
Ұйымдастыру элементтерiн жинау, олардың өзара байланыстары, позициялар мен рөлдердi үлестiру, басқару және атқару органдары, бақылау механизмдерi әр түрлi дiндерде, конфессияларда, әр түрлi типтегi бiрлестiктерде әр түрлi. Христиандықты зерттеу негiзiнде дiни бiрлестiктердiң мынандай типтерi анықталған: шiркеу, секта, деноминация, бекiтiлген секта, мистерия және т.б. Зерттеушiлер тарапынан неғұрлым қолдау тапқаны алдыңғы үш типтегi бiрлестiктер.
Шiркеу салыстырмалы түрде кең бiрлестiк, оған мүшелiк индивидтiң жеке таңдауы емес, дәстүрмен анықталады. Осыдан әрбiр адамның шiркеудiң мүшесi болуына мүмкiндiгi бар екенi мойындалады. Шындығында үздiксiз және қатаң бақыланатын мүшелiк жоқ, iзiн басушылар анонимдi. Көптеген шiркеулерде олардың мүшелерi дiн басылары мен пенделерге бөлiнедi. Позициялары мен рөлдерi, дәрежесi мен басқыштаушылығы иерархиялық және мәртебелiк ұстанымдары бойынша реттестiрiлген.
Секта ана немесе мына дiни бағыттарға қатысты оппозициялық ағым ретiнде пайда болады. Оған өзiнiң рөлiнiң, доктринасының, идеялық ұстанымдарының, құндылықтарының, ұйғарымдарының ерекшелiктерiн мойындатуға талпыныс тән. Мұнымен өзiн таңдаулы деп санау көнiл-күйлерi байланысты, көп жағдайда оқшаулану үрдiсi байқалады. Рухани қайта жаңғыруға деген талпыныс шұғыл көрiнiс табады. Поптар институты болмайды, көш басылық харизмалық деп саналады. Барлық мүшелерiнiң теңдiгi басып айтылады, өз еркiмен бiрiгу ұстанымы жарияланады, мүшелiктен бұрын болатын “дiнге тартылуға” басты назар төгiледi. Секталардың тарихи тағдыры бiрдей емес. Олардың кейбiреулерi белгiлi бiр уақыт аралығында өзiнiң өмiр сүруiн тоқтатады. Басқалары уақыт өте басқа типтерге айналады.
Деноминация бiрлестiктердiң басқа типтерiнен дами алады немесе ең басынан-ақ осы формада қалыптасады. Оның идеялық, культтiк және ұйымдастырушылық ұстанымдары шiркеуге және сектаға оппозицияда қалыптасады және әр түрлi сипатта болады. Мүшелерiнiң “таңдаулы” екенi туралы екпiндi сақтай отырып, ол кез келген дiндар үшiн рухани қайта туылудың мүмкiндiгiн мойындайды. “Дүниеден” оқшаулану және дiни топтың iшiне тұйықталу “шынайы” дiншiлдiктiң мiндеттi белгiсi деп саналмайды. Үздiксiз және қатаң бақыланатын мүшелiк ұстанымы және соған сәйкес, әсiресе дiни әрекетте беделдiлiк ұсынылғанмен, “дүниемен” бiрiгу үрдiсi байқалады, оның жолын ұстанатындар қоғам өмiрiне белсендi қатысуға шақырылады. Деноминацияға көлденеңiнен болсын, тiгiнен болсын, нақты ұйымдастыру тән.
Бақылау сұрақтарының тапсырмалары
-
Діни сана дегеніміз не және оның қандай ерекшеліктері бар?
-
Діни сенімнің қалыптасуы мен тұрақтануына қандай факторлар ықпал етеді?
-
Діни сана мен діни сенімнің арақатынасы қандай?
-
Діни әрекет ұғымына анықтама беріңіз
-
Діни қатынастардың түрлеріне талдау жасаңыз
-
Діни бірлестіктердің әрекет ету негіздерін анықтаңыз
-
Діни ұйымдардың қоғамдағы рөліне талдау жасаңыз
-
Дін мен мәдениеттің арақатынасы қандай?
-
Қоғамдағы діни қатынастарға талдау жасаңыз
Тарау IV
МӘДЕНИЕТ ЖҮЙЕСIНДЕГI ДIН
Мәдениеттегi мағына және мағына беру
Дiн рухани мәдениет (лат. cultura – жер өңдеу, тәрбиелеу, бiлiм беру, құрметтеу) салаларының бiрi болып саналады.
