ВУЗ: Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова
Категория: Учебное пособие
Дисциплина: Религиоведение (Религия)
Добавлен: 04.02.2019
Просмотров: 18572
Скачиваний: 9
Одан кейінгі зерттеушілер алғашқы қоғамда барлық қауымның игілігі үшін жұмыс жасайтын кауымдық магия өмір сүрді деген қорытындыға келді. Дәл осы нұсқада антропологиялық зерттеуші Дж. Фрейзер магиялық тәжірибені қолданудың әлеуметтік түбірін ашып көрсетті: «Осы жағдайларда магияшы қоғамдық лауазымды тұлға бола білді. Осындай ұғымның пайда болуы қоғамның дамуы үшін үлкен мәні болды» [28, С. 22]. Ғалымның ойынша, магия тайпа мүшелерін жоғарылату қабілетіне иеленді және әлдеқайда жақсырақ әлеуметтік сатыға өтуге итермеледі.
Зерттеуші С. Лангердің ғылыми еңбекті талдауында оның мақсаты магиялық тәжірибені қарастырған жоқ, керісінше имагиялық концепцияны символдау негізгі мотивация болып табылды. Бұдан шығатын қорытынды, ол «магиялық тәжірибені бақылау мен құруда ең бастысы салт жора, оның мәні мен қызметі болып табылады» Бір ерекшелігі, мазасыздық жағдайға алып келетін салт жора, мысалы, конфликт, оған тапсырма дамудың шартты бағытын түсіндірумен құрастылылады деп айтуға болады» [15, С. 47-48].
Осы орайда, С. Лангердің ойы бойынша магияның мазмұны қауым өмірінің қалыпты және ұйымдық, дәстүрлілікті қолдаудың көрінісі ретінде магиялық салт жорамен қорытындылады.
XX ғасырда магияны оқып білуде орыс зерттеушісі С.А. Токарев үлкен табысқа жетті. Ол магия дамуының эволюциялық моделін ұсынды, бұл феноменнің сатысынан заңды ауысуының жалғастығын түсіндіреді [23]. Нақты дәйектілік келесідей кезекте көрінеді: біріншіден, тікелей, адамға әсер етудің стихиялы-сәйкестілігі – материалды тәжірибе; екіншіден, тағы да әсер ету, бірақ магиялық күштің табиғаттан тыс ойдың көмегімен әсер ету ұғымы; сырттай қарағанда әрекет міндетті түрде жабарынумен байланысады деп жиі айтылады; үшіншіден, магиялық күш ұғымының пайда болуы өз кезегінде адамның әрекетіне әсер етеді, саналы іс-әрекет магиялық салт жораға айналады, тәжірибеден тікелей шықпайтын жаңасы пайда болады; төртіншіден, жалбарыну, алғашқыда жай ғана салт жорамен ілесіп жүреді де, уақыт өте келе оның негізгі бөлігіне айналады және әрекеттің өзін ығыстырып шығаруы да мүмкін.
С.А. Токарев магия туралы айтқанда мына салт жораларды яғни адамға табиғаттан тыс тікелей әсер ету осы және басқа материалды нысан тұрғысындағы анимистикалық ұғымдарды қосып айтуды ұсынды.
Осы орайда, антропологиялық зерттеу магияның ұғымын тәжірибелік әрекеттің жиынтығы ретінде анықтайды, осылардың негізін нақты мақсатқа жету ішін қызмет ететін салт жоралар құрайды. Магия, жоғарыда айтылған зерттеу көзқарасы тұрғысында, тек қалыптасқан ақыл-ой жүйесі емес, мінез-құлықтың ерекше түрі, дұрыс ойдың тепе-тең орналасқан прагматикалық нұсқауы, сезім және ықтияр. Бұл және әрекет образы, наным жүйесі және әлеуметтік феномендер, жеке күйзеліс.
