Файл: азастан аумаындаы тас асырына атысты археологиялы ескерткіштерді ашылуы.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 05.12.2023
Просмотров: 359
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қазақстанның территорияларының көбісіне иеболған.[1] XVII ғасырда қазақтар Жоңғарлармен соғысып, әлсізденген де, келесі ғасырда хандықты Ресейпатшалығы жаулап алған.
Астаналары:1465-1469 Созақ
1469-1511 Сығанақ
1511-1521 Сарайшық
1521-1599 Сығанақ
1599-1729 Түркістан. Аумағы:3.2млн га. Халқы:Қазақ;Қарақалпақ;Қырғыз
Қазақ жерінде ежелгі дәуірден бастап сақ, ғұн, үйсін, қаңлысияқты мемлекеттер, орта ғасырларда Түркі, Батыс Түркі, Түргеш, Қарлұқ, Қимақ, Қыпшақ т.б., моңғолшапқыншылығынан кейінгі кезеңдерде Ақ Орда, Моғолстан, Ноғай Ордасы сияқты мемлекеттер болды.
Ал Қазақ хандығының құрылуы «жаңа мемлекеттікжүйенің» басталуы болды. Қазақ халқы қалыптасуға бет бұрған кезеңде халықтың тұрақты өмірі мен тіршілігін, атамекеннің тұтастығын, дамуға деген талпынысынқамтамасыз ете алатын жалғыз фактор – мемлекеттұтастығының болуы еді.
Мұндай қоғамдық сұранысты дер кезінде түсінген Кереймен Жәнібек болды.
Қазақ хандығы шаруашылықтың дамуы, өндіргішкүштердің өсуі, феодалдық қатынастардың қалыптасуынәтижесінде ерте заманнан бері ұлан-байтақ Орта Азиянымекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ құраған қазақ халқының бірігуі арқылы XV ғасырдың орта шенінде құрылды.
1457 жылы Әбілқайыр хан ҮзТемір тайшы бастағанойраттардан Түркістан өңірінде жеңіліп қалды. Масқараауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлерінекетті. Ал Әбілқайыр өз ұлысында қатал тәртіп шараларынорнатуға кіріседі. Бұл халықтың оған деген өшпенділігінкүшейтті. Оған қарсы күресті Жәнібек пен Керей басқарды.
Қазақ хандығының құрылуына 1457 жылдан кейін Кереймен Жәнібек сұлтандардың Әбілқайыр хан үстемдігінеқарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап Шығыс ДештіҚыпшақтан Батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңірінеқоныс аударуы мұрындық болды.
Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға (1434-1462 жж.) қоныс аударған қазақтарды Әбілқайырға қарсыпайдалану үшін оларды құшақ жая қарсы алып, қонысберді. Осы оқиға жөнінде тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Олкезде Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошыәулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. НәтижесіндеЖәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұғахан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батысшегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барыпорналасқан соң Әбілқайыр хан дүние салды да, Өзбекұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіпкетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Оларды өзбектер «қазақтар» деп атады. Қазақсұлтандары 870 жылдары (1465-1466 жж.) билік жүргізебастады…».
Алғашында Қазақ хандығының территориясы Жетісужерінің батысы, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Ежелден осы алапты мекендеген тайпалар ДештіҚыпшақтан қоныс аударған қазақ тайпаларымен етенеараласып кетті. Әбілқайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынан күйзелген қазақ тайпалары бұл арағакеліп ес жинап, етек жауып, тұрмыстарын түзей бастады. Олардың қоныс аударуына Шыңғыс әулетінен шыққанКерей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып кележатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оныңтәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз етужолындағы қызметтері ықпал етті.
Жетісу рулар мен тайпалар және мемлекет бірлестігініңорталығына айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтергенБарақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханныңбаласы еді. Қазақтың алғашқы ханы болып Керейжарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болыпЖәнібек сайланды (1473-1480 жж.).