Дiнтануда табысты “жұмыс атқаратын” мәдениеттiң мына бiр анықтамасын қабылдайық: бұл адамның сан қырлы болмысын жүзеге асыратын, материалды және рухани әрекет барысында iске асатын тәсiлдердiң жиынтығы және ол тәсiлдер жаңа ұрпақтар арқылы берiлiп, меңгерiлiп отыратын мәдениет өнiмдерiнде көрiнiс табады. Мәдениет адам әрекетiнiң процесiн (сәйкес әдiстердi, тәсiлдердi меңгеру және әрдайым оларды iске асырып отыру тұрғысынан), сондай-ақ оның нәтижелерiн де сипаттайды. Ол өмiрдiң әр түрлi салаларындағы – экономика, саясат, моральдағы және т.с.с. сана мен жүрiс-тұрыстың сәйкес қасиеттерiн меңзейдi, жеке адамның да, топтың да, қоғамның да тiршiлiк әрекетiнiң белгiлi бiр жақтарын түсiндiредi.
Мәдениеттi жасау материалды өндiрiс саласында да, рухани өндiрiс саласында да жасалады. Ана салада да, мына салада да өздерiнiң заттық тасушылары бар. Материалдық әрекет саласындағы мәдениет заттары-тасушылары еңбек құрал-саймандары, қолмен жасалған тамақ өнiмдерi, киiм, үй, тұрмыс заттары, байланыс және көлiк жолдары болып табылса, рухани мәдениеттiң көрiнiсi ретiнде дыбыстық және жазбаша формадағы тiл, әр түрлi жасанды белгiлер жүйесi (мысалы, сұлбалар, карталар, математика “тiлi”), кiтаптар, газеттер, өнер туындылары саналады.
Мәдениетте, оның қай салада туындағанына қарамастан, материалдық және идеалдық бiр-бiрiне енiп отырады: материалдық әрекетте бiлiмдер, мақсаттар, идеялар, адамдардың жоспарлары жүзеге асады, ал рухани өнiмдер материалдық зерзаттардың қасиеттерi мен қатынастарын есте сақтап қалады.
Мәдениеттiң маңызды аспектiсi - адам белсендiлiгiн реттестiретiн механизмдер, оларға нормалар, ережелер, талаптар, эталондар, үлгiлер, әрекет пен араласудың инварианттары жатады. Мәдениет сипаты бiлiм беру, тәрбиелеу, басқару, билiк институттары мен мекемелерiне де берiлген.
Мәдениеттiң дамуы мен қызмет етуi объект-субъектiлi қатынастардың контексiнде ғана мүмкiн. Материалдық заттар өзiмен өзi болып, қоғамдық және жеке адамдық санамен белгiлiк қатынасқа түспесе, олар өлi болып саналады. Субъект-индивид және топ әрекетiнiң арқасында мәдениеттiң “сәуле таратуы” мен қозғалысы қамтамасыз етiледi. Алдыңғы ұрпақтар жасап кеткен мәдениет әлемiнде әрекет ету үшiн, жаңа ұрпақтың өкiлдерi материалдық заттар-тасушыларда сақталған шеберлiк, дағдыларды меңгере бiлулерi тиiс. Бiрiн-бiрi алмастыратын ұрпақтардың еңбегiнде заттандыру мен затсыздандыру процесстерiнiң өзара әрекетi жүзеге асады. Заттандыру адамның қабiлеттерiн, бiлiмдерiн, дағдыларын объективтi заттарға көшiру болса, затсыздандыру – бұл ана немесе мына заттарды – мәдениет тасушыларын жасауға көмектескен әдiстер мен тәсiлдердi адамдардың меңгеруi. Бұл заттар екi болмысқа ие болады: бiр жағынан, олар адамға тәуелсiз ақиқаттылық, тiкелей сезiмдiк зат болып қала берсе, екiншi жағынан, басқа ақиқаттылықтың орнын басады, соны көрсетедi, мағынаға (значение) ие болады, сезiмдiк-сезiмнен тысқа айналады. Мағына дегенiмiз - адамзат тәжiрибесiн түзетiн, объективтiк байланыстар, қатынастар, өзара әрекеттер көрiнiс алатын идеялық құрылым. Материалдық тасушыларда сақтала отырып, мағына тұрақтылық, өзгермейтiндiк сипат алады және өзiнiң осы сипатында қоғам немесе топтың рухани саласының мазмұнына енедi. Мағына нақты заттық тасушыда бекiтiлгенiне қарамастан, ол шындықты жалпылау болып саналады.