ВУЗ: Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова
Категория: Учебное пособие
Дисциплина: Религиоведение (Религия)
Добавлен: 04.02.2019
Просмотров: 18563
Скачиваний: 9
3. Дүниедегінің барлығы бір-бірімен тығыз байланыс-та. Бұл байланыс шаман-медиум арқылы іске асады.
4. Ғарышты мекендейтін рухтар адамның күнделікті тұрмысына жақын араласып отырады, қолдайды немесе жазалайды.
5. Рух ниетін, әмірін адамдарға жеткізуші тұлға – шаман, бақсы.
6. Шамандық қасиет тұқым қуалау, тегіне тарту, рухтың қонуы арқылы дариды.
7. Шаманизм рулық қоғамның діни идеологиясы ретінде қалыптасады, шаман бір әулеттің немесе рудың абызы қызметін атқарады. Ол діни әдет-ғұрыптарды өткізеді, әулеттің немесе рудың болашағын болжайды, сол арқылы шаруашылық әрекетін, тұрмыс-тіршілігін айқындайды.
Шаманның рухтардың тандаулысы болуы және сәуегейлік, яғни болашақты болжау қасиеті әлемдік діндердегі пайғамбар идеясының қалыптасуында маңызды рөл атқарған деп топшылауға болады, сол сияқты жаратушыны таза рух ретінде түсінуде де шамандық әсерін жоққа шығаруға болмайды. Жалпы жаратушы – құдай идеясының түп-тамыры табиғатқа табыну, оны құдіреттендірумен әруаққа, рухқа табыну десек артық айтпаған болар едік. Тәңірлік сенім мен шамандық дін ұзақ уақыт қатар да дами отырып, ажырамас синкретті сипатқа ие болады. Тәңір шамандық дінде бүкіл болмысты жаратушы құдайға айналады. Тәңірдің әмірі мен бұйрығын орындайтын рухтар оның көмекшілеріне айналады. Шаман осы рухтармен байланысқа түседі, рухтардан қолдауын, қорғауын сұрайды. Алайда, біздің пайымдауымызша, Тәңірілік сенім эволюциясының соңғы кезеңдері христианшылдық пен исламның пайда болып, таралуымен кезбе-кез келеді. Белгілі бір дәрежеде түркілер арасында діндер «полиферациясы» орын алады. Түркілер арасында сақталған діни төзімділік осы діндердің ішінде өмір мен дүниетанымға, қоғамның прогрессивті дамуына анағұрлым бейімінің тұрақтанып қалуына мүмкіндік береді.
Қазақтар Тәңірді тылсым дейді. Тылсым – киелі құпия адам танымынан жоғары, оған ақыл-парасат жетпейді. Философияда тылсым-трансценттілік деп аталады. Тылсым табиғат пен әлемнің шексіздігін де білдіреді.
Тәңірілік тылсым арқылы адам табиғатпен ұштасады, ондағы үйлесімділікті сезінеді, көшпенді дүниені танудан гөрі түсінуге ұмтылады, сөйтіп түсінуді танудан жоғары қояды. Адам өзінің дәрменсіздігін құдіретті тылсыммен бетпе-бет келгенде сезінеді. Түркілер күллі дүниеге үйлесімділік дарытқан құдіретті Тәңір деп мойындайды, алайда мойындау мойынсұну емес, себебі Тәңір адамға ерік берген, әлемдік діндердегі осы жалған дүниеде құдайға құлшылық етсең, жаратушы еңбегіңді ескертіп о дүниеде бейішке барасың деуі Тәңірлікке жүрмейді, Тәңірлік «жазмыштан озмыш» жоқ деп қол қусырып отырғанды да қаламайды, өйткені оған фатализм жат құбылыс. «Мәңгілік аспан, - дейді Л.Н. Гумилев тек көмек көрсететін ғана емес, сонымен бірге өзіне сиынушылардан белсенділік танытуды да талап ететін құдай... Тәңірлік дін адамды өз іс-қимылына, әрекетіне, пиғыл-ниетіне есеп беріп отыруға үйретеді, ісі түсіп, жолы болса, түркілер «Тәңір қолдады» дейді, қателік жасап, адасса, «Тәңірім кешіре гөр», - дейді.
