ВУЗ: Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова
Категория: Учебное пособие
Дисциплина: Религиоведение (Религия)
Добавлен: 04.02.2019
Просмотров: 18590
Скачиваний: 9
Әлем бірлігі – сол әлемнің өзінен тысқарыда, абсолютті тіршілікте, яғни Құдайда жатыр. Осы бірліктің бастаукөзі – жарату актінде орналасқан. Сондықтан да осы інжілдік идеяны мойындау зерде үшін шартсыз нәрсе болуы керек. Адам - шоқтығы биік жаратылыс. Басқа да табиғат құбылыстарымен салыстырғандағы оның ерекшелігі - Құдайдың оны ғарыштың дәл ортасына қойғандығында. Ол - Ғарыштың түп мақсаты. Оның Құдайға ұқсас жаны бар. Адамды ерен ететін - оның мәңгілік рухы – жаны. Академиктердің пікірі бойынша, адамды оның мәңгілік жаны ғана Құдайдың бейнесі мен көшірмесі етеді. Ал соның өзі Құдай ақиқатының дәлелі болмақ, себебі онсыз жанның мәңгілігін көз алдыңа елестету мүмкін емес.
Академиялық философия өкілдері христиан моралі мен антропологиясының мәселелерін даярлауға көп көңіл бөлді. Бұл тақырып бүге-шігесіне дейін М.М. Тареев пен В.И. Несмеловтың еңбектерінде ашылған болатын.
М.М. Тареев (1867-1934) өзінің: “өмір философиясы”, “Христиан философиясы” деген еңбектерінде ол діни философияны христиандық туралы жазылған ең биік имандылық ілімі деген көзқарасты ұсынды. Оның пікірі бойынша, осындай ілім - ойлаудың белгілі бір жүйесі ретіндегі шынайы өмірдің негіздемесі.
М.М. Тареев таза христиан философиясы - өмір философиясының бір бөлігі деп қайта-қайта нақтылап айтқан еді. Діни құндылықтарды сезініп, бойдан өткізу мен тану деп түсіндірілетін рухани тәжірбие негізінде өзіндік ерен сана қалыптасады. Ол, бір жағынан, діндар адамды христиан ақиқатының қазынасына жақындатады, екінші жағынан – оны шынайы христиандықты бұрмалайтын ілімдерден арашалайды. Р.У. Эмерсон (1803-1882), А. Шопенгауер (1788-1860), С. Кьеркегор (1813-1855), А. Бергсон (1859-1941), В. Дильтей (1833-1911) көзқарастарына сүйене отырып, М.М. Тареев Құдай патшалығына, құндылықтар әлемінің терең тамырларына апаратын философиялық жүйенің жалпы принциптерін тұжырымдауға талпынады. Сол арқылы рухани әлемнің пайда болу құпиясына, Қасиетті Рухтың жаратушы күшіне қол созып, жүректің терең түкпірінде жасырын жатқан тылсым әлемге көз жүгіртіп, содан алғашқы рет оянған рухани игіліктің орналасқан жерін анықтау мүмкін болмақ.
М.М. Тареев әлемдік тарихтың бағытының діндестірілген картинасын жасайды. Ол қоғамдық дамудың анықтаушы факторы ретінде Құдай еркі мен көріпкелдік мақсатты танып, мойындаумен ғана шектелмейді. Оның историософиясында шығармашылық әлеуетке қарсы тұратын табиғи қажеттілікке де маңызды рөл беріледі. Оның ойынша, тарихи процестегі трагедиялық шым-шытырықтардың, “тән еркіндігінің”, аморализмнің адамға жат құбылыстар мен мінез-құлықтардың түбінде табиғи қажеттілік жатқан көрінеді. Әлемдегі зұлымдық та – “рухқа жат” табиғи қажеттіліктің нәтижесі.