Магиялық-мифологиялық түйсіктегі жан түсінігі. «Миф» сөзі грек тілінен аударғанда аңыз, ертегі деген мағынаны білдіреді. Сондай-ақ онда құдай, жан, табиғат күшіне табыну немесе шығу тегі жағынан құдаймен байланысы барларға, арғытекке, алғашқы уақытта әрекет етушілер және әлемнің жаратылуына тікелей немесе жанама түрде қатысушылар, оның табиғи элементтері, сол сияқты және мәдени т.б. айтылады.
Мифтің түпкі мәнісі антропологиялық феномен тәрізді отогенездегідей әлемді танудың алғашқы формасы болып қорытындыланады, сол сияқты адамдар филогенезінде, мәдениетте әлемді игерудің ерекше тәсілі және жеке адамдардың қоғамда өмір сүруіне қажет ілімдер мен байлықтар жүйесін меңгеру процесінің әртүрлі этапында тікелей әсер етеді. Адамдардың әлеуметтенуінде ол маңызды роль атқарады, эмоционалды-құндылық ұғымының көмегімен әлемді игерудің маңызды қажеттілігі өзгеше образды қанағаттандыру болып табылады.
Миф - әлем туралы адамның ұғымы және ондағы өзінің орны, сенімдегі негізгі заттар мен нәрселердің қасиеті, уақыт пен кеңістіктің сапалы түрдегі әртүрлілігі. Мифологикалық ойлаудың негізгі белгісі – «өзім» мен «бөтен» ұғымының қарама-қарсылығы: «өзім» ұғымы игілігі үшін қабылданады да, барлық «бөтен» ұғымы қауіпті және құпия болып қабылданады. «Өзім» әлемі – жинақы, этикалық қалыптасқан, әлеуметтік, діни және т.б. әлем заң негізінде құрылған (грекше «Космос»). «Бөтен» әлемі (Хаос) – беймәлім, сиқырлы, потенциальды жауластық – мұның барлығы, халықтың және тайпаның аумағында орналасқан: құдайлар әлемі, өлілер елі, орман және теңіз, рухтар өмір сүретін жерде, немесе көрші тайпалар (мысалы, австралиялық әрбір бөтен тайпалар қарсы жау және сиқыршы) деп қабылданды. «Бөтен» әлем, басқа әлем, көздің жауын аларлықтай сұлу немесе шамадан тыс жеккөрушілік болып көрінді, бұл шектегілер бір-біріне оңай өтіп отырды, тепе-тең негативті болып қабылданды. Тепе-тең бірі-біріне қарама-қарсылық – мифологиялық ойдың негізгі бейнесі болып табылды.
Мифтер қазіргі әлемнің (космогониялық) кескінінің қалыптасуының негізі мифологияда болып табылады, олардың ішінде ежелгісі ерекше жаратылыс емес, ол адам мен әлемнің екіге бөлінуі туралы. Ең алдымен осындай мифтер: арғытек – адамзаттың ата-бабасы, табиғаттың мүмкіндіктеріне және мәдениетке жеткен батыр (күн жарығы, тұщы су, қасиетті барабан, бірінші пияз және т.б.) және жаратқан – құдай-шебер, адам және қауымның элементтері.
Арғытекті мәдениетті батырдың образы тайпалардың зооморфты ата-бабаларына – тотем образына сирек араласпайды. Жартылай адам мен жартылай аңның белгілері ежелгі арғытектердің генетикалық шығу тегінде, образында сақталып қалады. Мифологиялық ойлаудың эволюциясы. Бөлінбейтін (біртұтас) ойлау (А.Ф.Лосевтың термині бойынша бір құрамға біріктіру, Л.Леви-Брюлдың термині бойынша пралогикалық): табиғи және мәдени объектілері, ұқсастық белгілері бойынша не жалпылама, уақыт белгісі бойынша да (келесі болатын уақиға алдыңғының себебінен туындайды деген сияқты) ерекшеленбейді. Адамның өзін қоршаған ортадан бөліп қарастырмауы тотемизм тәжірибесін тудырады. Әлемді бейнелегенде барлық әртүрлі физикалық заттар егер олар бірдей мифологиялық қасиетке ие болса ортақтық не болмаса үйлестік заңына негізделеді (мысалға, жай атқыштың (Громовержец) символы ретінде емен, бұқа, найзағай жатады). Абстрактілі түсініктің болмауы нақты бейненің анықталуына алып келеді (оның нәтижесі ретінде мынадай сөзді көруге болады, «махаббат жүректі өртеді», «көптеген ойлар», «рухтың беріктігі»).