Діни наным-сенімдер жалпы дүниемен қатар билік пен мемлекеттің, билік құзіретінің пайда болуын да түсіндіреді және оларға тылсымдық сипат береді. Бұл көне заман халықтарының бәріне тән деп айтуға болады. Көне түркілік деректерді зерттеу де осыған дәлел бола алады. Орхон-Енесай жазбаларында ондағы басты кейіпкерлер туралы деректермен қатар, түркілердің діни наным-сенімдері, мемлекеттілігі, мемлекетті басқару тәсілдері, адамгершілік-құқықтық түсініктері туралы да мәліметтер беріледі. Cоларға сәйкес аспан мен жер және олардың арасында адамзат жаратылғаннан кейін адамзат қауымындағы билік пен басқару түркі хандарына тапсырылған. Хандар түркі мемлекетінің заңдарын жасады. Ханның басты міндеті мемлекеттің тұрақтылығы мен өсіп-өркендеуін қамтамасыз ету. Бұл жазба мұраның өзегі билік пен халықтың бірлігі. Билік Тәңірі арқылы беріледі. Тәңір тек ханның ғана емес, бүкіл түркі жұртының қамқоршысы. Қаған Тәңір құдіретіне сай билік етеді, билікті алған қаған өзінің қол астындағы халық үшін Тәңір алдындағы жауапкершілігін ұмытпауы керек. Ал түркі халқынан Тәңір қағанға адал болуды және соған қызмет етуді талап етеді. Қағанға жүктелген Тәңірілік биліктің халық тарапынан мойындалуы мен танылуы билікке киелі сипат береді. Көне түркі жазбаларындағы мемлекеттілік, елдік, билік, басқару мен бағыну мәселелері Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» шығармасында жан-жақты талқыланады. Сондықтан бұл шығарманы көне түркі құқының маңызды ескерткіші ретінде қарастыруға болады. Түркі қағандарының титулында жиі кездесетін «құт» сөзінің мағынасы тек бақыт, молшылық ұғымдарымен шектелмейді. Біздіңше «құт» қуат, күш деген мағынада да қолданылады. Саяси мағынада ол биліктің қуаттылығын, пәрменділігін білдіретін сияқты. Өйткені «құт» қағанға Тәңірдің құдіреті арқылы дариды. «Құт» сөзінің қазіргі синонимі «бақ». Алайда құт қонған адам оны дұрыс танып, жүзеге асыра білуі керек. Қаған үшін құт мемлекет пен халықтың қамын ойлауда, қайткен күнде де мемлекеттілікті нығайтуда, өсіріп-өркендетуде, яғни қаған құтты қолында берік ұстауы керек. Бұл қағаннан қайратты, жігерлі, намысты болумен қатар білімділікті, парасаттылықты, әділеттілікті талап етеді. Осының бәрі Тәңірдің аманаты, өсиеті ретінде қабылданады. Қаған елінің қамын ойламаса, елі қағанына бас имесе түркі жұртының берекесі кетеді, іргесі сөгіліп, құты қашады. Мемлекеттіліктің қажетті алғышарты елдің бірлігі болып табылады. Осы алғышартты жете түсіну көне түркі жұртының саяси-құқықтық санасының жетілгендігі мен өзіндік ерекшелігінің көрінісі болды. Түркі азаматының мұраты – елі мен мемлекетіне қызмет ету. Мұны түркі адамы Тәңір алдындағы парызы деп санайды. Бұл идеяны Жүсіп Баласағұн Оғділміш пен Одғұрміш образдарын салыстыру арқылы жеткізеді. Өзінің ақылы мен парасатын қоғам мен мемлекет ісіне арнаған Оғділміш бала күнгі досы, тақуа Одғұрмішке мемлекеттік басқару жүйесінде лайықты орын алып, ел-жұртына қызмет етуді ұсынады. Бірақ Одғұрміш оның бұл ұсынысын қабыл алмайды, қайта өз өмір салтының басымдылығын мойындатуға талпынады. Тақуалық өмірден бас тартпаған Одғұрміш біраз уақыттан соң дертке шалдығып қайтыс болады. Оғділміш болса өзінің өмірі мен талантын, күш-жігерін елі мен жеріне, мемлекетіне қызмет етуге жұмсайды. Оғділміштің ұстанымы – көне түркілердің өмірлік фәлсафасы. Адам өмірінің мәні шығармашылық пен еңбекте, өзіңді, қоршаған ортаны Жарық дүниеге айналдыруда. Тәңірлік дінді зерттеуші ғалым М. Аджи: «Түркілер діні тек Далада ғана емес, сонымен қатар бүкіл Еуропа мәдениетінде өз қолтаңбасын қалдырды»,- дейді.