Алайда жаңадан құрылған Қазақ хандығыныңэкономикалық негізі әлсіз еді және бірсыпыра қазақтайпалары Әбілқайыр хандығының, Моғолстанның, НоғайОрдасының және Батыс Сібір хандығының қол астындатөрт хандыққа бөлшектеніп отырған болатын.
Жаңа кұрылған Қазақ хандығы құрамына, яғни батысЖетісу өңіріне он шақты жыл айналасында екі жүз мыңдайадамнан құралған көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріспен қонысты керек етті. Сонымен қатар көшпелі ел үшінотырықшы, егіншілігі көркейген аудандармен, әсіресе, қолөнері мен саудасы дамыған экономикалық орталық – Сырдария жағалауыңдағы қалалармен сауда-саттық жасаумаңызды мәселеге айналды. Бұл қарым-қатынастың оңалуына тек көшпелі ел ғана емес отырықшыаймақтардағы халық та мүдделі болды.
Осы жағдайларға байланысты Қазақ хандығының алдында үлкен тарихи міндеттер тұрды: 1. Мал жайылымдарынпайдаланудың Дешті Қыпшақ даласында бұрыннанқалыптасқан дәстүрлі тәртібін қалпына келтіру. 2. Шығыспен батыс сауда керуен жолдары өтетін Сырдарияжағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Яса (Түркістан) т.б. қалаларды Қазақ хандығына қарату. Себебі Сырдариябойындағы қалаларды экономикалық және әскери тіреккеайналдыру Дешті Қыпшақ даласын билеудің басты шартыболып келген. 3. Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территориясын біріктіру.
XV ғасырдың 70 жылдарында қазақтар Сырдария бойыжәне оған жалғас Қаратау өңірінің бірсыпыратерриториясын басып алды. Сөйтіп қазақ хандығыныңтерриториясы әлдеқайда кеңейді, оған жан-жақтан қазақтайпалары келіп қосылып жатты.
Алайда Сырдария жағасындағы қалалар үшінӘбілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбани ханмен күресотыз жылдан астам уақытқа созылды.
1470 жылы қыста Қазақ ханы Керей қол бастап Түркістанғашабуыл жасады. Сауран түбінде қазақтардан соққы жегенМұхаммед Шайбани Бұхараға қашты. Сөйтіп Сырдарияжағасындағы Созақ және Сауран қалалары Қазақхандығының құрамына кірді.
Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетіменарадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін Қазақ хандығынбилеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да тоқтамады. Батыс Жетісудағы иеліктеріне, оңтүстіктегіөздеріне қараған қалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйенеотырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкіметбилігінен дәмеленуші барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерінұлғайтты.
Қазақ хандығы Еділден Жайыққа дейінгі территорияны, Сырдария мен Әмудария өзендерінің аралығын, Хорасан жерін қамтыды.
Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымы дала демократиясына негізделген монархия болды. Мемлекетбасшысы – хандар саяси билік жүргізді. Олар төретұқымынан шыққан сұлтандар арасындағы таңдау негізіндесайланып отырды.
Тезистер
Қазақ хандығының құрылуы «жаңа мемлекеттік жүйенің» бастауы болды.
1457жылы Әбілқайыр хан Үз-Темір тайшы бастағанойраттардан Түркістан өңірінде жеңіліп қалып, өз ұлысындақатал тәртіп орнатуға кіріседі.
Оған қарсы күресті Жәнібек пен Керей басқарды.
Қазақ хандығының құрылуына 1457 жылдан кейін Кереймен Жәнібек сұлтандардың Әбілқайыр хан үстемдігінеқарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап, Шығыс ДештіҚыпшақтан Батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуы мұрындық болды.
Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға (1434-1462 жылдары билік еткен) қоныс аударған қазақтардыӘбілқайырға қарсы пайдалану үшін қарсы алып, қонысберді.
Алғашында Қазақ хандығының территориясы Батыс Жетісужері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді.
Әбілқайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынанкүйзелген қазақ тайпалары бұл араға келіп ес жинап, етекжауып, тұрмыстарын түзей бастады.
Жетісу рулар мен тайпалар және мемлекет бірлестігініңорталығына айналды.
