ВУЗ: Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова
Категория: Учебное пособие
Дисциплина: Религиоведение (Религия)
Добавлен: 04.02.2019
Просмотров: 18543
Скачиваний: 9
Ұжымдық психология негiзiнде дiндi түсiнiктемелеген француз философ-позитивистi, социолог және психолог Л. Леви-Брюль (1857-1939) болды. Ол қоғамның әр түрлi әлеуметтiк-тарихи типтерiне ойлаудың әр түрлi формалары сәкес келедi дедi және алғашқы қауымдық ойлау мен өркениеттiк қоғамдар ойлауын ажыратып қарастырды. Алғашқы қауымдық ойлаудың өзiндiк тегi сәйкес «ұжымдық түсiнiктердiң» сипатын анықтайды. Алғашқы қауымдық ойлау мистикалық болып табылады. Алғашқы адам әрбiр берiлген сәтте объектiнi елестете және оны шынайы деп санап қана қоймай, сондай-ақ объектiден шығатын немесе өзiне әсер ететiн қандай да бiр әрекеттi сезiнетiндiктен, бiрдемеге үмiт артады немесе бiрдемеден қорқады. Бұл әрекет (әсер, күш, жасырын құдiрет) ақиқаттылық деп мойындалады және зат туралы түсiнiктiң элементтерiнiң бiрiн құрайды. Бiрақ алғашқы қауымдық ойлау мистикалық қана емес, сонымен қатар қайшылықтарға сезiмтал емес, тәжiрибе үшiн жасырын, пралогикалық болып табылады. Ол логикалық қатынастарды (қосу мен шығарып тастау) анықтаудың орнына партиципация (араласушылық) заңына тәуелдi. Ол «антилогикалық» та, «алогикалық» та емес, бiрақ қайшылықтарға бәрi бiр деп қарайды және олардан қашқақтамайды да, «логикалық тәртiпке ден қоймайды». Партиципация дегенiмiз ойлаудың әр жерден жұқтыру, қорлау, иелену арқылы алыс жерге тасымалдау, жанасу, тапсыру жолымен қасиеттердi берудiң әр түрлi формаларын көретiндiгi. Араласушылық басқа қырынан көрiнедi. Пра-логикалық ойлаумен iске асырылатын интимдiк араласушылық бiр-бiрiмен бiрге араласатын жаратылыстардың арасындағы тығыз байланысты қамтамасыз етедi. “Бiрге араласушылық, ортақтықтың мәнi, - деп жазады Л. Леви-Брюль, - қайшылық ұстанымына қарамастан, ондағы кез келген екi жақтылықтың өшiрiлуiнде, тегiстелуiнде, субъект бiр мезгiлде бiр жағынан өзi, екiншi жағынан өзi араласатын жаратылыс та болып табылады” /40/.
Пра-логикалық және логикалық, иррационалдық және рационалдық, қайшылық заңы және партиципация заңы қатар өмiр сүредi. Бiрақ алғашқы қауымдық қоғамда пралогикалық басым болса, кейiнiректе логикалық ойлаудың секторы кеңейе түседi. Дегенмен “…бiздiң ой әрекетiмiз бiр уақытта рационалды да, иррационалды да: пра-логикалық және мистикалық элементтер логикалықпен қатар өмiр сүредi” /41/.
Салт-дәстүр мен тiлмен бiрге ұжымдық түсiнiктерге Л. Леви-Брюль нанымдарды да жатқызды. Ұжымдық түсiнiктер төмендегi қасиеттерiне байланысты дiни институттарға (және тек соларға ғана емес) “негiз” бола алады: олар императивтi бұйрықтық сипатта болады, ұрпақтан ұрпаққа берiледi, жеке тұлғаларға жабыстырылып олардың бойында өз объектiлерiне деген құрметтеу, қорқыныш, табыну сезiмдерiн оятады, өз болмысында жеке тұлғаға тәуелдi емес; олар интеллектуалды өңдеудiң өнiмi емес, оларда образ сезiмдерден бөлiнбеген, эмоциялық-моторлық элементтермен тұтасқан.