Кейіннен ислам дінінің таралып, ислам өркениетінің қалыптасуы барысында Тәңір Аллаһтың синониміне айналады. Исламның таралуы Алтын Орданың тәуелсіз мемлекет ретінде нығаюына және жаңа қалалардың дамуына ықпал етті. Ислам тек қана материалдық мәдениеттің емес, рухани мәдениеттің де, соның ішінде ғылым мен әдебиеттің дамуына жаңа серпін берді. Түркі ғалымдары мен ақындарының, дана ойшылдарының шығармалары ислам өркениетінің ажырамас буыны болып табылады. Жалпы алғанда, ислам Азия, Африка, Еуропа құрлықтарын қамтыған өркениеттік құбылыс болды. Еуразия даласын мекендеген түркі мемлекеттері бұл өркениеттік үрдістерден шет қала алмады және қала алмайтын да еді. Ислам діні әр түрлі мәдениеттерді бір өркениеттік ағымға біріктірді. Ислам осы дінді қабылдаған халықтардың мәдениетін жойып жібермей, керісінше, жаңа сатыға көтерді. Қоғам мен мәдениет үнемі қозғалыста, дамуда болатын жүйелер. Түркі мәдениеті мен ислам өркениеті туралы айтқанда олардың бір-бірін толықтырып отырғандығын ескеруіміз керек. Түркілердің түсінігінде Тәңір мен Аллаһ бір жаратушыны білдіреді. Ескі діннің көптеген көріністері ислам канондарына бейімделуге мәжбүр болды. Ал ислам діні өзінің негізгі канондарын нығайтып, бекіту үшін тұрғылықты халықтың наным-сенімдерімен санасты. Қазақ халқының ұлттық санасында бұл екі діни дүниетаным мен құндылықтардың ара жігін ашу, жіктеп бөліп беру мүмкін емес.
Әдебиеттер:
1. Аюпов Н.Г. Тенгрианства как религиозная система. Диссертация на соискание ученой степени кандидата философских наук. – А., 1996.
2. Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории тюркских народов Средней Азии. Собр. соч., т. 5.
3. Безертинов Р.Н. Тэнгрианство – религия тюрков и монгол. - Казань: Слово, 2004.
4. Орынбеков М.С. История философской и общественной мысли Казахстана. (с древнейших времен по ХІІ в.) – А.: Институт развития Казахсана, 1997.
ИНДУИЗМ
Индуизм Үндістанда пайда болып қазіргі кезде кең дамып келе жатқан діни дәстүр. Бұл дінді ұстанушылардың жалпы саны жер бетінде 700 миллионнан асады деген деректер бар. Оңтүстік Азия елдері (Үндістан жұртшылығының 83%-ы), Непалда, Шри-Ланкада , Бангладеште индуизмді ұстанады. Оңтүстік Шығыс Азия (Малайзия, Индонезия, Сингапур) елдері мен Африканың кейбір аудандарында да аздап таралған. ХХ ғасырдан бастап индуизм Европа мен Америка елдеріне тамыр жайып, жаңаша ерекшелігімен жұртшылықтың бірден назарын аударды. Бұған осы дінді зерттеуге арналған 18 томдық «Индуизм» атты энциклопедияның дайындалып жатқандығы дәлел десе де болады. Бұл энциклопедияға әр елдің 1250 ғалымның 10000–нан астам ғылыми мақалаларын енгізу көзделіп отыр.
Индуизм термині “Синдху” өзенінің парсы тіліндегі атауы «Хинду» деген сөзден негіз алған. Кейннен бұл сөз тек өзен мен оның жағасындағы Үнді елін ғана білдірмей, сол елдегі халықтың атауына айналды.