Жетісуға қоныс аударушылардың саны 200 мың адамғажетті.
Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтергенБарақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханныңбаласы еді.
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды(1473-1480 жж.).
Қазақ хандығының алдында үлкен тарихи міндеттер тұрды: 1. Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті Қыпшақдаласында бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі тәртібінқалпына келтіру. 2. Шығыс пен батыс сауда керуен жолдарыөтетін Сырдария жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Яса (Түркістан) т.б. қалаларды Қазақ хандығына қарату. СебебіСырдария бойындағы қалаларды өзінің экономикалық жәнеәскери тірегіне айналдыру Дешті Қыпшақ даласын билеудіңбасты шарты болып келген. 3. Қазақ тайпаларының басынқосып, қазақтың этникалық территориясын біріктіру.
Алайда Сырдария жағасындағы қалалар үшінӘбілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбани ханмен күресотыз жылдан астам уақытқа созылды.
1470 жылы қыста Қазақ ханы Керей қол бастап Түркістанғашабуыл жасады. Сауран түбінде қазақтардан соққы жегенМұхаммед Шайбани Бұхараға қашты. Ал Сырдарияжағасындағы Созақ және Сауран қалалары Қазақхандығының құрамына кірді.
Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетіменарадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығынбилеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады.
Батыс Жетісудағы иеліктеріне, оңтүстіктегі өздеріне қарағанқалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкімет билігінеталаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерінұлғайтты.
Қазақ хандығы Еділден Жайыққа дейінгі территорияны, Сырдария мен Әмудария өзендерінің аралығын, Хорасан жерін қамтыды.
Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымы дала демократиясына негізделген монархия болды. Мемлекетбасшысы – хандар саяси билік жүргізді. Олар төретұқымынан шыққан сұлтандар арасындағы таңдау негізіндесайланып отырды.
Үш жарым ғасырдан астам өмір сүрген Қазақ хандығыдәуірі өз ішінде екі үлкен тарихи кезеңге бөлінеді. Біріншісі– бір орталықтан басқарылған кезең, екіншісі – бытыраңқылық кезең деп аталады.
Бірінші кезеңге хандық құрылғаннан 1715 жылы Тәуке хан қайтыс болғанға дейінгі аралық жатса, ал екінші кезең 1715 – 1824 жылдар аралығын қамтиды. Бірінші кезең тағы да өзішінде шартты түрде бірнеше кішігірім кезеңдерге бөлінеді. Олар – хандықтың құрылуы, күшеюі, әлсіреуі, қайта өрлеуі, өзара талас немесе «текетірес», жоңғарлармен алғашқыкүрес, «алтын ғасыр» кезеңдері. Осы кезеңде Қазақхандығында мынадай хандар билік жүргізді: Керей хан, Жәнібек хан, Бұрындық хан, Қасым хан, Мамаш хан, Тайырхан, Бұйдаш, Ахмет, Тоғым хандар бір мезгілде, Хақназархан, Шығай хан, Тәуекел хан, Есім хан, Тұрсын хан, қайтаЕсім хан, Жәнібек хан, Жәңгір хан, Тәуке хан.
39 сұрақ
39 билет.
Қазақ хандығы құрылуының тарихи маңызы . Керей және Жәнібек хандардың рөлі.
Қазақ хандығының құрылуы бізде тікелей Әбілқайыр хандығына байланысты. Яғни 1457 жылы Әбілқайыр хан мен ойраттардың басшысы Үз Темірдің арасында шайқас болады. Сол шайқаста Әбілқайыр хан жеңіліп Үз Темірдің айтқан шарттарына келіседі. Сондай масқара ауыр шарт жасасқан соң, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетеді. Ал Әбілқайыр өз ұлысында қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Ол салықты көбейткен кезінде ,оның бұндай іс әрекеттеріне халықтың ашу ызасы шығады. Оған қарсы күресті Жәнібек пен Керей басқарды.
