Файл: Дріс Психикалы дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балаларды трбиелеу жне оыту.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.12.2023
Просмотров: 122
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Дәріс 4. Психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу және оқыту
1. Балалардағы психикалық дамуы тежелген ауытқулардың сипаттамасы.
2. Психикалық дамуы тежелген балаларға көмек көрсету кезеңдері.
3. Балалардағы психикалық дамудың тежелу себептерін зерттеу.
4. Психикалық дамудың тежелуін жіктеу.
5. Психикалық дамудың кідірісі мен оған ұқсас жағдайлардың дифференциалды диагнозы.
6. Психикалық дамуы тежелген ерте және мектеп жасына дейінгі балалардың білім алу қажеттіліктерінің ерекшелігі.
7. Психикалық дамуы тежелген мектеп жасына дейінгі балаларға көмек көрсетудің ұйымдастырушылық формалары. 8. Психикалық дамуы тежелген балаларды тәрбиелеу мен оқытудың түзету бағыты.
9. Ата-аналармен жұмысты ұйымдастыру.
10. Біріктірілген тәрбие және оқыту.
1. БАЛАЛАРДАҒЫ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ ТЕЖЕЛГЕН АУЫТҚУЛАРДЫҢ СИПАТТАМАСЫ
Психикалық дамудың кешігуі (ZPR) — бұл психофизикалық дамудағы балаларда кездесетін барлық ауытқулардың ішіндегі ең көп кездесетін психологиялық-педагогикалық анықтама. Әр түрлі авторлардың пікірінше, балалар популяциясында әр түрлі шығу тегі бар ЗПР бар балалардың 6-дан 11% - на дейін анықталады. Ақыл-ой дамуының тежелуі дизонтогенездің "шекаралық" түріне жатады және әртүрлі психикалық функциялардың жетілуінің баяу қарқынымен көрінеді. Жалпы алғанда, ауытқулардың гетерохронизмі (әр түрлі уақыттар) және олардың ауырлық дәрежесінде де, салдардың болжамында да айтарлықтай айырмашылықтар осы жағдайға тән.
ЗПР бар баланың психикалық саласы үшін тапшылық функциялардың қауіпсіздік функцияларымен үйлесуі тән. Жоғары психикалық функциялардың ішінара (ішінара) тапшылығы баланың жеке басының ерекшеліктері мен мінез-құлқымен бірге жүруі мүмкін. Сонымен қатар, кейбір жағдайларда баланың жұмыс қабілеттілігі зардап шегеді, басқа жағдайларда — іс — әрекетті ұйымдастырудағы озбырлық, үшіншіден, танымдық іс-әрекеттің әртүрлі түрлеріне ынталандыру және т. б.
Балалардағы ақыл-ой дамуының тежелуі күрделі полиморфты бұзылыс болып табылады, онда әртүрлі балалар психикалық, психологиялық және физикалық белсенділігінің әртүрлі компоненттерінен зардап шегеді.
Бұл ауытқудың негізгі бұзылуы мен құрылымын түсіну үшін мидың құрылымдық және функционалды моделін еске түсіру керек (А.Р. Лурия бойынша). Осы модельге сәйкес үш блок ерекшеленеді — энергия, ақпаратты қабылдау, өңдеу және сақтау блогы және бағдарламалау, реттеу және бақылау блогы. Үйлесімді ра-(осы үш блоктың юта штаты мидың интегративті қызметін және оның барлық функционалды жүйелерін үнемі өзара байытуды қамтамасыз етеді.
Дамудың қысқа уақыт кезеңімен зақымдану үрдісі көбірек байқалады. Бұл, атап айтқанда, медулла облонгатасы мен медианалық ми жүйелеріне тән. Белгілері сол функционалдық незрелости танытады жүйесін неғұрлым ұзақ постнатальным кезеңімен дамыту — третичные өріс анализаторлар және тұрпаттағы маңдайдан облысы. Мидың функционалды жүйелері гетерохронды түрде жететіндіктен, баланың пренатальды немесе босанғаннан кейінгі ерте кезеңінің әртүрлі кезеңдерінде әсер ететін патогендік фактор тыртықсыз зақымдану белгілерінің де, ми қыртысының әртүрлі бөлімдерінің функционалды жетілмегендігінің де күрделі үйлесімін тудыруы мүмкін.
Субкортикалық жүйелер ми қыртысының оңтайлы энергетикалық тонусын қамтамасыз етеді және оның қызметін реттейді. Олардың функционалды немесе органикалық жетілмегендігімен балаларда нейродинамикалық бұзылулар пайда болады — психикалық тонның тұрақсыздығы (тұрақсыздығы) және сарқылуы, қозу және тежелу процестерінің шоғырлануы, тепе-теңдігі және қозғалғыштығы, вегетативті-тамырлы дистония құбылыстары, трофикалық бұзылулар, аффективті бұзылулар [8].
Анализаторлардың үшінші өрістері сыртқы және ішкі ортадан келетін ақпаратты алу, өңдеу және сақтау блогына жатады. Бұл аймақтардың Морфо-функционалды дисфункциясы праксис, гноз, сөйлеу, визуалды және есту жадын қамтитын модальдық функциялардың жетіспеушілігіне әкеледі.
Фронтальды аймақтың қалыптасуы бағдарламалау, реттеу және басқару блогына жатады. Анализаторлардың үшінші аймақтарымен бірге олар мидың күрделі интегративті қызметін жүзеге асырады-ең күрделі психикалық операцияларды, танымдық белсенділікті және саналы мінез-құлықты құру және жүзеге асыру үшін мидың әртүрлі функционалды ішкі жүйелерінің бірлескен қатысуын ұйымдастырады. Бұл функциялардың жетілмегендігі балалардағы психикалық инфантилизмнің пайда болуына, психикалық белсенділіктің ерікті түрлерінің дамымауына, корко-кортикальды және кортикальды-субкортикалық байланыстардың бұзылуына әкеледі.
Polish. Құрылымдық-функционалдық талдау ZPR кезінде жоғарыда аталған жеке құрылымдар да, олардың негізгі функциялары да әртүрлі комбинацияларда бұзылуы мүмкін екенін көрсетеді. Бұл ретте зақымдану тереңдігі және (немесе) жетілмегендік дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін. Бұл ЗПР бар балаларда кездесетін психикалық көріністердің алуан түрлілігін анықтайды. Әр түрлі қайталама қабаттар осы санаттағы топ ішіндегі дисперсияны одан әрі күшейтеді.
Балалардағы психикалық дамудың кешігуі кезінде жетекші себеп факторы болуы мүмкін түрлі этиопатогенетикалық нұсқалар бар:
* психикалық белсенділіктің төмен қарқыны (кортикальды жетілмегендік),
* гиперактивтілікпен назардың жетіспеушілігі (субкортикалық құрылымдардың жетілмегендігі),
* соматикалық әлсіреген ти фонында вегетативті тұрақсыздық (әлеуметтік, экологиялық, биологиялық себептер аясында вегетативті жүйке жүйесінің жетілмегендігіне немесе әлсіреуіне байланысты),
* вегетативті жетілмегендік (организмнің биологиялық төзімсіздігі ретінде),
* жүйке жасушаларының энергетикалық сарқылуы (созылмалы стресс аясында) және басқалар.
"Ақыл-ой дамуының тежелуі" анықтамасы әлеуметтік депривацияға байланысты педагогикалық қараусыздығы бар балада танымдық саладағы ауытқуларды сипаттау үшін де қолданылады.
Осылайша, бұл анықтама сау ағзаның толық дамуы қиын, жеке дамыған тұлғаның қалыптасуы кешіктірілетін және әлеуметтік жетілген тұлғаның қалыптасуы біркелкі дамитын мемлекеттің пайда болуы мен дамуының биологиялық және әлеуметтік факторларын көрсетеді.
2. ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ ТЕЖЕЛГЕН БАЛАЛАРҒА КӨМЕК КӨРСЕТУ КЕЗЕҢДЕРІ
Даму бұзылыстарының әртүрлі типтері бар адамдарға көмек көрсету жүйелері қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайымен, дамуында ауытқулары бар балаларға қатысты мемлекеттік саясатпен, білім берудің цензуралық сипатын және арнайы білім беру мекемелерінің түлектеріне қойылатын талаптар деңгейін анықтайтын нормативтік-заңнамалық базамен тығыз байланысты.
XVIII ғасырдың ортасында психикалық және физикалық дамуы терең бұзылған балалар мемлекеттен бірінші болып көмек алғаны белгілі. XIX ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың басы ақыл-есі кем балаларды жүйелі түрде оқытудың бастауы болды. ХХ ғасырдың елуінші жылдарының ортасынан бастап ғалымдар мен практиктердің назарын психикалық дамуы тежелген балалар тарта бастады.
Бастапқыда психикалық дамудың тежелу мәселесі мектеп жасындағы балаларда кездесетін оқу қиындықтары аясында қарастырылды. Мұғалімдер, ең алдымен, батыстықтар, бұл топқа оқуда қиындықтары бар балаларды біріктіріп, оларды оқу қабілеті жеткіліксіз балалар немесе оқуда қиындықтары бар балалар деп атады. Ұқсас ауытқулары бар балаларды зерттеген дәрігерлер балалардың қиындықтары, ең алдымен, баланың дамуының алғашқы кезеңдеріндегі мидың зақымдану салдарымен байланысты деген қорытындыға келді. Сондықтан олар мұндай балаларды мидың ең аз зақымдануы бар балалар деп атады. Балалардағы қиындықтардың пайда болуы педагогикада және әлеуметтік тұрғыдан қарастырылды. Бұл ғалымдар баланың психикалық дамуының тежелуінің пайда болуын оның өмірі мен тәрбиесінің әлеуметтік жағдайында көрді. Осы қолайсыз әлеуметтік жағдайлардың салдарын жеңу үшін арнайы дайындықты қажет ететін балалар бейімделмеген, педагогикалық тұрғыдан ескерілмеген (ағылшын терминологиясында — Әлеуметтік және мәдени айырылуға ұшыраған) деп анықталды. Неміс әдебиетінде бұл санатқа оқу қиындықтары туындаған мінез-құлқы бұзылған балалар кірді.
Отандық ғылым мен практикада қарастырылған патологиясы бар балаларды зерттеудің отыз жылында теориялық база қалыптасты, білім беру мен оқытуды ұйымдастырудың негізгі әдіснамалық тәсілдері анықталды, мамандандырылған балабақша жағдайында ЗПР бар мектеп жасына дейінгі балаларға түзету-педагогикалық көмек көрсету бойынша тәжірибе жинақталды.
Осы кезеңді балалардағы психикалық дамудың тежелу проблемасын ғылыми-әдіснамалық түсінудің екінші кезеңі деп атауға болады. Біздің еліміздегі оның жетістіктерін психикалық дамудың тежелуінің жалпы қабылданған этиопатогенетикалық жіктелуін дамыту, осы санаттағы балаларды психологиялық-педагогикалық қолдаудың өзгеру қажеттілігін түсіну, әртүрлі жастағы балаларды ЗПР-мен тәрбиелеу және оқыту процесінде туындайтын ұйымдастырушылық және әдістемелік "сауалнамаларды" шешу тәжірибесін жинақтау деп санауға болады.
Психикалық дамуы тежелген балаларға көмек көрсетудің үшінші кезеңін біз ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басымен байланыстырамыз. Дәл осы уақытта ғылыми ортада баланың психофизикалық дамуындағы ауытқуларды ерте диагностикалау және түзету проблемаларына көбірек назар аударумен байланысты жұмыстың бүкіл бағыты пайда болды. Осы жылдардағы көптеген зерттеулер бізге алдыңғы кезеңде көргеніміздей, "жоғарыдан" емес, "жоғарыдан" түзету-дамытушылық көмек жүйесін құруға мүмкіндік береді, зерттеушілер мектеп жасына дейінгі балаларға про - (>мектепте оқыту лемы, бірақ" төменнен", зерттеушілер баланың гетерохронды онтогенезінің заңдылықтарын түсінуге ұмтылған кезде. баланың қалыпты және патологиядағы даму жолдарын салыстыру, және М компенсаторлық механизмдерді іске қосудың оңтайлы стратегиясы мен тактикасы.[6; 7; 10; 12; 13; 14].
3. БАЛАЛАРДЫҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ТЕЖЕЛУІНІҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕПТЕРІН ЗЕРТТЕУ
Бастапқыда балалардағы психикалық дамудың кешігуі негізінен мидың минималды дисфункциясымен (MMD) байланысты болды, оның болуы балаларда ZPR-ге тән бұзылулардың органикалық сипатын растайды (A. A. 81gai§5, B. 1960; Ю. И. Дауленскене, 1973; Л.О. Бадалян, 1975; М. Г. Рейдибойм, 1978; и. Ф. Марковская, 1977 және басқалар). Бұл органикалық зақымданулар ұрықтың ішілік гипоксиясынан, босанудағы асфиксиядан, шала туылудан, баланың дамуының алғашқы кезеңдеріндегі травматикалық, жұқпалы және уытты сипаттағы ми ауруларынан туындауы мүмкін (А.Р. Лурия, 1956; и. Ф. Марковская, 1977; К. С. Лебединская, 1982). Қазір MMD — бұл әртүрлі деңгейдегі, даму механизмдері мен патологиялық жағдайлардың клиникалық көріністері бар топ екендігі дәлелденді. Оның негізінде ақыл-ой дамуының тежелуі дамуы мүмкін, бірақ ми қыртысының органикалық зақымдануы әрдайым ZPR-мен тіркелмейді. М.Н. Фишманның (1981) мәліметтері бойынша, орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдану белгілері ЖЖА бар балалардың тек 51% - ында ЭЭГ-де анықталды.
Әдебиетте ZPR-нің эндокриндік-гуморальды жүйенің бастапқы дисфункциясымен, гомовалин қышқылының, дофаминнің, ферменттердің метаболизмінің бұзылуымен, ауадағы және кейбір Тамақ өнімдеріндегі ауыр металл тұздарының зиянды әсерімен байланысы туралы мәліметтер бар. Барлық осы факторлар мидың жұмыс істеуінің биохимиялық негіздерін бұзады (К. С. Лебединская, 1969; 3. Тржесоглава, 1986; И.Ф. Марковская, 1993).
Қазіргі уақытта ерте балалық шақ кезеңінің баланың денсаулығы мен нейропсихикалық дамуы үшін маңыздылығын түсінуге байланысты балалардағы психикалық дамудың тежелуінің пайда болуындағы биологиялық және әлеуметтік факторлардың өзара әрекеттесу механизмдеріне назар аударылды. Жаңа туылған кезеңде және өмірдің бірінші жылында — биологиялық генез факторлары зақымдайтын әсер ету күші бойынша бірінші орынды, ал екінші орынды — қоршаған орта-психикалық әсер ететіндігі дәлелденді. Өмірдің екінші жылында олардың қиылысуы біртіндеп жүреді, ал өмірдің үшінші жылында әлеуметтік генез факторлары басым әсер ете бастайды. Алайда, баланың нейропсихикалық дамуын бағалау кезінде кез-келген жетекші фактордың әсерін анықтау қиын болуы мүмкін. Көбінесе әртүрлі генездің бірнеше құрамдас факторларының жалпы әсері байқалады. Бұл біз қарастырған санаттағы балалар үшін өте маңызды: олардың тарихында көптеген зияндылықтар байқалады, ал олигофренияда, мысалы, біз кішкентай өмір бойы баланың өсіп келе жатқан денесіне әсер ететін көптеген қолайсыз факторларды байқамаймыз.
Осылайша, баланың денесі неғұрлым жас болса, соғұрлым оның морфо-функционалдық ерекшеліктеріне байланысты ол оң және теріс факторлардың әсеріне жауап береді, ал баланың жүйке жүйесінің функционалды толық дамымауы оның әлеуметтік ортаға тәуелділігін анықтайды. Бұл процесте баланың дамуының биологиялық және әлеуметтік бағдарламасы бір-бірімен тығыз байланысты, оған баланың психофизикалық дамуының тапшылығы мен физиологиялық жетілмегендігін жеңуге мүмкіндік беретін түзету әсерінің әдістері негізделген.
4. ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУДЫҢ ТЕЖЕЛУІН ЖІКТЕУ
Клиникалық және психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде балалардағы психикалық дамудың тежелуінің бірнеше классификациясы берілген.
ЗПР алғашқы клиникалық классификациясын 1967 жылы Т. А. Власова мен М. С. Певзнер ұсынған. Осы жіктеу аясында психикалық дамудың кешігуінің екі нұсқасы қарастырылды. Олардың бірі психикалық және психофизикалық инфантилизммен байланысты болды, онда эмоционалды-сауық саланың дамуы мен балалардың жеке жетілмегендігі бірінші орынға шығады. Екінші нұсқа ЗПР-дағы танымдық белсенділіктің бұзылуын тұрақты