Индуизм дінінің ерекшелеге бұнда құдайлардың саны өте көп, бәріне ортақ бір құдай жоқ. Діннің негізін салушы да, белгілі пайғамбар да жоқ, бірақ көптеген жеке білімдерді таратушы, рухани ұстаздар бар. Бір ортақ қасиетті кітап жоқ, оның орнына әр бағыттың негізі болып саналатын жазбалардың беделі өте күшті. Бұл дінде жалпымойындалатын сенім символдары мен талаптары болмағанымен де индуистердің дүниетанымында ерекше орын алатын ұғымдар ( дхарма, карма, сансара, мокша, Брахман, атман, варна, каста т. б.) бар.
Индуизмдегі құдайларды бір атпен атау, бір түрге біріктіру мүмкін емес. Бұнда құдай концепциясы әр түрлі, себебі индуизм Үндістанда ғасырлар бойы жинақталған жазбалардың барлығын өзінің қасиетті кітаптары ретінде қабылдаған, сондықтан да осы кітаптарда аталған 33 құдайдың ( 11-і аспандағы, 11-і ауадағы, 11-і жердегі ) индуизмде мойындалады. Осы құдайлардың арасынан Брахма, Шива, Вишну ерекше деп есептеледі. Брахма -әлемді жасаушы, бастапқы бірліктің барлық тірі және өтпелі шындыктың мәңгілігін жүзеге асырушы. Бірақ Брахманның адам алдындағы еңбегі дәстүрлі индуистік түсінік бойынша көнекті болмады. Сондықтан да Брахманға онша сиынбайды, оған арналған храмдар саны да санаулы ғана.
Индуистердің көпшілігі Шива мен Вишнуға табынғандықтан шиваиттер мен вишнуиттер болып екіге бөлінеді.
Шиваның негізгі қызметі жою және өзгерту, сонымен қоса Ол өмірлік күштің және еркектік бастаманың иесі. Шиваға Лингама формасында еркектік өмір жасаушы бастама ретінде табыну өте көп таралған.
Шива перілерге қарсы күрестерде ерекше батылдық көрсеткендіктен, Оны көбінесе қатал жоюшы ретінде қабылдайды. Бұл ипостасында Шива ырғақ пен би құдайы да болып келеді. Бидің қозғалысындағы Шиваның төрт қолы оның құдіреттілігі мен мүмкіншіліктерін символдайды. Қастарының ортасындағы – үшінші көз де жоюшылық күшті білдіреді.
Индуистер, әсіресе шиваитер Ұлы Шиваға өте көп функцияларды таңады. Соның бірі шакти- Шиваның өзінің бөлек рухани энергиясы. Шакти тек қажетті жағдайларда ғана көрінеді. Индуистердің түсінігі бойынша шактидің көмегімен адам өзінің негізгі мақсатына, мокшаға (жанның туу мен өлім тізбегінен босатылуы) жетеді. Шактиді киелі әйелдік бастама Шиваның жұбайы Шакти құдай деп қабылдайды. Бұл Шактидің көрінісі ретінде көптеген әйел құдайлар пайда болды. Солардың ішінде Дурға мен Калиге сиынушылар өте көп.
Вишну индуизмдегі сақтаушы қызметіндегі құдай. Ол қарапайым және адамдарға өте жақын. Оның жұбайы Лакшми құдай нәзік әйел махаббатының бейнесін символдайды. Вишнудың аваторлары (басқа құдай түріндегі көріністер) өте көп. Төрт бейнеде ол жануар болып көрінеді. Вишнудың қалған белгілі бес аваторлары: Парашурама, Рама, Кришна, Будда және болашақта келетін Калка құдайы болып есептеледі. Будданы Вишнудың аваторы ретінде қабылдау буддизмнің индуизм жүйесіне кіргізілгенін көрсетеді. Рама Рамаяна поэмасында патшаның ұлы, тақтың мұрагері, батыр бейнесі. Халықтың санасында ол құрметке бөленіп, Раманың, Вишнудың аваторына айналған. Ал тағы бір белгілі эпостық жырдың кейіпкері Кришна да Вишнудың аваторы болып есептеледі. Кришна жалпы үнділік жоғарғы құдай дәрежесіне көтерілген. Жыр бойынша батыр – жауынгер Арджунаның атқосшысы болып тұрып, оған аспан заңы мен эпикалық заңдардың жоғарғы мәні тұралы әңгіме айтады. Кришнаның бұл философиялық тұжырымдары Бхагавад – Гита тарауы түрінде Махабхарата жырына енгізілген. Кейіннен Кришна ақылшы философтан көңілді, жеңіл ойлы бақташы құдайға ауысады. Осы ипостасында ол Үндістан әйелдерінің сүйікті және өте белгілі құдай ретінде дәріптеледі. Көктемгі діни мейрамдарда Кришнаға арналған көп діни ғибадаттар жасалады. Кришнаға табыну қазіргі кезде Америка және Батыс Европа елдерінде вайшнавизм, Кришна санасы қоғамдары арқылы кең таралған.