1457 жылдан кейін Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілқайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап Шығыс Дешті Қыпшақтан Батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударады. Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға қоныс аударған қазақтарды Әбілқайырға қарсы пайдалану үшін оларды құшақ жая қарсы алып, қоныс берді. Осы оқиға жөнінде тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілқайыр хан дүние салды да, Өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Оларды өзбектер «қазақтар» деп атады. Осылайша бізде қазақ хандығы пайда болады. Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды. Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды . Қазақ хандығының құрылуы «жаңа мемлекеттік жүйенің» басталуы болды. Қазақ халқы қалыптасуға бет бұрған кезеңде халықтың тұрақты өмірі мен тіршілігін, атамекеннің тұтастығын, дамуға деген талпынысын қамтамасыз ете алатын жалғыз фактор – мемлекет тұтастығының болуы еді.Мұндай қоғамдық сұранысты дер кезінде түсінген Керей мен Жәнібек болды.
Жаңа кұрылған Қазақ хандығы құрамына, яғни батыс Жетісу өңіріне он шақты жыл айналасында екі жүз мыңдай адамнан құралған көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріс пен қонысты керек етті. Сонымен қатар көшпелі ел үшін отырықшы, егіншілігі көркейген аудандармен, әсіресе, қолөнері мен саудасы дамыған экономикалық орталық – Сырдария жағалауыңдағы қалалармен сауда-саттық жасау маңызды мәселеге айналды. Бұл қарым-қатынастың оңалуына тек көшпелі ел ғана емес отырықшы аймақтардағы халық та мүдделі болды. Осы жағдайларға байланысты Қазақ хандығының алдында үлкен тарихи міндеттер тұрды:
| Қазақ хандығы |
Астаналары:1465-1469 Созақ
1469-1511 Сығанақ
1511-1521 Сарайшық
1521-1599 Сығанақ
1599-1729 Түркістан. Аумағы:3.2млн га. Халқы:Қазақ;Қарақалпақ;Қырғыз
Қазақ жерінде ежелгі дәуірден бастап сақ, ғұн, үйсін, қаңлысияқты мемлекеттер, орта ғасырларда Түркі, Батыс Түркі, Түргеш, Қарлұқ, Қимақ, Қыпшақ т.б., моңғолшапқыншылығынан кейінгі кезеңдерде Ақ Орда, Моғолстан, Ноғай Ордасы сияқты мемлекеттер болды.
Ал Қазақ хандығының құрылуы «жаңа мемлекеттікжүйенің» басталуы болды. Қазақ халқы қалыптасуға бет бұрған кезеңде халықтың тұрақты өмірі мен тіршілігін, атамекеннің тұтастығын, дамуға деген талпынысынқамтамасыз ете алатын жалғыз фактор – мемлекеттұтастығының болуы еді.
Мұндай қоғамдық сұранысты дер кезінде түсінген Кереймен Жәнібек болды.
Қазақ хандығы шаруашылықтың дамуы, өндіргішкүштердің өсуі, феодалдық қатынастардың қалыптасуынәтижесінде ерте заманнан бері ұлан-байтақ Орта Азиянымекендеген көшпенді тайпалардың бірыңғай этникалық топ құраған қазақ халқының бірігуі арқылы XV ғасырдың орта шенінде құрылды.
1457 жылы Әбілқайыр хан ҮзТемір тайшы бастағанойраттардан Түркістан өңірінде жеңіліп қалды. Масқараауыр шарт жасасып, ойраттар Шу арқылы өз жерлерінекетті. Ал Әбілқайыр өз ұлысында қатал тәртіп шараларынорнатуға кіріседі. Бұл халықтың оған деген өшпенділігінкүшейтті. Оған қарсы күресті Жәнібек пен Керей басқарды.
Қазақ хандығының құрылуына 1457 жылдан кейін Кереймен Жәнібек сұлтандардың Әбілқайыр хан үстемдігінеқарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап Шығыс ДештіҚыпшақтан Батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңірінеқоныс аударуы мұрындық болды.
Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға (1434-1462 жж.) қоныс аударған қазақтарды Әбілқайырға қарсыпайдалану үшін оларды құшақ жая қарсы алып, қонысберді. Осы оқиға жөнінде тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Олкезде Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошыәулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. НәтижесіндеЖәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұғахан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батысшегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барыпорналасқан соң Әбілқайыр хан дүние салды да, Өзбекұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіпкетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Оларды өзбектер «қазақтар» деп атады. Қазақсұлтандары 870 жылдары (1465-1466 жж.) билік жүргізебастады…».
Алғашында Қазақ хандығының территориясы Жетісужерінің батысы, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Ежелден осы алапты мекендеген тайпалар ДештіҚыпшақтан қоныс аударған қазақ тайпаларымен етенеараласып кетті. Әбілқайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынан күйзелген қазақ тайпалары бұл арағакеліп ес жинап, етек жауып, тұрмыстарын түзей бастады. Олардың қоныс аударуына Шыңғыс әулетінен шыққанКерей хан мен Жәнібек ханның жаңа қалыптасып кележатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оныңтәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз етужолындағы қызметтері ықпал етті.
Жетісу рулар мен тайпалар және мемлекет бірлестігініңорталығына айналды. Олардың саны 200 мың адамға жетті. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтергенБарақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханныңбаласы еді. Қазақтың алғашқы ханы болып Керейжарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болыпЖәнібек сайланды (1473-1480 жж.).
Алайда жаңадан құрылған Қазақ хандығыныңэкономикалық негізі әлсіз еді және бірсыпыра қазақтайпалары Әбілқайыр хандығының, Моғолстанның, НоғайОрдасының және Батыс Сібір хандығының қол астындатөрт хандыққа бөлшектеніп отырған болатын.
Жаңа кұрылған Қазақ хандығы құрамына, яғни батысЖетісу өңіріне он шақты жыл айналасында екі жүз мыңдайадамнан құралған көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріспен қонысты керек етті. Сонымен қатар көшпелі ел үшінотырықшы, егіншілігі көркейген аудандармен, әсіресе, қолөнері мен саудасы дамыған экономикалық орталық – Сырдария жағалауыңдағы қалалармен сауда-саттық жасаумаңызды мәселеге айналды. Бұл қарым-қатынастың оңалуына тек көшпелі ел ғана емес отырықшыаймақтардағы халық та мүдделі болды.
Осы жағдайларға байланысты Қазақ хандығының алдында үлкен тарихи міндеттер тұрды: 1. Мал жайылымдарынпайдаланудың Дешті Қыпшақ даласында бұрыннанқалыптасқан дәстүрлі тәртібін қалпына келтіру. 2. Шығыспен батыс сауда керуен жолдары өтетін Сырдарияжағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Яса (Түркістан) т.б. қалаларды Қазақ хандығына қарату. Себебі Сырдариябойындағы қалаларды экономикалық және әскери тіреккеайналдыру Дешті Қыпшақ даласын билеудің басты шартыболып келген. 3. Қазақ тайпаларының басын қосып, қазақтың этникалық территориясын біріктіру.
XV ғасырдың 70 жылдарында қазақтар Сырдария бойыжәне оған жалғас Қаратау өңірінің бірсыпыратерриториясын басып алды. Сөйтіп қазақ хандығыныңтерриториясы әлдеқайда кеңейді, оған жан-жақтан қазақтайпалары келіп қосылып жатты.
Алайда Сырдария жағасындағы қалалар үшінӘбілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбани ханмен күресотыз жылдан астам уақытқа созылды.
1470 жылы қыста Қазақ ханы Керей қол бастап Түркістанғашабуыл жасады. Сауран түбінде қазақтардан соққы жегенМұхаммед Шайбани Бұхараға қашты. Сөйтіп Сырдарияжағасындағы Созақ және Сауран қалалары Қазақхандығының құрамына кірді.
Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетіменарадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін Қазақ хандығынбилеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да тоқтамады. Батыс Жетісудағы иеліктеріне, оңтүстіктегіөздеріне қараған қалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйенеотырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкіметбилігінен дәмеленуші барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерінұлғайтты.