М.М. Тареев сияқты, В.И. Несмелов (1863-1920) та христиан философиясының негізгі мақсатын имандылық тұрғысынан адамның өзін өзі жетілдіруіне апарып тірейді. “Григорий Нисский әулиенің догматикалық жүйесі” деген өзінің диссертациясында, одан кейін “Адам туралы ғылым” деген негізгі еңбегінде Несмелов адамның кім екендігін, оның әлемдегі шынайы орны қандай екендігін, адам болмысының құпиясы неде екендігін, адам өзінің өмірлік ұстанымдарын қандай принциптерге сүйене отырып құрастыруы керектігін анықтау мақсатын қояды. Оның пікірі бойынша бұл сұрақтарды шешу тек қана адамның рухани тәжірбиесіне негізделген христиандық дүниетаным арқасында ғана мүмкін болмақ. Рухани тәжірбие арқылы адам оны қоршаған шындықты емес, өзін өзі, өзінің адами мәнін, яғни Құдайдан жаратылған әрі соған ұқсас мәнін таниды. Рухани тәжірбиеге сүйене отырып өмірдің зерделік негіздемелері мен армандағы мақсат-мұраттары да санадан өткізіледі. өмірдің осы бір құпиясын ашу мен түсінуді христиан философиясы жүзеге асыруы тиіс. өйткені егер де дін дегеніміз Құдайға деген сенімдегі өмір болса, философия – Құдайға деген таза сенімдегі шынайы өмір туралы ой.
В.И. Несмеловтың имандылық философиясының орталық мәселесі болып христиан антропологиясы табылады. Оның бастапқы принципін В.И. Несмелов адамның нақты өмірі мен қиялдағы өмірі арасындағы қатынас деп анықтайды. Нақты тірі жан ретінде адам өзінің көптүрлілігінде толығымен табиғат заңдарымен шартталған, әлемдегі қарапайым бір дүниені ғана білдіреді. Ал адам субстанционалды тұлға ретінде, кісі ретінде тек өзінің идеалды, қиялдағы болмысының күшімен ғана көрінеді. Дәл сол тұста ғана ол өзін қоршаған шындықтан тәуелсіз сезінеді, сөйтіп, өзін Құдайдың шынайы бейнесі кейпінде танытады. Ол өзін өз еркімен жасаған іс-әрекеттерінің мақсаты әрі себебі ретінде елестетеді, сөйтіп барып, өзін шартсыз мән-мағына сипатында тұжырымдай бекітеді. Тұлғаның бұндай дуализмінен В.И. Несмелов оның ішкі кереғарлығының себебін, моральдық заңдар мен мораль шындығының бір-біріне сәйкес келмеуінің себебін табады. Сананың бұл бағыты міндетті түрде екі әлем барлығы туралы тұжырым жасауға әкеледі: табиғи және табиғаттан тысқары әлем барлығы туралы тұжырымға әкеледі. Табиғаттан тәуелсіз мән ретінде сол табиғаттан бөлек шыққан адам өзін адамгершілік, имандылық бастауы ретінде, еркін тұлға ретінде, ақылға, шығармашылыққа, өз ерік-жігерін тәуелсіз түрде білдіруге қабілетті, демек, шексіздік пен шартсыздық әлеміне тиесілі жан ретінде сезінеді. Осы арқылы Құдай болмысының антропологиялық дәлелдемесі келтіріледі. Егер де тұлға Құдайдың тікелей бейнесінің өзі емес, оның тек суреті болатын болса, онда Құдай бейнесі адам бейнесінде көрініс табады. Ол көрініс тікелей көрініс және де Құдайдың қыр-сырларының түгелдей дерлік ашылған көрінісі. өзін өзі тану барысында адам өзінен де тысқары дәл сондай мән бар екенін таниды. Адамның жұмбақ құпиясы оның тіршілік ету актінің өзінде жатыр. Ал оның дүниені аңдай білуі оның өз болмысын санадан өткізе алатындығында.
2. ЖАЛПЫ ТҰТАСТЫҚ МЕТАФИЗИКАСЫ.
Жалпы тұтастық метафизикасының бастапқы принциптерін философ-мистик, құдайылық ілім жолын қуған ақын В.С Соловьев (1853-1900) берген болатын. Оның "Дерексіз бастаулар сыны", "Құдайадам туралы ізденістер", "Мейірімді ақтау", "өмірдің рухани негіздері" және т.б. деген шығармалары бар. Онда В.С.Соловьев академиялық философияның дәстүрлеріне, Августин мен Платонның (б.ғ.д.427-347 жж.) философиялық-теологиялық көзқарастарына, Канттың антропологиясы мен қоғамдық татуластық туралы славянофильдік көзқарастарға сүйене отырып, дінді жаңарту негізінде тұтастай бір христиандық дүниетаным жасап шығуға талпынған болатын.