Индуизмнің қасиетті жазбалары Ведалар болып есептеледі. Олар шрути «тыңдау, естілу» деп аталады. Оның екі себебі бар: олар жоғарғы құдайдан естілген және шәкірттер ұстаздарының әңгімелерінен осы текстерді қабылдаған. Қазіргі индуизмде құдайға құлшылық еткенде осы Ведалық текстерден мантралар оқылады. Мантралар ( қасиетті сөздерді ) тек санскрит тілінде оқу керек.
Брахмандар, абыздардың сыйыну мен құлшылық ету оқулығы проза түрінде жазылған. Бұлар Ведалық әдебиеттердің екінші бөлігі болып есептеледі. Абыздар жеті Брахмандық текстерді ерекше бөліп айтады.
Келесі Араньяки текстері де Құдайға құлшылық, медитация туралы айтады. Ал Упанишадтарда индуизм философиясының мистикалық концепциясы берілген. Упанишад -қатар отыру деген сөзді білдіреді. Гуру ( рухани ұстаз ) қасына отырған таңдаулы шәкіртіне қасиетті ілім туралы кеңес берген. Дәстүр бойынша Упанишадтар 108 тексттен тұрады. Бұл тексттерде индуизм философиясының мәнін ашатын категориялар берілген:
- Жеке жан (Атман) және Әлемдік жан (Брахман)
- Брахман мәңгі өмір сүреді, бірақ формасы болмайды.
- Әлем бұл – елес (иллюзия, майя).
- Жан тізбектелген өмір циклынан (сансарадан) өтіп отырады, оның келесі тіршілігі өзінің іс-әрекетіне (кармасына) байланысты.
- Жанның азаптан босатылу қасиеті бар (мокша).
- Жаратылған әлемдегі барлық заттар бірлікте болады.
Үнділіктердің белгілі эпостық жырлары Махабхарата (дүниежүзіндегі ең ұзақ жыр) мен Рамаяна да қасиетті текстер (смрити) құрамына кіреді. Махабхаратаның алтыншы кітабының бір бөлігі болып есептелетін Бхагават-Гита да индуистер үшін өте құнды кітап.
Бхагават-Гита тексттерінде Жоғарғы Құдай туралы ұғым ерекше орын алады. Сонымен қоса бұнда адам өмірінің мәні туралы философиялық тұжырым жасалады. Адамдағы ең маңызды нәрсе тәнде емес, сезімде емес, оның рухында. Әлемде Жоғарғы Рух Атманнан басқа ешнәрсе жоқ. Атман әр адамда бар, сондықтан өлуге де, біреуді өлтіруге де болмайды. Адамның тәні өледі, ал оның негізі – мәңгілік рух қалады. Осы шындықты адам түсініп өлімнен қорықпай, өзінің адамдық міндетін орындауы керек. Яғни адам ең бірінші өзін-өзі түсінуі керек.
Алдына рухани мақсат қойған қауымдастықты Үнді жерінде арийлықтар қоғамы деп атаған. Олардың әлеуметтік құрылымы варнашрама-дхарма деп аталады. Бұл қауымдастықтың төрт таптан, төрт рухани даму сатысынан тұрады. Олар: брахмандар- (ой-өрістері жоғары тап), кшатрилер (әкімшілік), ваишилер (саудагер-фермер) және шудралар (жұмыскерлер).
Варнашрама-дхарма – тұқым қуалаушылық касталық жүйеге айналған құрылым. Бұл құрылым алғашында Жоғарғы Құдай Бхагаванмен берілгендіктен адамдар оны табиғи түрде ойға қонымды қабылдаулары керек деп есептеледі. Адамдар осындай табиғи таптарға бөлініп, рухани жетілу сатысында бірлікте болса қоғам жоғары жетістікке жетеді.