Адамзат ойының ұзақ уақыт бойы дамуы «жүрек зат», субъект зат» ретінде заттардан ерекшеленеді (Лосевтың термині бойынша «әзәзіл»). Әзәзілдік ойлау абстрактілі ойлаудың бастамасы болып табылады. Бұл жағдайда «әзәзіл» жүйеден тыс ықпал жасайтын, қандай да бір моральдан ұзақ еркінше жоюшы және көмектесуші, күш болып табылады.
«Әзәзілдің» бейморальды себебі мүмкін адамзат қоғамының моральды нормаларының қаншалықты дамығандығында емес, басқа әлемде өмір сүруші әлем халықтарының реттелу күші ретінде қаншалықты «әзәзілді» қарсы қоюы (құдайдың бейморальды жүріс-тұрысы жоғары адамның белгісі ретінде). Адам іс-әрекетпен және оймен «әзәзілді» үйрету арқылы ұстамдылықты, тұрақтылықты көрсетеді (аяғында – құдай қорғаушы, дана, сақтаушы, періште болады).
Логикаға дейінгі ойлауды ығыстырумен логикалық мифологияны түсінуді ақыл жүйесі, құдай образы ретінде жүйелендіреді және үйлесімдендіре бастайды. Мұндай ойлау (А.Ф.Лосевтың термині бойынша «номинативті») адамның өзін-өзі бағалауын ұғыну, мұнда логиканың барлық айналымын жояды, соңында үлкен не кіші деңгейде болсын жалпы алғанда мифологиядан ерік алуымен сипатталады. (негізгі мифологиялық түсінік тіпті атеизмге де тән болып келеді).
Әлемдік және ұлттық діндердегі адам образының қалыптасуы. Ұлттық діндердің қалыптасу кезіндегі адам бейнесінің әлеуметтік жағдайының қалыптасуы. Жер игеру мен мал шаруашылығының даму культі өз жемісін бергенде адамдар мен қоғам жер, су, күн, жарыққа өздерінің тәуелді екендерін түсінді. Нақты климаттық факторлар тіршілік иелерінің өмірінде күшпен басқару, белгілі бір бақыланатын жағдайға еркін, ерікті түрде ықпал жасауда маңызды элемент статусын алады. Мұндай тіршілік иесінің түрі оларды өзінің аты қажетті күшінен алатын және дінтануда «құдайлар» деп аталатын атаусыз «рухтармен» (әзәзіл күшімен) қарсы қоя отырып, сиқыршылар өзінің рәсімдері мен ырымдарын пайдалана отырып күшпен басқаруы мүмкін. Сәйкесінше, жалпы жоғары күш ретінде құдаймен қатынасты жұмсартуға орай Фрезердің артынан өкшелеп келген көптеген философтар мен оқымыстылар, дінді сол қалпында қарастырып, прагматикалық және эгоистік магиядан айырмашылығын атап өткен болатын. Құдайды бейнелеу жүйесі алғашқыда поэтикалық формада болса, кейінірек теология (гр. тіл. theos – құдай) деп аталатын логикалық концепция жасалды. Аталған этимологияға сәйкес, орыс тіліндегі «бог» сөзі аналогиялық сөз ретінде басқа үндіеуропалық тілдердегі (Үндістан және Еуропа халықтары) сияқты ежелгіүндіеуропалық «bhaga» «аспан», «жарық», «игілік әкелуші», «бақыт», «сәттілік» сияқты бірнеше мағына беретін сөзінен шыққан.