Өркениеттiк қоғамдарда ойлау сенiм объектiсiн рационалды-логикалық тұрғыдан талдауға қабiлеттi, бiрақ объект ұжымдық түсiнiкте де берiледi: қазiргi замандық жалбарынуларда экстаз жағдайында объект пен субъектiнiң қосылып кетуi орын алады. Л. Леви-Брюль: “Мысалы, бiр ғана объект, Құдайды қарастырғанның өзi жеткiлiктi, логикалық ойлау оны қалай қарастырып, қалай зерттейдi және ол басқа құрылыстың ұжымдық түсiнiгiнде қалай берiлген. Құдайды түсiнуге деген рационалдық талпыныс бiр уақытта пайымдаушы субъектiнi Құдаймен бiрiктiредi де және одан бөледi де. Логикалық тәртiпке бағынудың қажеттiлiгi адам мен қайшылықсыз көрсетiле алмайтын Құдай арасындағы партиципацияларға өзiн қарсы қояды. Осылайша, Құдайды тану жоққа шығарылады. Ал сол шақта өзiн өзiнiң Құдайымен қосылғандай сезiнетiн дiндардың рационалды танымға мұқтаждығы неден болады? Өзiнiң болмысының құдайылық болмысқа қатысты екенiн сезiну әрқашан жадау, суық және өзiндiгi жоқ логикалық растылыққа қарағанда, сондай бiр нық сенiмдiлiктi бермейтiн болғаны ма?” – деген мысал келтiредi /42/. Л. Леви-Брюль келесi болжамын жасайды: логикалық ойлау ешқашан пра-логикалық ойлаудың әмбебап мұрагерi бола алмас едi; адамдардың өздерiнiң басынан өткiзетiн және сезiнетiн бiр-бiрiне деген өзара қатыстылығын бiлдiретiн ұжымдық түсiнiктер сақталып қала бередi және онда логикалық қайшылықты да, физикалық мүмкiн еместiктi де ашып көрсету мүмкiн емес /43/.
Австриялық психолог, невропатолог және психиатр З. Фрейд (1856-1939) өзi негiзiн қалаған психоанализ ұстанымдарын дiндi зерттеуге де қолданды. Оның пiкiрiнше, жеке адам психикасының негiзiн “алғашқы елiгулердiң” – табиғи биологиялық бастаманың психикалық өкiлi болып табылатын “санасыздық” – Id (“Ол” - Оно) құрайды. Алғашқы елiгулердiң арасында өмiрге деген елiгулер – сексуалдық және өзiн-өзi сақтауға деген елiгулер (Эрос), сондай-ақ өлiмге, қиратуға деген елiгулер (Танатос) бар. “Ол” (Оно) саласында сексуалдық елiгулер басым келедi, олар өзiн-өзi сақтау талпынысына қарағанда, ығыстыруға және күрделi трансформацияға қабiлеттi. Жеке адамға табу жүйесiн ұсынатын қоршағандардың әсерiмен “Ego” (“Мен”), жан аппаратының үстiңгi қабаты – сана қалыптасады, ол “Ол” (Оно) қызметiн ақиқаттылық әрекетiмен өлшемдестiредi. Социализация барысында тағы бiр құрылым – “Super-Ego” (“Меннен” аса) қалыптасады, онда моральдық, этикалық талаптар, идеалдар мен тыйымдар iшке енедi. Ол жеке адамның өмiрiнiң бiрiншi кезеңiнде ата-ана немесе тәрбиешi атқарған қызметтi тұлғаның бойынан қайта көрсетедi. Жүзеге асуға талпынатын санасыз елiгулер сананың қарсыласуына соқтығысады, олардың ығыстырылуы орын алады. “Мен” бiр жағынан “Ол” әсерiнде, екiншi жағынан “Меннен аса” әсерiнде болады. Осы үрдiстердi татуластыруға талпына отырып, “Мен” әрқашан сәтсiздiкке ұшырайды және сол үшiн де “жағымпаз”, “оппортунист”, “өтiрiкшi” болып шығады. Қорқыныш және кiнә сезiмi дамиды, ал елiгулердi ығыстыру невроздың пайда болуына ұшыратады. З. Фрейд неврозды индивидуалдық дiншiлдiк, ал дiндi әмбебап ұжымдық невроз деп санайды.
