Добавлен: 29.11.2023
Просмотров: 452
Скачиваний: 3
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қазақ хандығы төрт жүз жылға жуық өмір сүрді. Іргелі елдер қатарына қосылды. Алыс-жақын елдермен әкімшілік-саяси жағынан да, тарихи-руханияттық тұрғыдан да тұрақтылық пен байланыс орнықты. Алайда, Абылай өлімінен соң-ақ (1731ж.) Ресейдің отаршылдық саясаты күшейе түсті. Ресейдің басқыншылық-үстемдік әрекеттерінен Қазақ Ордасы құлады. Қазақ хандығы бұл тұста саяси-рухани тәуелсіздігінен айырыла бастады. Азаттық, теңдік тақырыбы күн тәртібіне өткір қойылды.
46. XVII ғ. екінші жартысындағы қазақ-жонғар қатынастарының сипаттамасы.
Жәңгір ханның билік құрған кезі жоңғарларға қарсы күреспен өтті. 1643–1652
1628 жылы Есім хан қайтыс болғаннан кейін орнына Жәңгір хан болған.
Батыс Моңғолия жерін мекендеген торғауыт, дүрбіт, хойт, чорос тайпаларының одағының нәтижесінде 1695 жылы Жоңғар хандығының негізі қаланады.
18 ғасырдың бірінші жартысында батыр қонтайшымен бірігіп отырып, Жоңғар немесе ойрат мемлекетін құрады. Сыртқы саясатында жаулаушылық бағытты ұстанды. Көрші мемлекеттердің жерін тартып алуды мақсат тұтқан Жоңғар мемлекеті барынша әскериленген мемлекетке айналды. Халқы 1 миллион оның жартысы басқа халықтардың өкілдері еді. Жоңғарлар қазақ жеріне бұрыннан көз тікті. Оларды шырайлы жерлер, сауда орталықтары қызықтырды.
Орбұлақшайқасы осы тұста болды – 1643 жылдың көктемінде Қазақ хандығы мен жаңадан негізі қаланған Жоңғар хандығының арасында болды. 1993 жылы Орбұлақ шайқасыөткен жерде мемориалды ескерткіш орнатылды.
Шапқыншылықтың басты себебі- жоңғар ақсүйектерінің қазақтардың құнарлы жайылым жерлеріне көз тігуі еді.
Жаудың саны едәуір көпболғанымен, Жәңгір ханның әскери біліктілігі мен зқазақ сарбаздарының ерлігі, жоңғарлардытас-талқанетті.
Жоңғар хандығының негізін қалаған Батыр Қонтайшы 1643 жылы 50 мыңдық әскерімен Қазақмхандығының аумағына басып кірді. Мұны естіген Жәңгірхан, бар жоғы 600 сарбазымен жауға тойтарыс беруге шешім қабылдап, шайқас үшін Ор өзеніне жақын таулы жерді таңдады. 600 әскермен 3 күндей төтеп берді. Шайқастың үшінші күні Самарқаннан Жалаңтос батыр 20 мың қолымен көмекке келіп, жоңғарларды тас-талқан етіп жеңіске жетеміз. Қарсыластың күштері басым болғандықтан, қазақ әскері жертаса (окоп) әдісін пайдаланды.
Орбұлақ шайқасыөткен жерде мемориалды ескерткіш орнатылды.
Шайқас нәтижесі мен тарихи маңызы
Тактикалық әдіс түрінде Орбұлақ шайқасы күштерді біріктіре білгендікті көрсетті. Қазақ хандығының әскери өнерінің тарихында тұңғыш рет оқпана қазып соғысу тәсілі қолданылды. Орбұлақ шайқасы туралы алғаш мәлімет берген неміс тарихшы И.Э. Фишер болатын.
Оның тұсында ойрат-жоңғарлардың көсемі Батыр қоңтайшының күшейген кезі еді. Олар қазақ хандығына бірнеше рет жорық жасады. Жәңгір хан Бұхара хандығымен одақтасып, Жоңғар феодалдарының шабуылдарына қарсы күресті. Жәңгір хан тұсында ойрат-жоңғарлары арасында 3 ірі шайқас:
1.1635
2.1643
3.1652 жылдары болған.
1643 жылы 2 шайқаста Қазақтар жеңді. Осы жылдың қысында Батыр қоңтайшы Қазақ жерлеріне шабуыл жасайды. Ол сәтсіздікпен аяқталады. Бұл шабуылға Жәңгір 600 адаммен аттанады. Ұрыс бітуге жақындағанда 20000 мыңдай әскермен Самарқан билеушісі атақты Жалаңтөс батыр Жәңгірге көмекке келеді. Қоңтайшы шегінуге мәжбүр болады. Одан кейін ол жан-жақты дайындалып, 1652 жылы ол қайтадан қазақ даласына аттанады. Осы шайқаста Жәңгір қаза табады. Бұл дәуірде Қазақ хандығының ішкі саяси жағдайы ауыр еді. Феодал шонжарлардың арсында алауыздықтар мен бақталастық өршіді. Ал Жәңгірдің баласы Тәуке хан 1680-1718жж тұсында Қазақ хандығының бірлігі күшейе түсті. Ол бір орталыққа бағынаған Қазақ хандығын құруға күш жұмсады. Феодар шонжарларының өкілдері мен билерден құралған хандық кеңестің және билік кеңесінің рөлін арттырды. Жыл сайын ташкент қаласыны түбіндегі Күлтөбеде 3 жүздің басын қосқан құрылтайын ашып отырды. Тәуке хан беделді билерге арқа сүйеп, феодал ақсүйектерді, сұлтандарды әлсіретуге тырысты. Жүздер мен Ұлыста арасындағы үлкен даулар билер кеңесінде Төле, Әйтеке, Қазыбек билер арасында шешілді.
47.Жәңгір хан тұсындағы Қазақ хандығы. Орбұлақ шайқасы.
Жәңгір хан (1801-1845) - Бөкей Ордасының соңғы ханы, Әбілхайыр ханның шөбересі, Нұралы ханның немересі, Бөкей ханның ұлы. Генерал-майор, Шын аты - Жиһангер.
1628 жылы Есім хан қайтыс болғаннан кейін орнына Жәңгір хан болған
Жеке ерлігі мен әскери жеңістері үшін қазақтар оны Салқам Жәңгір деп атады.
Жәңгір ханның билік құрған кезі жоңғарларға қарсы күреспен өтті. 1643–1652
1628 жылы Есім хан қайтыс болғаннан кейін орнына Жәңгір хан болған.
Батыс Моңғолия жерін мекендеген торғауыт, дүрбіт, хойт, чорос тайпаларының одағының нәтижесінде 1695 жылы Жоңғар хандығының негізі қаланады.
18 ғасырдың бірінші жартысында батыр қонтайшымен бірігіп отырып, Жоңғар немесе ойрат мемлекетін құрады. Сыртқы саясатында жаулаушылық бағытты ұстанды. Көрші мемлекеттердің жерін тартып алуды мақсат тұтқан Жоңғар мемлекеті барынша әскериленген мемлекетке айналды. Халқы 1 миллион оның жартысы басқа халықтардың өкілдері еді. Жоңғарлар қазақ жеріне бұрыннан көз тікті.
Оларды шырайлы жерлер, сауда орталықтары қызықтырды.
Орбұлақшайқасы– 1643 жылдың көктемінде Қазақ хандығы мен жаңадан негізі қаланған Жоңғар хандығының арасында болды.
Шапқыншылықтың басты себебі- жоңғар ақсүйектерінің қазақтардың құнарлы жайылым жерлеріне көз тігуі еді.
Жаудың саны едәуір көпболғанымен, Жәңгір ханның әскери біліктілігі мен зқазақ сарбаздарының ерлігі, жоңғарлардытас-талқанетті.
Жоңғар хандығының негізін қалаған Батыр Қонтайшы 1643 жылы 50 мыңдық әскерімен Қазақмхандығының аумағына басып кірді. Мұны естіген Жәңгірхан, бар жоғы 600 сарбазымен жауға тойтарыс беруге шешім қабылдап, шайқас үшін Ор өзеніне жақын таулы жерді таңдады. 600 әскермен 3 күндей төтеп берді. Шайқастың үшінші күні Самарқаннан Жалаңтос батыр 20 мың қолымен көмекке келіп, жоңғарларды тас-талқан етіп жеңіске жетеміз. Қарсыластың күштері басым болғандықтан, қазақ әскері жертаса (окоп) әдісін пайдаланды. Ұзындығы 2,5-3 км болатын арнайы «траншеялар» қазылып, ордың алдыңғы шеті адамның бойымен, ал артқы жағы біркелкі болды. Жәңгір хан жауынгерлерді тау шатқалының үш жағынан орналастырып, тұтқиылдан шабуыл жасауға дайындалды. Жоңғарлар
шатқалға кірген кезде, қазақ сараздары оларға кенеттен оқ жаудырып, таудан тастарды домалатты. Содан кейін жаудың дүрбелеңін пайдаланып, оның артқы жағынан соққы жасады. Жоңғарлар тар кеңістікте әскерінің сандық артықшылығын пайдалана алмады. Нәтижесінде, 10 мың адамынан айырылып, артқа шегінуге мәжбүр болды. Бұлшайқас
батылдықтың, қаһармандықтың және әскери рухтыңмаңыздылығын көрсетті. 1993 жылы Орбұлақ шайқасыөткен жерде мемориалды ескерткіш орнатылды.
Шайқас нәтижесі мен тарихи маңызы
Тактикалық әдіс түрінде Орбұлақ шайқасы күштерді біріктіре білгендікті көрсетті. Қазақ хандығының әскери өнерінің тарихында тұңғыш рет оқпана қазып соғысу тәсілі қолданылды. Орбұлақ шайқасы туралы алғаш мәлімет берген неміс тарихшы И.Э. Фишер болатын.
48.Тәуке ханның билікке келуі, оның саясаты. Тәуке ханның «Жеті жарғысы»
Әз-Тәуке хан (1680-1718 жж.)
билік етті. Жәңгір хан ұлы
Бұқар Қалқаманұлының Тәуке хан қасында жүрген (1668-1781) бірнеше шығармалары сақталған.
Тәуке хан кезінде:
-1 орталыққа бағындырылды
-Жоңғар шапқыншылығы бәсендеді
-көрші елдермен байланыс орнатты-Қырғыз Қарақалпақ
-Билер кеңесі ұлғайып, нығайды
Тәуке хан билерге арқа сүйеп, сұлтандардың билігін шектеді. Билередн құралған Хандық кеңестің және Билік кеңестің рөлін арттырды. Тәукенің заңы бойынша хан мен билер ғана соттық мансапты атқаруға тиісті болды.
Билер кеңесі өткізіліп тұрды:
-Түркістан маңындағы Битөбеде
-Сайрам маңындағы Мартөбеде
-Сырдария облысының Ангрен қаласының маңындағы Күлтөбеде
Билер кеңесі бара бара жергілікті атқарушы өкіметке айналды.
Тәукенің билік еткен кездері қазақ халқының алтын ғасыры деп аталды. Левшин Тәуке ханды ежелгі спартаның ақылгойі Ликургпен теңеген.
Тәуке ханның сыртқы саясаты.
Тәуке ханның сыртқы саясаты атырабындағы елдермен тату көршілік байланыс орнатуға, олармен экономикалық, сауда – саттық қарым – қатынас жасауға тырысқан бейбіт дипломатиялық саясат болды. Тәуке хан Бухара хандығымен бибітшілік қарым – қатынаста болуға, Орта Азиядағы отырықшы аймақтармен, қалалармен сауда – саттық жасауға тырысты.
Тауке хан Россия мемлекетімен де тату, достық қарым – қатынас жасауға тырысты.
Жеті жарғыны жасауға Тәуке хан рұқсатымен 7 би қатысқан. Қазақша жарғы әділдік дегенді білдіреді. Мазмұны жағынан «Жеті жарғы» үш болімнен турады: біріншіден, қазақтың ежелгі әдет ғұрып заңдарынқамтыған «Қасым ханның қасқа жолына» негізделген, екіншіден, одан соңғы өзгерістер, соның ішінде «Есімханның ескі жолына» негізделсе, үшіншіден, Тәуке ханныңдәуіріне , саясатына сай енгізілген жаңалықтар.
«Жетіжарғы»жетізаңнанқұралды:
1. Жер дауы заңы 2. Отбасы - неке заңы
3. Әскери заң
4. Сот заңы
5. Қылмысты істер заңы
6. Құн заңы
7. Жесір дауы заңы
49.XVII ғ. және XVIII ғ. Қазақ халқының рухани мәдениеті.
Мәдениет дегеніміз-құндылық, ғасырлар бойы адам санасымен