Мал шаруашылығы мен жер игерудің дамуы дамыған экономиканың орнауына (барлық өндірілген өнімдер енді әр қауым мүшелеріне бөлінбей, тек өнім өндірушінің өзінде қалады) және қалыптасқан дәстүрлі құндылықтардың бұзылуы мол өнімнің алынуына әкелді. Әлеуметтік теңсіздік орнап, мүліктік бөлінуде әділетсіздік көрініс беріп, қоғамның шын бет-бейнесі жақында ғана өтіп аңызға айналған дәстүр, «алтын» ғасырда орын алған әділеттілік және теңдікке қарсы қойылатын қатал, әділетсіз, адамсыздық, жауыздық қалыптаса бастады.
Зерттеушілер өзіндік өнегеліліктің қалыптасуын адамның жалпы қауымдастық іс-әрекеті альтруизм мен эгоизм арасынан таңдап, жалпы мүдде мен жанұясының мүддесіне қарамастан өзінің мүддесімен іс-әрекет жасайтын индивидуалды қабілеттілігін атап өткен. Егер эгоистік ертек (миф) болса, эпостағы батырдың іс-әрекеті эгоизм және альтруизм ретінде көрініс беріп, бірінші – талқыланады, екінші – дәріптелетіні сияқты онда қандай жағдайда болмасын жеңуді үйрену қажет. Ол ерлік етіп, жалпы мүддені өзінің парызы ретінде алады, егер ол өліммен аяқталса, ол өлім – даңқ, абыройға, құдайлар арасында мәңгі өмірге апартын жол болады. Егер миф белгілі бір жағдайда өмір сүру мен жеңіске жетуді үйрететін болса, онда эпос лайықты өлуді де үйретеді. Батырдың өзінің туған жері, ата-анасы үшін құрбан болатын ертек жоқ, керісінше ертектер (миф) алдауды, арбауды, ұрлауды, өлтіруді үйретеді, егер басқалардың жеңіске жетуіне көмектесетін болса. Мұндай жағдайда эпос этикасындағы (шындығында Б.Малиновский бойынша өзіндік этика немесе «дін», әрине сол кезеңнің адамдарының дүниетанымындағы мифтерде де бар) құрбан болатын батырлық дастандармен салыстырғанда мифтердің бейморальдылығы, өнегесіздігі туралы жазуда.
Археологиялық деректер бойынша бұл кезеңде қарапайым адам мен патшаны (көсемді, батырды) жерлеуде жіктеудің барлығын көруге болады. Сонымен қоса олардың о дүниедегі тағдырлары да әр түрлі түсіндіріледі. Қарапайым адам өмірден кеткеннен кейін еш белгісіз, көлеңкеге айналады, ал батыр болса о дүниеде де құдайға тән өмір кешеді. Эпостық батырдың өмірі мен өлімі өте қайғылы және құдыретті екендігі байқалады. Қоғамның одан қарай жіктелуі тайпалардың бірігіп әскер құру немесе шаруашылық жүргізіу үшін құрылған одақтарының пайда болған кездерімен жалғасын тапты. Кейіннен одақтардың өзі бірігіп, қорғаныс қамалдары ретінде алғашқы қалалар пайда болды. Онда сырттан болған шабуылдардан қорғану үшін маңайдағы аймақ тұрғындары жиналды және негізгі байлық (астық) сақталды. Бұл алғашқы қалалар ең алғашқы мемлекеттерді құрды. Осы кезеңдерде байлық пен жерге таласқан қанды соғыстар жиі болып, миграциялық процестер шұғыл өсті. Европа мен Азияның көпшілік халықтарының арғы атабабалары – индоевропалықтар көптеген аймақтарды басып алып, олармен тығыз араласып кетті. Индоевропалықтар үш тапқа: абыздарға, жауынгерлерге және өндірушілерге (шаруалар мен малшылар) бөлінді.
Абыздар әлем және ондағы өмір туралы жинақталған білімдерді сақтаумен және түсіндірумен айналысатын, адам әлемі мен құдай әлемі арасындағы байланысты іске асыратын арнайы маманданған қауымдастық топ болып табылады. Абыз – бұл нақты өмір туралы жалпылама-фундаментальды білімдерді таратушы, ғалым, ақын және діндар адам. Кейде бұл рөлді елбасы да, әскербасы да орнындады.