Дiн мәдениетте индивидуалдық невроз қаупiнен сақтану тәсiлi ретiнде маңызды рөл атқарады. З. Фрейд былай деп жазады: “Тарихқа дейiнгi кезеңде болған, ығыстырушыға ұқсас процесстердiң салдары содан кейiн де бiрталай уақыт бойы мәдениеттiң iзiн қудалайды. Мұндай жағдайда дiндi жалпыадамзаттық жабысқақ невроз деп санауға болар едi, ол сәбилiк невроз сияқты Эдип кешенiнде, әкесiне деген қосарласқан қатынаста орнығады …тақуа дiншiл жоғары дәрежеде белгiлi невроздық аурулардан қорғалған: әмбебап неврозды меңгеру оның өзiнiң жеке басының неврозын жасау мiндетiнен арылтады” /44/. Эдип кешенi баланың анасына деген эмоциялық үйiрлiгi және әкесiне деген екi жақты қатынасынан көрiнедi. Анасына деген елiгудi сезiне отырып, бала бiр уақытта әкесiн жек көредi де және жақсы көредi (амбиваленция “жек көрушiлiк” – “махаббат”), әкесiне үйiр, бiрақ ерiксiз оның өлiмiн қалайды. Дiн, шешесiнiң жанынан орын алу үшiн, өзiнiң әкесiн ең болмағанда қиялында өлтiрген баласының Эдип кешенiнiң түбiнде жатады. “Психоанализ, - деп жазады З. Фрейд, - бiзге әке комплексi мен Құдайға деген сенiмнiң арасындағы тығыз байланысты таныстырды, жеке адамның Құдайы басына көтерген әкеден басқа дым да емес екенiн көрсеттi…” /45/. Дiннiң пайда болуын З. Фрейд қарсы тұратын табиғат күштерiнiң және iшкi түйсiктiк күштердiң алдындағы адамның дәрменсiздiгiмен байланыстырады: З. Фрейд дiннен “адамның дәрменсiздiгiн басынан жеңiлiрек кештiру мақсатында жасалған түсiнiктердiң арсеналын” көрдi /46/. Дiни сенiмдi ол иллюзия деп санайды, себебi оған қалаған нәрсесiн орындау түрткiсi араласқан; өзiнiң психологиялық табиғаты бойынша дiни iлiмдер де иллюзия болып шығады. Рационалдық бастаманың әсерiнен адам бiртiндеп дiнмен қоштасып, “ақиқаттылық сезiмiне” ие болады.
Швейцарлық психолог және мәдениеттанушы К.Г. Юнгтың (1875-1961) аналитикалық психологиясында дiни түсiнiктер “ұжымдық санасыздықтың” өнiмдерi, ал “ұжымдық санасыздық” “негiзгi дiни феномен” ретiнде берiледi. “Ұжымдық санасыздық барлық адамдарда бiрдей және табиғаты бойынша жекеден тыс бола отырып, осылайша әркiмнiң рухани өмiрiне жалпы негiз болады” /47/. Ұжымдық санасыздықтың мазмұны адам санасына архетиптер арқылы ашылады, архетиптер деп “мифтердiң құрамдас элементтерi ретiнде жер бетiнiң барлық жерiнде кездесетiн, табиғаты бойынша ұжымдық болып келетiн және сонымен қатар санасыз пайда болудың индивидуалдық өнiмдерi болып табылатын формалар мен образдар” түсiнiледi /48/. Олар қиялда, көркем шығармашылықта, медиумдық транста, мистикалық тәжiрибеде көрiнедi; психиатр ретiндегi Юнг үшiн патологиялық сипаттағы психикалық өнiмдердiң iшiнде архетиптердiң пайда болуы да соңғы рөлде емес. Архетиптер сананың санасызбен кездесуiн көрсетедi, бұл кездесу алғашқы дiни тәжiрибенiң өзi болып табылады және ол мифтер, ертегiлер, дiни iлiмдер мен рәмiздердiң қалыптасуына бастама материалды құрайды.
Юнг ұжымдық санасыздық көрiнiстерiнiң күтпеген жерден шығатын белсендiлiгiн басып айтады: “Оларды жеке адамдар жасамайды, олар өздiгiнен шығады, тiптен жеке адамның санасын күшпен басып алады” /49/. Бұл басып алушылықтар нуминозды күйзелiс сипатын танытады (нуминозды ұғымын Юнг Рудольф Оттодан алады). Нуминозды “адамды өзiне тартып алып, оны өзiнiң бақылауына алады; адам мұнда нуминоздыны жаратушы емес, ол - көбiнесе құрбандық. Оның себебi қандай болмасын, нуминозды субъектiнiң еркiнен тәуелсiз көрiнедi” /50/. Сәйкесiнше, Юнг бойынша дiн дегенiмiз, бұл бiрiншi кезекте, “нуминозды тәжiрибесiмен өзгерген сананың ерекшелiгiн бiлдiретiн ұғым” /51/, ал homo religiosus – бұл “өзiне әсер ететiн кейбiр факторларды назарына алатын және мұқият бақылайтын” адам /52/ (мұнда адамның психикалық өмiрiнiң саналы ниеттерiне байланысты емес факторлар жөнiнде айтылып тұр).
Дiн мұндай тәжiрибенi көрсетiп қоюшы ғана емес, ол сондай-ақ жеке адамның саналы еркiне бағынбайтын және саналы Менге жиi керi әсерiн тигiзетiн рухани өмiрдiң “динамикалық факторларынан” сананы қорғайтын қызмет те атқарады. Адамға “жанның белгiсiз қауiп-қатерлерiнен жасырын қорқу” /53/ тән, сондықтан «санасыздықта тығылып жататын, қауiп-қатерлi, күтпеген нәрседен қорғану деген жалғыз ғана мақсатпен өмiр сүретiн көптеген дiни iлiмдер мен рәсiмдер» бар /54/. Олардың қорғау қызметi мифология мен дiни iлiмдерде адам тiкелей тәжiрибемен емес, оның өңделген материалымен, яғни табиғи емес, мәдени рәмiздермен жұмыс iстейтiндiгiмен қамтамасыз етiледi. Егер табиғи рәмiздердi туындататын жеке тәжiрибенi кездейсоқ қабаттанулар ауырлатып тұрса және ол жүйелi емес, иррационалды, сондай-ақ қиын анықталатын болса, онда “дiни iлiм - алғашқы дiни тәжiрибенiң қисындалған және қасаңдатылған формасы болғаны. Тәжiрибенiң мазмұны құрметтеледi және әдетте қатаң, көбiнесе жақсы жасалған құрылымда тұрып қалады” /55/. Осылайша, “қасаң қағида” өзiнiң сақталғандығы үшiн, бiр жағы, “сырды ашып беру” аталатын тiкелей тәжiрибенiң…, екiншi жағынан ойшылдардың ғасырлар бойы толастамаған ынтымақтастығының алдында борыштар /56/. Мәдени рәмiздер “адамзат рухының мыңжылдық тырысуының арқасында” “дүниенi реттестiретiн ойлардың жалпыны қамтитын жүйесiне” орнықты /57/, мұндай жүйелер адамзаттың рухани мәдениетiнiң басты құндылықтарын құрайды. Оларға мифологиялар және дiни iлiмдер ғана жатпайды; мәдени рәмiздердiң мұндай жүйелерiне К.Г. Юнг жол-жора, дiни ұйымдарды да жатқызады; сондықтан протестантизм шiркеудi жойып, ғұрыптарды қатты қысқарта отырып, өзiнiң жолын қуушыларды психикалық өмiрдiң иррационалды стихиясының алдында қорғансыз қалдырғандығы үшiн жазғырылады.
Дегенмен дiни рәмiздердiң жүйесi жеке адамды ұжымдық санасыздықтан қорғауға ғана емес, сондай-ақ ұжымдық санасыздыққа жол салуға бейiмделген. Олар құдайылықты түсiну үшiн, адамға жол ашады және онымен тiкелей жанасудан сақтандырады. Юнгтың көзқарасы бойынша, соңғысы рационализмге батқан, табиғаты бойынша иррационалды болып келетiн өз жанының өмiрлiк негiздерiмен байланысын жоғалтқан қазiргi замандық адам үшiн маңыздырақ. Дiннiң тартымды күшi осыда. “Мәңгiлiк бейнелердiң” көз тартарлығы олардың “сырды ашып беру материалынан жаралғандығында және құдайдың алғашқы тәжiрибесiн көрсететiндiгiнде”, олар “өзiне тартуы”, “сендiруi”, “таң қалдыруы”, “қалтыратуы” тиiс /58/. Сондықтан дiн “әсер етуi жағынан жоғары және аса күштi болып табылатын құндылықтарға, олардың позитивтi немесе негативтi болғанына қарамастан”, соларға деген қатынасты бiлдiредi. Оларға деген қатынас қалай өз еркiмен болса, солай ерiксiз болуы да мүмкiн, яғни, сiз санасыз түрде бойыңызды кернеген құндылықты саналы түрде қабылдайсыз. Сiздiң жүйеңiздегi аса күштi фактор – бұл Құдай, себебi Құдай деп қалғандарынан үстем тұратын психологиялық фактор аталынады” /59/.
К.Г. Юнг психологты мәдениеттегi анық бiр түсiнiктердiң шындыққа сәйкестiгi туралы мәселе емес, ол түсiнiктердiң тек бар болуы және бекiтiлуi қызықтыратынын айта келе, сенiм және сенiмнiң жоқтығы мәселелерiнде бейтарап позицияны ұстауға тырысады. “Мысалы, күнәсiз бала бiту мотивi жөнiнде айта келе, психология мұндай идеяның бар екендiгiне ғана назар аударады; ол бұл идеяның ақиқаттылығы немесе жалғандығын айырып жатпайды” /60/. Дегенмен мұндай идеялар (әсiресе, архетиптер) психикалық ақиқат дүниесiнiң туындысы ретiнде танылады, ал психикалық ақиқат - адам субъективтiлiгi арқылы ашылса да, онымен қосылып кетпейтiн, ақыр соңында одан тәуелсiз өмiр сүретiн ақиқат. Психикалықтың ақиқаты, Юнг бойынша, физикалық әлемнiң ақиқаттылылығына қарағанда, неғұрлым дәл: “Тiршiлiктiң тiкелей бiзге мәлiм жалғыз формасы – бұл психикалық форма. …Физикалық тiршiлiк тек болжамдалады, себебi материя бiздiң санамызға сезiм мүшелерi арқылы берiлген психикалық образдар арқылы танылады” /61/. Осылайша, архетиптер - бұлар ерекше бiр ақиқаттылықтың шағылысы, бұл жерде К.Г. Юнгтың көзқарастары Платонның идеялар-эйдостар дүниесi туралы түсiнiктерiмен жанасады және дәл осы тұста юнгшылдықтың дiни (соның iшiнде христиандықтың) түсiнiктемелеуiнiң мәнi ашылады.
Немiс-американ философы, социолог және психолог Э. Фроммның (1900-1980) “гуманистiк психоанализi” адам тiршiлiгiнiң қайшылығына, жаппай жатсыну қоғамындағы әлеуметтiк-мәдени факторлардың әсерiнен туындаған қақтығыстық жағдаяттарға назар тiге отырып, санасыздық символикасын пайымдайды. Дiн ұғымы кеңiнен түсiндiрiледi. Орталығында Құдай және табиғаттан тыс күштер орналасқан жүйелерге ғана дiндi жатқызу терiс; монотеистiк дiндерден басқа көптеген басқа дiндер де өмiр сүрген және әлi де өмiр сүредi. Қазiргi замандық өктемшiлдiк (авторитаризм) сияқты зайырлы жүйелердi психологиялық тұрғыдан дiни жүйеге жатқызу қажет. “… “Дiн” деп мен адамдардың қайсыбiр тобы ұстанатын және жеке адамға бағдарлар жүйесi мен табыну объектiсiн беретiн көзқарастар мен әрекеттердiң кез келген жүйесiн түсiнемiн”, - деп жазады Э. Фромм /62/. Дiншiлдiк идеалдарға құлшылық етудiң кез келген түрiнен байқалады, мейлi ол адамның пұтқа, құдайлар мен әулиелерге, немесе көсемдерге, мейлi тапқа, ұлт пен партияға, немесе табысқа, байлық пен күшке табынуы болсын. Кез келген адам дiншiл болып табылады, ал дiн - барлық тарихи кезеңдерге сөзсiз тән болатын құбылыс. Э. Фромм дiннiң бiр түрi деп неврозды санайды. Ол дiндi ұжымдық невроз деп санаған З. Фрейдтiң формуласын қайта қарап, “неврозды дiннiң жеке формасы немесе анығырақ айтқанда, дiни ойдың ресми түрде мойындалған формаларымен жанжалда болатын дiннiң қарапайым формаларына қарай керi кету” деп санайды /63/.
Э. Фромм дiндердi авторитарлық және гуманистiк деп ажыратады. Дiндi авторитарлық ететiн - адам үстемдiк ететiн сыртқы күшке бағынуы керек деген идея. Мұндай дiннiң басты игiлiгi – бой ұсыну, басты күнә - бой ұсынбау. Э. Фроммның пiкiрiнше, “құдiреттi билiкке бағыну адамды жалғыздық пен жеке шектелгендiк сезiмiнен құтқаратын әдiстердiң бiрi болып табылады. Бұлай iстегенде, адам өзiнiң тәуелсiздiгi мен жеке адам ретiндегi тұтастығын жоғалтады, бiрақ үрей мен аса зор құрмет тудыратын құдiреттiң арқасында ол қауiпсiздiк және қорғаныш сезiмiне бөленедi және өзi де сол құдiреттiң бiр бөлiгiне айналады” /64/. Гуманистiк дiн, керiсiнше, адам және оның қабiлеттiлiктерiне негiзделген, жеке адамды дербестiкке және өз күшiне сенуге, өз әлуетiн iске асыруға бағдарлайды; ол адам тұлғасының құндылығын, адамның бақыт пен еркiндiк құқын бекiтедi. Дiннiң бұл түрiн ұстану дегенiмiз ойлау, сүйiспеншiлiк негiзiнде дүниенi өзiне жақын тарту арқылы барлық жаратылыспен өзiнiң бiрлiгiн түсiну. Гуманистiк дiн өзiңнiң жақыныңа және өз-өзiңе деген сүйiспеншiлiктi, барлық тiрi жаратылыспен ынтымақтастық сезiмiн дамытады. Мұндай дiндегi адамның мақсаты - ең зор әлсiздiкке емес, ең зор құдiретке ізгiлiк арқылы жету, бой ұсыну емес, өзiн өзi жүзеге асыру.