Қазақ хандығы Еділден Жайыққа дейінгі территорияны, Сырдария мен Әмудария өзендерінің аралығын, Хорасан жерін қамтыды.
Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымы дала демократиясына негізделген монархия болды. Мемлекетбасшысы – хандар саяси билік жүргізді. Олар төретұқымынан шыққан сұлтандар арасындағы таңдау негізіндесайланып отырды.
Тезистер
Қазақ хандығының құрылуы «жаңа мемлекеттік жүйенің» бастауы болды.
1457жылы Әбілқайыр хан Үз-Темір тайшы бастағанойраттардан Түркістан өңірінде жеңіліп қалып, өз ұлысындақатал тәртіп орнатуға кіріседі.
Оған қарсы күресті Жәнібек пен Керей басқарды.
Қазақ хандығының құрылуына 1457 жылдан кейін Кереймен Жәнібек сұлтандардың Әбілқайыр хан үстемдігінеқарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап, Шығыс ДештіҚыпшақтан Батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударуы мұрындық болды.
Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға (1434-1462 жылдары билік еткен) қоныс аударған қазақтардыӘбілқайырға қарсы пайдалану үшін қарсы алып, қонысберді.
Алғашында Қазақ хандығының территориясы Батыс Жетісужері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді.
Әбілқайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынанкүйзелген қазақ тайпалары бұл араға келіп ес жинап, етекжауып, тұрмыстарын түзей бастады.
Жетісу рулар мен тайпалар және мемлекет бірлестігініңорталығына айналды.
Жетісуға қоныс аударушылардың саны 200 мың адамғажетті.
Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтергенБарақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханныңбаласы еді.
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды (1458-1473 жж.). Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды(1473-1480 жж.).
Қазақ хандығының алдында үлкен тарихи міндеттер тұрды: 1. Мал жайылымдарын пайдаланудың Дешті Қыпшақдаласында бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі тәртібінқалпына келтіру. 2. Шығыс пен батыс сауда керуен жолдарыөтетін Сырдария жағасындағы Сығанақ, Созақ, Отырар, Яса (Түркістан) т.б. қалаларды Қазақ хандығына қарату. СебебіСырдария бойындағы қалаларды өзінің экономикалық жәнеәскери тірегіне айналдыру Дешті Қыпшақ даласын билеудіңбасты шарты болып келген. 3. Қазақ тайпаларының басынқосып, қазақтың этникалық территориясын біріктіру.
Алайда Сырдария жағасындағы қалалар үшінӘбілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбани ханмен күресотыз жылдан астам уақытқа созылды.
1470 жылы қыста Қазақ ханы Керей қол бастап Түркістанғашабуыл жасады. Сауран түбінде қазақтардан соққы жегенМұхаммед Шайбани Бұхараға қашты. Ал Сырдарияжағасындағы Созақ және Сауран қалалары Қазақхандығының құрамына кірді.
Оңтүстік Қазақстан қалалары үшін Шайбани әулетіменарадағы соғыстар Жәнібек ханнан кейін қазақ хандығынбилеген Бұрындық хан (1480-1511 жж.) тұсында да толастамады.
Батыс Жетісудағы иеліктеріне, оңтүстіктегі өздеріне қарағанқалаларға (Созақ, Сығанақ, Сауран) сүйене отырып, алғашқы қазақ хандары Дешті Қыпшақтағы өкімет билігінеталаптанушы барлық хандарды жеңіп, өз иеліктерінұлғайтты.
Қазақ хандығы Еділден Жайыққа дейінгі территорияны, Сырдария мен Әмудария өзендерінің аралығын, Хорасан жерін қамтыды.
Қазақ хандығының мемлекеттік құрылымы дала демократиясына негізделген монархия болды. Мемлекетбасшысы – хандар саяси билік жүргізді. Олар төретұқымынан шыққан сұлтандар арасындағы таңдау негізіндесайланып отырды.