Бірнеше құдайлардың әлемнің әр саласын өзінің өмір саласы ретінде басқаратынына сенімді политеизм деп атайды. Адам бұл кезеңде құдаймен өзінің «оған жасаған құрбанымен» байланыста болды. Ол табиғаттың болжатпайтын, күтпейтін апаттарының алдын алып, өзінің қалауынша өмірге жағдай жасауға тырысты. Бұл құдайлар тек ежелгі мемлекеттердің шеңберінде ғана билік етті. Ежелгі құдайлар аңдардың бейнесінде қабылданды. Олар жабайы күші және құдыретімен ерекшеленді, оларды басқару немесе алдау мүмкін болмады, тек оларға арнап құрбандық шалу арқылы олардың рахымына ие болу мүмкіндігі бар.
Құрбандық құдайлар мен адамдар табиғатының ортақтығына деген сенімді дәлелдеді. Құдайларға тек адамдарға ең қымбат, құнды нәрсе ғана құрбандық болды. Құбандық шалудың шектен шыққан фактылары: алған тамақ өнімдеріне бастап, мал, үй тіпті адамдарды құрбан ету тарихта қалды. Адамдарды жиі құрбандыққа шалу сол кездегі қатал сенім немесе жабайылықты көрсетпейді, бұл сол кездегі өлім мен кісі өлтіруге деген бақаша түсініктің болуына байланысты. Құрбандық бұл тайпаның о дүниеге, аруақтар мен құдайлар әлеміне жақсы өмір мен рахым сұрауға жіберген елшісі болып есептелді.
Жақсылық пен жамандық мәселесіне келгенде құдайға қарсы күресу, рухтар немесе зұлымдық құдайымен күресу, яғни атеизм пайда болды. Себебі зұлымдықты теологиялық ілімсіз түсіндіру мүмкін болмады. «Зұлымдық» рөлінде «басқа» құдайлар, бөтен этностардың құдайлары немесе «өздерінің» құлшылық етуге баса тартқан құдайлары болды. Гректердің «atheos» деген термині осы мағанада қолданылған
Жалпы дүниетанымның өзгеруі сәуегейлік пен сиқырлыққа сену және басқа да феномендік сипатта көрініс береді. Қорқынышты вампирлер жердің өзі қабылдамайтын, тіріге қауіп-қатер төндіретін ұсталған (қамалған) марқұм. Олардан үрейленудің бітуі, оның алдағы сырт келбеті адамға ұқсас болуы, оларда өзінің ата-анасына, араласатын ортасына және басқа адамға деген сүйіспеншілік пен махаббаттың болмауы, оның басты қауіпті антиподы болған. Керісінше айтсақ табиғат пен адам өмірінің нормаларына тәртіп пен реттілік алып келіп, яғни аңдар сияқты жауыздықпен жыртқыштық адамда орын алып, қоғамға қауіп төндірмеуі үшін досыңды өлтірмеу не алдамау сияқты тыйым салу нормасы жасалып, адамның жоғары тірі жанға айналуына алып келді.
Адамды қарастырудың дифференсациялық тәсілінің қалыптасуы. Қорқыныш образы адамның өзіне-өзін қарсы қоюшылық сезімі көрініс беріп, сол сияқты өзін қарама-қарсы тірі жан ретінде көрсетеді. Жоғары деңгейде жеңіл қоғамдастық, альтруистік және төмен деңгейде табиғи, эгоистік, қоғамдастыққа қарсы және жауыздық бейнесінде көрініс береді. Мұнда адамзаттық пен табиғилықты қарама-қарсы қою сезімін көруге болады сол сияқты табиғилық түсінігі адамзаттық емес, аяусыз, қатал, көрсоқыр, жабайы, жауыз кейпінде бейнеленеді. Адамзаттық пен табиғилықты қарсы қоюшылық тірі және өлі судың бір-бірінен бөлініп жіктелуі іспетті.