В.С.Соловьевтың философиялық концепциясының бастауыш принципі жалпы біртұтастық туралы ілім болып табылған. Онтологиялық тұрғыдан жалпы біртұтастық барлық болмыстың бастауын анықтаушы үшқырлы Құдай ретінде көрінеді. Жалпы біртұтастықтың абсолютті формасы ретінде мәңгілік Құдай идеясы, немесе Құдайи Логос көрініс табатын София шығады. Әмбебап құдайлық элемент ретінде жалпы біртұтастық жаратушы мен өндірушінің адамның мәңгілік жанынан бөлінбестігінде көрінеді. Жалпы біртұтастық – бұл жаратушы мен жаратылғанның бірлігі.
Гносеологиялық тұрғыдан жалпы біртұтастық – біртұтас білім. Ол эмпирикалық (ғылыми), рационалды (философиялық) және мистикалық (діни-аңдаушы) білімдердің ажырамас тұтастығын білдіреді. Соловьев тұтас білімді бойында жалпы мәнді, яғни әлемдегі бардың бәрін бірлікте ұстаған ақиқат деп түсінеді. Ол адамның танымдық әрекетінің нәтижелерінен емес, сол адам бойында абсолютті бастаудың көрінуінен, немесе, басқаша айтсақ, оның сенімінен, түйсігінен, аңдаушылығынан білінеді.
Шындықты анықтайтын бастау деп В.С.Соловьев құдайи идеяның жаратылыстан тыс патшалығын айтады. Оның көрінісі – біздің әлем. Материалды әлем тәмәмдалған қатып қалған (статикалық) картина емес, ол үнемі Құдай еркіне сай дамып отырады. Ол болмыстың төмен формаларынан жоғарыларына қарай эволюциялық түрде жылжып отырады. Шығармашылық процесінің бастамасы ретіндегі минералдар әлемі өсімдіктер әлемінің дүниеге келуіне негіз болады; ал, өз ретінде, өсімдіктер әлемі жануарлар патшалығы үшін, одан кейініректе – табиғи адам үшін, ақыр аяғы – рухани адам үшін негіз болады. Болмыстың төменгі формаларынан жоғарыдағыларына өту В.Соловьев үшін күнәћарлық нәтижесінде жоғалтылып алынған әлемнің біртұтастығын мақсатты түрде қалпына қайта келтіру жолы болмақ.
В.С.Соловьев ілімінде әлемдік процесс тарихы мистикалық эсхатологизм ретінде көрінеді. Әйтсе де, ортодоксалды діншілдермен салыстырғанда, В.Соловьев оптимистік эсхатология концепциясын жасап шығуға тырысқан. Оның айтуы бойынша, адамзаттың құтқарылуына оның Құдайадам идеясына бет бұруы әсер етеді. Діни философия адам санасын сыртқы авторитаризмнен арылтады және оны христиан құндылықтарын саналы түрде қабылдауға бастайды.
Христиан құндылықтарының жинағы, ең алдымен, ақиқат, мейірім және сұлулықтың құдайи сферасы В.Соловьев үшін оң біртұтастықты құрайды. Ол тек тұтас білім арқылы түсініледі. Біртұтас білім өзінің бастапқы принципі етіп абсолютті бастаудың барлығына шартсыз сену принципін алады. Біртұтастық ретіндегі Абсолюттілік әлемге тәмәдалған жүйе сипатын береді. Оның мәні танушы субъектінің пайымдаулары мен тұжырымдары негізінде таныла қоймайды. Ол біртұтастыққа ену арқылы ғана танылмақ. В.С.Соловьевтың пікірі бойынша, біртұтас білім эмпирикалық әлде рационалдық жолмен алынбайды. Эмпирикалық білім құбылыстың тек сыртқы қырын, ал рационалды білім – ақыл-ойдың өзіндік ерекшеліктерін ғана ашуға қабілетті. Ақиқат, немесе бар әлемнің мәні адамға не зерде, не тәжірибе арқылы берілмейді. Абсолютті құндылық ретіндегі ақиқат ақыр соңында мистикалық жолмен келмек. Эмпирикалық және рационалдық танымға келер болсақ, олар В.С.Соловьев ілімінде қосалқы рөлге ие. Ақиқат ілімді эмпирикалық, рационалдылық пен мистикалық танымның қосындысы деп тұжырымдау ғылым, философия және діннің бірлігінің қажеттілігінің шартсыз дүние екендігі туралы жалпы қорытындыға негіздеме болады. Осындай бірлік еркін теософия деп аталады. Ол әлемді тәмәмдалған жүйе ретінде, жалпы біртұтастық немесе Құдай арқылы шартталған жүйе ретінде қарауға мүмкіндік береді. Ал ол өз ретінде біртұтас христиандық дүниетаным құруға көмектеседі. Оның өзегінде құдайадам туралы догмат тұр.
Қоғамдық өмірдегі оң біртұтастық принципі құдайадам идеясына қатынасты болуда жүзеге асады. Табиғи адам, яғни құдайи ақиқатқа көзі ашылмаған адам, В.С.Соловьевтың айтуы бойынша, басқа адамдарға жат, жау күш болып қарсы тұрады. Тіршілік үшін күрес барысында ол өзін басқаларға қарсы қояды. Сонысымен де еркіндік, теңдік принциптерін шектейді, әлеуметтік және ұлттық антагонизмдер саясатын жариялайды. Тарихи процесс орталығына мәңгілік әлем орталығынан орын ауыстырған Құдай адам бейнесіне өтіп, барлықтарының басын біріктіруші қоғамдық бастау болған күнде ғана бейбітшілік пен әділеттілік, ақиқат пен ізгілік салтанат құратын бүкіләлемдік тарихқа қол жеткізуге болады.
Кемел қоғамдық құрылым, В.В.Соловьевтың түсінігінде, әлемдік шіркеу мен монархиялық мемлекеттің бірлігін білдіреді. Ол екеуінің қосылуы еркін теократияның құрылуына алып келуі тиіс.
Этикалық концепциясында В.С.Соловьев Христостың имандылық және тәндік тұрғыдан алғандағы зұлымдықты жеңгендігі адамзатқа жалпылама моральдық құндылықтарды бойға дарытудың жалғыз дұрыс жолын береді дейді. Аспаннан басқа, адамның имандылық тұрғысынан жетілуіне оның табиғи сезімдері – ұят, жан ашу және тағзым ету сезімдері де көмектеседі. Алайда, кемел мейірім тек қана әмбебап көріністе болуы мүмкін, яғни жеке адамға арналмай, бүкіл адамзатқа арналуы тиіс. Кемел мейірімділікті жан-жақты тұжырымдау жеке тұлғаның болсын, қоғамның болсын Иисус Христостың жер бетіне әкелген имандылық принциптеріне мойынсұнуы деген сөз.
В.С.Соловьев православиені жаңарту болашағын анықтау христиандықтың дәстүрлі-ортодоксалды қағидаларын қайта қарау барысында маңызды рөл атқарады. Шіркеудің белді иерархтары синодпен қосыла отырып, В.Соловьевке шіркеуге қатысты сұрақтар жөнінде көпшілік алдында сөйлеуге тыйым салған болатын. Дегенмен де, иерархтар мен синодтық билікке қарағанда, ол орыс православиесіндегі объективті үрдістерді түсіне білген болатын, сөйтіп христиандықты теологиялық жаңарту бағдарламасының сұлбасын жасаған еді.
Жалпы біртұтастық метафизикасының өкілдері – священник П.А.Флоренский (1882-1937); философтар: С.Н.Трубецкой (1862-1905) мен Е.Н.Трубецкой (1863-1920), С.Л.Франк (1877-1950), Л.П.Карсавин (1882-1952) және басқалар В.С.Соловьевтың іліміне сүйене отырып, православиелік онтологияның, гносеологияның, социология мен эсхатологияның жаңа нұсқаларын құрды.
Жалпылама біртұтастық метафизикасының ең көрнекті өкілі – діндар, ғалым әрі философ П.А.Флоренский еді. Ол өзінің философиялық көзқарастарын бірқатар еңбектерінде, әсіресе, солардың ішіндегі негізгісінде – "Парыз және Ақиқатты тұжырымдау" деген еңбегінде жария қылды. Ол үшін мистика – рационалдылықтан жоғары орналасқан тұтастық. Ол "тірі шындық" ретінде логика заңдарына сай таныла алмайды. өйткені логика заңдары оны қатырып, өлтіріп, қозғалмастай етіп тастайды. Ақиқатты тану тек қана діни қобалжумен тең түсетін түйсік (интуиция) арқасында ғана жүзеге аспақ. Ол - жоғарыдан төменге, біртұтастықтан шексіз көпшілікке бағытталған процесс. Ақиқатты тану мүмкін емес. Ал көптеген бөлшектелген ақиқаттарға ("ақиқаттың сынықтарына") келетін болсақ, ақылға олар қайшылық болып көрінеді. Мысалы, бірмәнділік пен үшқырлылық, ерік бостандығы мен алдын ала анықталған жазмыштық. Ақиқаттың антиномиялығы - догматтың антиномиялығының көрінісі емес, парасаттың антиномиялығының салдары.
И.Кант сияқты, П.А.Флоренский де таным нысанының өзін емес, ол туралы адамның көзқарасының антиномиялығын қарастырады. Ақыл өз ішінен өзіне тіреу болар ештеңе таба алмайды, оған догматикалық анықтамалардың тұңғиық тереңдігі бой бермейді. Сондықтан да осындай қайшылықтарды шешу тек қана догматтардың ақиқаттығын шартсыз түрде тану негізінде ғана мүмкін болмақ. П.А.Флоренский адам ақылының танымдық қабілеттерін сенім бедел-абыройын арттыру үшін шектейді. Тек қана "Ақиқат дегеніміз үш қырлылықтан көрінетін жалғыз мән" дегенді мойындағанда, яғни ақиқат дегеніміз Құдай екендігін мойындағанда ғана қарама-қарсы пайымдаулардың басын біріктіру мүмкін болмақ. Сондай жағдайда парасат үшін тринитарлық догматтың жөнсіз болып есептелуіне жол бермеуге болар еді. П.А.Флоренскийде ақиқатты тану, ақыр аяғында, тек қана құдайи үшбірліктің қойнауына ену негізінде жүзеге аспақ.
П.А.Флоренскийдің діни-философиялық құрылымдарының өзіндік ерекшелігі оның діншілдік принциптерін негіздеудің жалпылама қабылданған жүйесімен салыстырғанда белгілі ғылыми қағидаларды негізінен діни-философиялық және құдайшылдық қағидаларымен көрнекілеп, бекіткендігінде. Діншілдіктің тұжырымдарының ақиқаттығын негіздеу үшін ол рационалды дәлелдемелерді кеңінен пайдаланды. Парасаттың антиномиялары П.А.Флоренскийде абсолютті үшқырлы Құдайдың шындығының дәлелі ғана емес, фәнилік болмыстың мәнін құдайлық шығармашылық ретінде сезіну құралы ретінде қызмет етеді.
П.А.Флоренскийдің антропологиялық көзқарастары құдай махаббаты туралы принципке негізделген. Онсыз тек тұлғаның психикалық және имандылық бұзылуы жүрмек. Адамның қасиеттілік полюсінен ажырауы, сөйтіп өзінің "өзіндігін" "Мен-мен" сәйкестігімен көрсетуі оның бойынан құдайға ұқсастықтың жоғалуына әрі шайтандықтың көбеюіне алып келеді. Тұлғаның бұлайша бұзып-жарылуын П.А.Флоренский екінші өлім – рухтан жанның бөлінуі деп атайды. Ал табиғи өлім болса – тәннен жанның бөлек кетуі. Құдайға ұқсас болмағанда адам өзінің жеке басының субстанционалды негізін жоғалтады, өзінің жасампаздығынан айырылады, өмір идеясынан тысқары кетеді.
Орыс діни философиясында С.Н.Булгаков (1871-1944) көрнекті де ықпалды тұлға болған еді. "Қос қала", "Кешқұрым еместің сәулесі" және т.б. деген еңбектерінде ол өзінің діни-философиялық көзқарастарының мәнін ашып берген болатын. Діни санадағы бастапқы нүкте құдайи әлемді сезінуде тұр. Сенім ақиқаты мистикалық көңіл-күйде ашылады. Ол сөздік рәміздер арқылы жеткізіледі. С.Н.Булгаковтың діни философиясының орталық онтологиялық мәселесі, апофатикалық дәстүрге сай, құдайи бейболмыс болып шықты. Бейболмыстан әлем жаратылған. Жарату акті – бейболмысты (уконды) болмысқа (меонға) айналдыру, немесе, басқаша айтсақ, абсолюттің өздігінен екіге бөлінуі. Інжілдік "түк емеспен", "жоқпен" салыстырғанда, құдайи сөз арқылы аспан денелері, өсімдік және жануарлар әлемі жасалатын бейболмыс әрекеттегі (актуалды) болмыс болып табылады. "Бейболмыс" категориясының негізгі міндеті - Құдайдың трансценденттігін ненің құдай еместігін бірізділікпен бекіту арқылы негіздеу.