Үш жарым ғасырдан астам өмір сүрген Қазақ хандығыдәуірі өз ішінде екі үлкен тарихи кезеңге бөлінеді. Біріншісі– бір орталықтан басқарылған кезең, екіншісі – бытыраңқылық кезең деп аталады.
Бірінші кезеңге хандық құрылғаннан 1715 жылы Тәуке хан қайтыс болғанға дейінгі аралық жатса, ал екінші кезең 1715 – 1824 жылдар аралығын қамтиды. Бірінші кезең тағы да өзішінде шартты түрде бірнеше кішігірім кезеңдерге бөлінеді. Олар – хандықтың құрылуы, күшеюі, әлсіреуі, қайта өрлеуі, өзара талас немесе «текетірес», жоңғарлармен алғашқыкүрес, «алтын ғасыр» кезеңдері. Осы кезеңде Қазақхандығында мынадай хандар билік жүргізді: Керей хан, Жәнібек хан, Бұрындық хан, Қасым хан, Мамаш хан, Тайырхан, Бұйдаш, Ахмет, Тоғым хандар бір мезгілде, Хақназархан, Шығай хан, Тәуекел хан, Есім хан, Тұрсын хан, қайтаЕсім хан, Жәнібек хан, Жәңгір хан, Тәуке хан.
39 сұрақ
39 билет.
Қазақ хандығы құрылуының тарихи маңызы . Керей және Жәнібек хандардың рөлі.
Қазақ хандығының құрылуы бізде тікелей Әбілқайыр хандығына байланысты. Яғни 1457 жылы Әбілқайыр хан мен ойраттардың басшысы Үз Темірдің арасында шайқас болады. Сол шайқаста Әбілқайыр хан жеңіліп Үз Темірдің айтқан шарттарына келіседі. Сондай масқара ауыр шарт жасасқан соң, ойраттар Шу арқылы өз жерлеріне кетеді. Ал Әбілқайыр өз ұлысында қатал тәртіп шараларын орнатуға кіріседі. Ол салықты көбейткен кезінде ,оның бұндай іс әрекеттеріне халықтың ашу ызасы шығады. Оған қарсы күресті Жәнібек пен Керей басқарды.
1457 жылдан кейін Керей мен Жәнібек сұлтандардың Әбілқайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап Шығыс Дешті Қыпшақтан Батыс Жетісу жеріндегі Шу мен Талас өңіріне қоныс аударады. Ол кезде Жетісуді билеген Моғолстан ханы Есенбұға қоныс аударған қазақтарды Әбілқайырға қарсы пайдалану үшін оларды құшақ жая қарсы алып, қоныс берді. Осы оқиға жөнінде тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілқайыр хан дүние салды да, Өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Оларды өзбектер «қазақтар» деп атады. Осылайша бізде қазақ хандығы пайда болады. Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды. Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды . Қазақ хандығының құрылуы «жаңа мемлекеттік жүйенің» басталуы болды. Қазақ халқы қалыптасуға бет бұрған кезеңде халықтың тұрақты өмірі мен тіршілігін, атамекеннің тұтастығын, дамуға деген талпынысын қамтамасыз ете алатын жалғыз фактор – мемлекет тұтастығының болуы еді.Мұндай қоғамдық сұранысты дер кезінде түсінген Керей мен Жәнібек болды.
Жаңа кұрылған Қазақ хандығы құрамына, яғни батыс Жетісу өңіріне он шақты жыл айналасында екі жүз мыңдай адамнан құралған көшпелі тайпалардың жиналуы кең өріс пен қонысты керек етті. Сонымен қатар көшпелі ел үшін отырықшы, егіншілігі көркейген аудандармен, әсіресе, қолөнері мен саудасы дамыған экономикалық орталық – Сырдария жағалауыңдағы қалалармен сауда-саттық жасау маңызды мәселеге айналды. Бұл қарым-қатынастың оңалуына тек көшпелі ел ғана емес отырықшы аймақтардағы халық та мүдделі болды. Осы жағдайларға байланысты Қазақ хандығының алдында үлкен тарихи міндеттер тұрды: