ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.12.2023
Просмотров: 109
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
[59, 280 б.].
Яғни, арт – терапия әдістерінің тиімділігіне күмән келтірместен, біз оның өмірлік дағдыларды дамытудағы рөлін негіздей аламыз. Сондай – ақ, арт – терапияның тиімді бағыттарын зерттей келе, өмірлік дағдыларды дамытудағы әдістемелік баланың толыққанды өмір сүруін қамтамасыз ете алады деуге болады.
Л.А. Раимова Н.В. Бибикова сынды авторлардың өмірлік дағдыларды арт – терапиясы арқылы дамыту мәселелеріне арналған бірқатар еңбектері бар. Олар арт – терапия арқылы өмірлік дағдыларды дамытудың әлеуметтік рөлінің басымдығы туралы зерттеген болатын. атап айтқанда, авторлардың пікірінше, арт – терапияны қолдану тек қана өнермен айналысу емес, керісінше, өнер арқылы тұлғаны тәрбиелеу болып табылады [60, 101-109 б.].
А.И. Копытиннің зерттеулеріне сәйкес шетелде арт-терапевттердің білім беру саласындағы рөлі айтарлықтай өсті. Олар мамандандырылған және жалпы білім беретін мектептерде жұмыс істейді, көбінесе белгілі бір эмоционалды және мінез-құлық бұзылыстары бар балалармен, сондай-ақ ауыр және жеңіл дағдыларды дамыту қажет балалармен жұмыс істейтіндерін айтады. Ауыр және жеңіл дағдылар өмірлік дағдылардың құрамдас бөлігі болып табылады.
ЮНИСЕФ ұсынған жүйе бойынша өмірлік дағдылардың сипатын төменгі сурет арқылы ұсынуға болады (Сурет 9):
Сурет 9 – Өмірлік дағдылар құрылымы
9 – суреттен аңғарғанымыздай өмірлік дағдылардың бұрынғы моделі тек қана ауыр (hard) және жеңіл (soft) дағдыларды ғана қарастыратын болса, оның жаңа моделіне сай өмірлік дағдылардың көкжиегі кеңейіп, олар мынадай үш түрге бөлінді: қарым – қатынасқа байланысты дағдылар (context specific skills), кросс-контекстік дағдылар (cross contextual skills) және ерекше дағдылар (exictential skills).
Өмірлік дағдылардың құрылымының өзгеруі мен жаңа сипат алуы бүгінгі таңда оларды дамыту әдістемесін кеңінен зерттеудің өзектілігін айқындап отыр. Сол себепті, төменде өмірлік дағдыларды дамытудағы арт – терапияның рөліне терең тоқталатын боламыз [61, 340 б.]:
Тәрбиелік аспектіде арт – терапия әдістері өзін және басқаларды түсіну арқылы үйлесімді мінез – құлыққа ықпал етеді, нәтижесінде адамның адамгершілік дамуы, моральдық нормалар жүйесіндегі бағдар, мінез – құлық этикасын игеру. Бұл Л.Д. Лебедеваның жетекшілігімен жүргізілген зерттеулермен дәлелденді: арт - терапевтік сабақтар ең маңызды педагогикалық мәселені шешуге мүмкіндік береді: тәрбиелік, өйткені өзара әрекеттесу балалардың дұрыс қарым-қатынас, эмпатия, құрдастарымен және ересектермен жұмсақ қарым – қатынасты үйренуі үшін құрылады. Нәтижесінде өзін, ішкі әлемін (ойлар, сезімдер, тілектер) тереңірек түсіну пайда болады; мұғаліммен ашық, сенімді, достық қарым – қатынас қалыптасады. Ал, бұл дағдылардың қалыптасуы өмірлік дағдылардың басты сипаты болып табылады [61, 336 б.]
Көптеген педагогикалық дереккөздерде сурет салу балаға өзін сезінуге және түсінуге, өз ойлары мен сезімдерін еркін білдіруге, жанжалдар мен күшті тәжірибелерден арылуға, өзі болуға, армандауға және үміттенуге көмектесетіні дәлелденген (Д.С. Хомяков, Ш.Е. Рамаханбетова, А.А. Шальнова және т. б.). Сурет салу – бұл балалардың санасында оларды қоршаған шындықтың, олардың әлемде болуының көрінісі ғана емес, сонымен бірге осы шындыққа деген көзқарастың көрінісі, оны модельдеу және өзгерту [62; 63; 64]
Әуесқой театрда ойнау, қарапайым рөлдік балалар ойыны сияқты, жасөспірімдерге өмірлік дағдыларды қалыптастыруға және тұжырымдауға көмектеседі, күрт әлеуметтік бұрылыстарда адаспауға үйретеді, белгілі бір дәрежеде оларды нақты шындық әрқашан бай болатын тосын сыйларға дайындайды. Ол өзгерістерге, жаңа эмоциялар мен сезімдерге дайындықты дамытады, ішкі икемділікті қалыптастырады, зейін мен қабылдауды күшейтеді [65, 428 б.].
Өмірлік дағдыларды қалыптастыру үшін қолданылатын әдістердің қолдану кезінде оларды ұзақ уақыт емес, сабақтың белгілі бір фрагменті ретінде қолдануы тиіс. Сонымен қатар, өмірлік дағдыларды қалыптастыру барысында бұл дағдылардың ауқымды екендігін ескере отырып, сабақтың нақты мақсатында сай жеке әдістер таңдалынып, қолданған жөн.
Сонымен, өмірлік дағдыларды қалыптастыруда қолданылатын әдістердің түріне мынадай сипаттама береміз:
ИЗО – терапия. ИЗО – педагогика әдісі – бейнелеу құралдары мен жеке даму мүмкіндіктерін пайдалануды көздейтін арт – терапияның ең дамыған бағыттарының бірі. Изотерапия әр түрлі іс – әрекеттерді қамтиды, мысалы: сурет салу, түсті терапия, сурет проективті диагностикасы және басқалар [66, 52-58 б.].
Бейнелеу өнері оқушыға өмірлік дағдыларды дамыту барысында өзін сезінуге және түсінуге, өз ойлары мен сезімдерін еркін білдіруге, дербес болуға, армандар мен үміттерді еркін білдіруге, сондай – ақ өткеннің жағымсыз тәжірибелерінен арылуға мүмкіндік береді. Бұл оқушылардың санасында қоршаған орта мен әлеуметтік шындықтың көрінісі ғана емес, сонымен бірге оны модельдеу, оған деген көзқарастың көрінісі. Сурет салу сенсорлық – моторлық үйлестіруді дамытады. Сондай – ақ, сурет интерполярлық қатынастарды үйлестіруге қатысады. Маңызды функциялармен (көру, моторды үйлестіру, сөйлеу, ойлау) тікелей байланысты бола отырып, сурет салу осы функциялардың әрқайсысының дамуына ықпал етіп қана қоймай, оларды бір – бірімен байланыстырады. Изотерапия мақсаттарды жүзеге асыру құралы ретінде кескін жасау процесін пайдаланады. ИЗО – терапевтік жұмыс әртүрлі бейнелеу материалдарын пайдалануды көздейді [67, 197-210 б.]:
1) бояулар, қарындаштар, балауыз қарындаштар, пастельдер;
2) әр түрлі форматтағы және реңктегі сурет қағазы, картон;
3) әртүрлі мөлшердегі щеткалар, үлкен кеңістіктерді бояуға арналған губкалар және т. б.
Тізімде көрсетілген заттарды қолдану бойынша бірқатар әдістемелік ерекшеліктер бар болып табылады. Атап айтар болсақ, ИЗО – терапия кабинеттерінде, үрдісінде бірқатар ережелерді қатаң сақтау қажет. Сонымен, ИЗО – терапияны қолданудың қандай ерекшеліктері бар:
Құм терапиясы. «Құм терапиясы» әдісін аналитикалық терапияның негізін қалаушы К.Г. Юнг ұсынған. Құммен айналысу – баланың табиғи белсенділігінің бір түрі. Сондықтан бұл терапия түрі түзету, дамыту және оқыту сабақтарында қолданылады. Психопрофилактикалық және дамытушылық аспектілер құмсалғышта ертегілер, мифтер, әңгімелер қоюда көрінеді. Сіз әр түрлі (арнайы және стихиялық) жаттығулар жасай отырып, ойын фигураларын қолданбай құмның бетімен жұмыс жасай аламыз. Сезімнің тактильді түрі адамда ең көне болып табылады. Тактильді кинестетикалық сезімдер көптеген операциялармен тікелей байланысты. Бұл сабақтар баланың психикасын дамыту үшін үлкен маңызға ие. Біріншіден, тактильді кинестетикалық сезімталдықты және ұсақ моториканы дамытумен қатар, біз баланы өзін – өзі тыңдауға және өз сезімдерін айтуға (түсінуге, бағалауға) үйретеміз, бұл сөйлеуді (сауатты, әдемі), ерікті зейін мен есте сақтауды дамытуға ықпал етеді. Екіншіден, бала жақсы рефлексия (интроспекция) тәжірибесін алады, өзін және басқаларды түсінуді үйренеді. Осылайша, позитивті қарым – қатынас пен жеке өзін – өзі жүзеге асыру дағдыларын одан әрі қалыптастыру үшін негіз қаланады.
Саз балшықпен және қамырмен жұмыс – арт – терапияның бағыттары, олар қамырды, сазды, пластилинді және ұқсас материалдарды қолдануды қамтиды.
Бұл бағыттар өмірлік дағдыларды дамыту барысында эмоционалды интеллектті дамыту, жаңа сезімдерді қалыптастыру және ескілерді босату, минималды және максималды ресурстық әлеуетке ие эмоционалды күйлер туралы хабардар болу үшін ерекше әлеуетке ие [68, 31-34 б.].
Қамырмен жұмыс – табиғи компоненттерден тұратын тұзды қамырдан жасалған сәндік бұйымдарды мүсіндеу. Қамыр балалар үшін қолайлы және қауіпсіз
материал болып табылады, оның икемділігі жұмысқа көптеген өзгерістер енгізуге және сәйкесінше эмоционалды әл – ауқатты жақсартуға мүмкіндік береді.
Қуыршақ терапиясы – қуыршақтардың көмегімен әртүрлі жағдайларды психологиялық түзету әдісі. Қуыршақ терапиясы келесі міндеттерді шешеді: жеке рөлдердің спектрін едәуір кеңейтеді; өзінің сыртқы келбеті мен «Мен» бейнесі тақырыбын пысықтауға мүмкіндік береді; өзін – өзі бағалауды, өзіне деген сенімділікті арттыруға ықпал етеді [69, 400 б.]:
Қуыршақ терапиясы адамға ресурстарды жаңартуға көмектеседі; қуыршаққа оларда жоқ күйлер мен мүмкіндіктерді беруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, қуыршақпен қарым-қатынас жасай отырып, оны жасай отырып, оны өзгерте отырып, адам белгілі бір шектеулі сенімдермен, өзінің бұрынғы бейнелерімен, травматикалық жағдайлармен бөлісе алады. Қуыршақ терапиясы әлеуметтік бейімделуді жақсарту үшін, қорқынышпен, кекештікпен, мінез – құлық бұзылыстарымен түзету жұмыстарында, сондай-ақ эмоционалды жарақаты бар адамдармен жұмыс істеу үшін кеңінен қолданылады. Көбінесе бұл әдіс балалармен және жасөспірімдермен жұмыс жасауда қолданылады, өйткені бұл наразылық, оппозициялық, демонстрациялық, бейімделмеген мінез – құлықты түзетуге көмектеседі.
Мандала терапиясы. Тікелей аудармадағы Мандала әдісі шеңберге сурет салуды білдіреді. Арт – терапияның бұл бағыты халықтық дәстүрлер мен нанымдардан шыққан және сурет салу үшін шеңбердің емдік формасын қолданумен байланысты. Мандалаларды салу адамға өзінің күрделі жақтарымен танысуға, туындаған жағдайлардың себептерін түсінуге, мәселені шешудің мүмкін нұсқаларын анықтауға және ресурстық жағдайды құруға мүмкіндік береді. Өмірлік дағдыларды дамыту барысында бұл терапия түрін қолдану олардың жеке эмоцияларын дамыту бағытын қарастырады [70, 21-27 б.]:
Фототерапия әдісі. Фототерапия әдісі – психолог үшін де, баланың өзі үшін де көп ақпарат беретін фотоөндіріс өнімдерін қолдану әдісі. Вербалды емес, жарқын, түсінікті, объективті әдіс ретінде . Суретке түсіру процесі жасөспірімдер үшін өте қызықты, қызықты, жаңа идеялар мен мүмкіндіктерді іздеуге шақырады. Фотоматериалмен жұмыс істеуге арналған заманауи цифрлық түсірілім және камералардың, компьютерлік бағдарламалардың қол жетімділігі осы әдісті кеңінен қолдануға мүмкіндік береді. Әдісті жасөспірімдермен жеке және топтық жұмыста қолдану әсіресе қызықты және тиімді [71, 128 б.].
Сонымен, төменде өмірлік дағдыларды дамытуға арналған бірнеше әдістерді ұсынамыз:
«Қағаз былғау» әдісін қолдану өмірлік дағдыларды қалыптастыруда кеңінен қолданылады. Басты ерекшелігі техниканың нақты және қатаң талаптарының болмауы, қолдану ыңғайлылығы мен түстер қанықтығы бұл әдістің ерекшелігін арттырады. Бұл әдісті қолдану балалардың топтық сабақтарында жиі қолданылады. Техника бойынша сурет салу уақыты 10 минуттан аспауы тиіс. Себебі, көптеген ғалымдардың айтуынша бұл сурет салу бағыты эмоцияларды жандандыру, оларды байытуға арналған болғандықтан 8-10 минуттан асқан жағдайда эмоциялардың қайтымдылығы орын алып, баланың жалығуы байқалады. Сол себепті, сабақтың фрагменті аясында ғана қолдануға кеңес беріледі. Қағаз былғау техникасы арқылы сурет салу үлгісін төменде ұсынамыз (Сурет 10):
Сурет 10 – «Қағаз былғау» техникасы
10 – суреттен көріп отырғандай бұл техника арқылы оқушының өзін – өзі ұсынуын, көрсетуін көре аламыз. Сонымен қатар, оқушылардың суреттерінде кездесетін бояулардың түсіне қарап, дәл осы сәттегі эмоциялық жағдайларды байқауға болады. Осылайша, бұл техника арқылы өмірлік дағдылардың эмпатия және эмоция салаларын дамыта аламыз.
Саусақпен сурет салу техникасы. Бұл техника балалардың арасында кеңінен қолданылатын әдіс болып табылады. Бұл әдіс стандартты еместігімен, қолданыс аясының кеңдігімен, тактильді сезімдердің басымдығымен сипатталады. Саусақпен сурет салу тәсілі балалардың өзін қабылдауы мен «Мен» бейнесін сәтті дамытады. Сурет салу арқылы балалар жаңа эмоцияларды сезінеді, еркіндік пен көшбасшылыққа ұмтылады. Бұлардың бәрі өмірлік дағдылардың құрамдас бөлігі болғандықтан арт – терапияның бұл бағытына ерекше баға береді [72, 9-10 б.].
Саусақпен сурет салу техникасын қолдану кезінде қол қимылдарының сипаты арқылы балалардың агрессивті жағдайларын болжай аламыз. Мәселен, бала сурет салу барысында өткір және жылдам қимылдарды қолданатын болса, балаға бау суреттер мен еркін қимылдар арқылы сурет салуға тапсырма беру арқылы оның агрессиясын азайта алады.
Сонымен, саусақпен сурет салу техникасының өнімін төменгі суретте ұсынамыз (Сурет 11):
Сурет 12 – «Саусақпен сурет салу» техникасы
Табиғи материалдарды қолдану арқылы сурет салу. Арт – терапияның бұл бағыты өмірлік дағдыларды дамыту барысында кеңінен қолданылады. Біріншіден, бұл балалар үшін қолжетімді материал болып табылады. Ал, екіншіден бұл балалардың эмоцияларын дамытады, олардың бойындағы эстетикалық тәрбиені қалыптастырады. Бұл техника оқушылардың бойындағы негативизмді, агрессияны, қолайсыз эмоцияларды жеңуге, сонымен қатар, қоршаған ортаға зейін аударуды, оның құрамдас бөліктерін тануды дамытады. Ал, дамудың мұндай көрінісі өмірлік дағдылардың дамуын тек қана арттыратын фактор болып табылады. Бұл техника бойынша сурет салу өнімін төменде ұсынамыз (Сурет 13) [713, 128 б.]:
Яғни, арт – терапия әдістерінің тиімділігіне күмән келтірместен, біз оның өмірлік дағдыларды дамытудағы рөлін негіздей аламыз. Сондай – ақ, арт – терапияның тиімді бағыттарын зерттей келе, өмірлік дағдыларды дамытудағы әдістемелік баланың толыққанды өмір сүруін қамтамасыз ете алады деуге болады.
Л.А. Раимова Н.В. Бибикова сынды авторлардың өмірлік дағдыларды арт – терапиясы арқылы дамыту мәселелеріне арналған бірқатар еңбектері бар. Олар арт – терапия арқылы өмірлік дағдыларды дамытудың әлеуметтік рөлінің басымдығы туралы зерттеген болатын. атап айтқанда, авторлардың пікірінше, арт – терапияны қолдану тек қана өнермен айналысу емес, керісінше, өнер арқылы тұлғаны тәрбиелеу болып табылады [60, 101-109 б.].
А.И. Копытиннің зерттеулеріне сәйкес шетелде арт-терапевттердің білім беру саласындағы рөлі айтарлықтай өсті. Олар мамандандырылған және жалпы білім беретін мектептерде жұмыс істейді, көбінесе белгілі бір эмоционалды және мінез-құлық бұзылыстары бар балалармен, сондай-ақ ауыр және жеңіл дағдыларды дамыту қажет балалармен жұмыс істейтіндерін айтады. Ауыр және жеңіл дағдылар өмірлік дағдылардың құрамдас бөлігі болып табылады.
ЮНИСЕФ ұсынған жүйе бойынша өмірлік дағдылардың сипатын төменгі сурет арқылы ұсынуға болады (Сурет 9):
Сурет 9 – Өмірлік дағдылар құрылымы
9 – суреттен аңғарғанымыздай өмірлік дағдылардың бұрынғы моделі тек қана ауыр (hard) және жеңіл (soft) дағдыларды ғана қарастыратын болса, оның жаңа моделіне сай өмірлік дағдылардың көкжиегі кеңейіп, олар мынадай үш түрге бөлінді: қарым – қатынасқа байланысты дағдылар (context specific skills), кросс-контекстік дағдылар (cross contextual skills) және ерекше дағдылар (exictential skills).
Өмірлік дағдылардың құрылымының өзгеруі мен жаңа сипат алуы бүгінгі таңда оларды дамыту әдістемесін кеңінен зерттеудің өзектілігін айқындап отыр. Сол себепті, төменде өмірлік дағдыларды дамытудағы арт – терапияның рөліне терең тоқталатын боламыз [61, 340 б.]:
Тәрбиелік аспектіде арт – терапия әдістері өзін және басқаларды түсіну арқылы үйлесімді мінез – құлыққа ықпал етеді, нәтижесінде адамның адамгершілік дамуы, моральдық нормалар жүйесіндегі бағдар, мінез – құлық этикасын игеру. Бұл Л.Д. Лебедеваның жетекшілігімен жүргізілген зерттеулермен дәлелденді: арт - терапевтік сабақтар ең маңызды педагогикалық мәселені шешуге мүмкіндік береді: тәрбиелік, өйткені өзара әрекеттесу балалардың дұрыс қарым-қатынас, эмпатия, құрдастарымен және ересектермен жұмсақ қарым – қатынасты үйренуі үшін құрылады. Нәтижесінде өзін, ішкі әлемін (ойлар, сезімдер, тілектер) тереңірек түсіну пайда болады; мұғаліммен ашық, сенімді, достық қарым – қатынас қалыптасады. Ал, бұл дағдылардың қалыптасуы өмірлік дағдылардың басты сипаты болып табылады [61, 336 б.]
Көптеген педагогикалық дереккөздерде сурет салу балаға өзін сезінуге және түсінуге, өз ойлары мен сезімдерін еркін білдіруге, жанжалдар мен күшті тәжірибелерден арылуға, өзі болуға, армандауға және үміттенуге көмектесетіні дәлелденген (Д.С. Хомяков, Ш.Е. Рамаханбетова, А.А. Шальнова және т. б.). Сурет салу – бұл балалардың санасында оларды қоршаған шындықтың, олардың әлемде болуының көрінісі ғана емес, сонымен бірге осы шындыққа деген көзқарастың көрінісі, оны модельдеу және өзгерту [62; 63; 64]
Әуесқой театрда ойнау, қарапайым рөлдік балалар ойыны сияқты, жасөспірімдерге өмірлік дағдыларды қалыптастыруға және тұжырымдауға көмектеседі, күрт әлеуметтік бұрылыстарда адаспауға үйретеді, белгілі бір дәрежеде оларды нақты шындық әрқашан бай болатын тосын сыйларға дайындайды. Ол өзгерістерге, жаңа эмоциялар мен сезімдерге дайындықты дамытады, ішкі икемділікті қалыптастырады, зейін мен қабылдауды күшейтеді [65, 428 б.].
Өмірлік дағдыларды қалыптастыру үшін қолданылатын әдістердің қолдану кезінде оларды ұзақ уақыт емес, сабақтың белгілі бір фрагменті ретінде қолдануы тиіс. Сонымен қатар, өмірлік дағдыларды қалыптастыру барысында бұл дағдылардың ауқымды екендігін ескере отырып, сабақтың нақты мақсатында сай жеке әдістер таңдалынып, қолданған жөн.
Сонымен, өмірлік дағдыларды қалыптастыруда қолданылатын әдістердің түріне мынадай сипаттама береміз:
ИЗО – терапия. ИЗО – педагогика әдісі – бейнелеу құралдары мен жеке даму мүмкіндіктерін пайдалануды көздейтін арт – терапияның ең дамыған бағыттарының бірі. Изотерапия әр түрлі іс – әрекеттерді қамтиды, мысалы: сурет салу, түсті терапия, сурет проективті диагностикасы және басқалар [66, 52-58 б.].
Бейнелеу өнері оқушыға өмірлік дағдыларды дамыту барысында өзін сезінуге және түсінуге, өз ойлары мен сезімдерін еркін білдіруге, дербес болуға, армандар мен үміттерді еркін білдіруге, сондай – ақ өткеннің жағымсыз тәжірибелерінен арылуға мүмкіндік береді. Бұл оқушылардың санасында қоршаған орта мен әлеуметтік шындықтың көрінісі ғана емес, сонымен бірге оны модельдеу, оған деген көзқарастың көрінісі. Сурет салу сенсорлық – моторлық үйлестіруді дамытады. Сондай – ақ, сурет интерполярлық қатынастарды үйлестіруге қатысады. Маңызды функциялармен (көру, моторды үйлестіру, сөйлеу, ойлау) тікелей байланысты бола отырып, сурет салу осы функциялардың әрқайсысының дамуына ықпал етіп қана қоймай, оларды бір – бірімен байланыстырады. Изотерапия мақсаттарды жүзеге асыру құралы ретінде кескін жасау процесін пайдаланады. ИЗО – терапевтік жұмыс әртүрлі бейнелеу материалдарын пайдалануды көздейді [67, 197-210 б.]:
1) бояулар, қарындаштар, балауыз қарындаштар, пастельдер;
2) әр түрлі форматтағы және реңктегі сурет қағазы, картон;
3) әртүрлі мөлшердегі щеткалар, үлкен кеңістіктерді бояуға арналған губкалар және т. б.
Тізімде көрсетілген заттарды қолдану бойынша бірқатар әдістемелік ерекшеліктер бар болып табылады. Атап айтар болсақ, ИЗО – терапия кабинеттерінде, үрдісінде бірқатар ережелерді қатаң сақтау қажет. Сонымен, ИЗО – терапияны қолданудың қандай ерекшеліктері бар:
-
ИЗО – терапияны қолдану балаларды дамыту жұмысының мақсатына бағыттылауы тиіс; -
ИЗО – терапиясының құралдарын қолдану кезінде бояулардың құрамында бисфенол мен А-63 химиялық заттарының болмауын қамтамасыз ету керек; -
ИЗО – терапия бойынша сабақтар 15 – 30минут арасында өткізілуі тиіс.
Құм терапиясы. «Құм терапиясы» әдісін аналитикалық терапияның негізін қалаушы К.Г. Юнг ұсынған. Құммен айналысу – баланың табиғи белсенділігінің бір түрі. Сондықтан бұл терапия түрі түзету, дамыту және оқыту сабақтарында қолданылады. Психопрофилактикалық және дамытушылық аспектілер құмсалғышта ертегілер, мифтер, әңгімелер қоюда көрінеді. Сіз әр түрлі (арнайы және стихиялық) жаттығулар жасай отырып, ойын фигураларын қолданбай құмның бетімен жұмыс жасай аламыз. Сезімнің тактильді түрі адамда ең көне болып табылады. Тактильді кинестетикалық сезімдер көптеген операциялармен тікелей байланысты. Бұл сабақтар баланың психикасын дамыту үшін үлкен маңызға ие. Біріншіден, тактильді кинестетикалық сезімталдықты және ұсақ моториканы дамытумен қатар, біз баланы өзін – өзі тыңдауға және өз сезімдерін айтуға (түсінуге, бағалауға) үйретеміз, бұл сөйлеуді (сауатты, әдемі), ерікті зейін мен есте сақтауды дамытуға ықпал етеді. Екіншіден, бала жақсы рефлексия (интроспекция) тәжірибесін алады, өзін және басқаларды түсінуді үйренеді. Осылайша, позитивті қарым – қатынас пен жеке өзін – өзі жүзеге асыру дағдыларын одан әрі қалыптастыру үшін негіз қаланады.
Саз балшықпен және қамырмен жұмыс – арт – терапияның бағыттары, олар қамырды, сазды, пластилинді және ұқсас материалдарды қолдануды қамтиды.
Бұл бағыттар өмірлік дағдыларды дамыту барысында эмоционалды интеллектті дамыту, жаңа сезімдерді қалыптастыру және ескілерді босату, минималды және максималды ресурстық әлеуетке ие эмоционалды күйлер туралы хабардар болу үшін ерекше әлеуетке ие [68, 31-34 б.].
Қамырмен жұмыс – табиғи компоненттерден тұратын тұзды қамырдан жасалған сәндік бұйымдарды мүсіндеу. Қамыр балалар үшін қолайлы және қауіпсіз
материал болып табылады, оның икемділігі жұмысқа көптеген өзгерістер енгізуге және сәйкесінше эмоционалды әл – ауқатты жақсартуға мүмкіндік береді.
Қуыршақ терапиясы – қуыршақтардың көмегімен әртүрлі жағдайларды психологиялық түзету әдісі. Қуыршақ терапиясы келесі міндеттерді шешеді: жеке рөлдердің спектрін едәуір кеңейтеді; өзінің сыртқы келбеті мен «Мен» бейнесі тақырыбын пысықтауға мүмкіндік береді; өзін – өзі бағалауды, өзіне деген сенімділікті арттыруға ықпал етеді [69, 400 б.]:
Қуыршақ терапиясы адамға ресурстарды жаңартуға көмектеседі; қуыршаққа оларда жоқ күйлер мен мүмкіндіктерді беруге мүмкіндік береді. Сондай-ақ, қуыршақпен қарым-қатынас жасай отырып, оны жасай отырып, оны өзгерте отырып, адам белгілі бір шектеулі сенімдермен, өзінің бұрынғы бейнелерімен, травматикалық жағдайлармен бөлісе алады. Қуыршақ терапиясы әлеуметтік бейімделуді жақсарту үшін, қорқынышпен, кекештікпен, мінез – құлық бұзылыстарымен түзету жұмыстарында, сондай-ақ эмоционалды жарақаты бар адамдармен жұмыс істеу үшін кеңінен қолданылады. Көбінесе бұл әдіс балалармен және жасөспірімдермен жұмыс жасауда қолданылады, өйткені бұл наразылық, оппозициялық, демонстрациялық, бейімделмеген мінез – құлықты түзетуге көмектеседі.
Мандала терапиясы. Тікелей аудармадағы Мандала әдісі шеңберге сурет салуды білдіреді. Арт – терапияның бұл бағыты халықтық дәстүрлер мен нанымдардан шыққан және сурет салу үшін шеңбердің емдік формасын қолданумен байланысты. Мандалаларды салу адамға өзінің күрделі жақтарымен танысуға, туындаған жағдайлардың себептерін түсінуге, мәселені шешудің мүмкін нұсқаларын анықтауға және ресурстық жағдайды құруға мүмкіндік береді. Өмірлік дағдыларды дамыту барысында бұл терапия түрін қолдану олардың жеке эмоцияларын дамыту бағытын қарастырады [70, 21-27 б.]:
Фототерапия әдісі. Фототерапия әдісі – психолог үшін де, баланың өзі үшін де көп ақпарат беретін фотоөндіріс өнімдерін қолдану әдісі. Вербалды емес, жарқын, түсінікті, объективті әдіс ретінде . Суретке түсіру процесі жасөспірімдер үшін өте қызықты, қызықты, жаңа идеялар мен мүмкіндіктерді іздеуге шақырады. Фотоматериалмен жұмыс істеуге арналған заманауи цифрлық түсірілім және камералардың, компьютерлік бағдарламалардың қол жетімділігі осы әдісті кеңінен қолдануға мүмкіндік береді. Әдісті жасөспірімдермен жеке және топтық жұмыста қолдану әсіресе қызықты және тиімді [71, 128 б.].
Сонымен, төменде өмірлік дағдыларды дамытуға арналған бірнеше әдістерді ұсынамыз:
«Қағаз былғау» әдісін қолдану өмірлік дағдыларды қалыптастыруда кеңінен қолданылады. Басты ерекшелігі техниканың нақты және қатаң талаптарының болмауы, қолдану ыңғайлылығы мен түстер қанықтығы бұл әдістің ерекшелігін арттырады. Бұл әдісті қолдану балалардың топтық сабақтарында жиі қолданылады. Техника бойынша сурет салу уақыты 10 минуттан аспауы тиіс. Себебі, көптеген ғалымдардың айтуынша бұл сурет салу бағыты эмоцияларды жандандыру, оларды байытуға арналған болғандықтан 8-10 минуттан асқан жағдайда эмоциялардың қайтымдылығы орын алып, баланың жалығуы байқалады. Сол себепті, сабақтың фрагменті аясында ғана қолдануға кеңес беріледі. Қағаз былғау техникасы арқылы сурет салу үлгісін төменде ұсынамыз (Сурет 10):
Сурет 10 – «Қағаз былғау» техникасы
10 – суреттен көріп отырғандай бұл техника арқылы оқушының өзін – өзі ұсынуын, көрсетуін көре аламыз. Сонымен қатар, оқушылардың суреттерінде кездесетін бояулардың түсіне қарап, дәл осы сәттегі эмоциялық жағдайларды байқауға болады. Осылайша, бұл техника арқылы өмірлік дағдылардың эмпатия және эмоция салаларын дамыта аламыз.
Саусақпен сурет салу техникасы. Бұл техника балалардың арасында кеңінен қолданылатын әдіс болып табылады. Бұл әдіс стандартты еместігімен, қолданыс аясының кеңдігімен, тактильді сезімдердің басымдығымен сипатталады. Саусақпен сурет салу тәсілі балалардың өзін қабылдауы мен «Мен» бейнесін сәтті дамытады. Сурет салу арқылы балалар жаңа эмоцияларды сезінеді, еркіндік пен көшбасшылыққа ұмтылады. Бұлардың бәрі өмірлік дағдылардың құрамдас бөлігі болғандықтан арт – терапияның бұл бағытына ерекше баға береді [72, 9-10 б.].
Саусақпен сурет салу техникасын қолдану кезінде қол қимылдарының сипаты арқылы балалардың агрессивті жағдайларын болжай аламыз. Мәселен, бала сурет салу барысында өткір және жылдам қимылдарды қолданатын болса, балаға бау суреттер мен еркін қимылдар арқылы сурет салуға тапсырма беру арқылы оның агрессиясын азайта алады.
Сонымен, саусақпен сурет салу техникасының өнімін төменгі суретте ұсынамыз (Сурет 11):
Сурет 12 – «Саусақпен сурет салу» техникасы
Табиғи материалдарды қолдану арқылы сурет салу. Арт – терапияның бұл бағыты өмірлік дағдыларды дамыту барысында кеңінен қолданылады. Біріншіден, бұл балалар үшін қолжетімді материал болып табылады. Ал, екіншіден бұл балалардың эмоцияларын дамытады, олардың бойындағы эстетикалық тәрбиені қалыптастырады. Бұл техника оқушылардың бойындағы негативизмді, агрессияны, қолайсыз эмоцияларды жеңуге, сонымен қатар, қоршаған ортаға зейін аударуды, оның құрамдас бөліктерін тануды дамытады. Ал, дамудың мұндай көрінісі өмірлік дағдылардың дамуын тек қана арттыратын фактор болып табылады. Бұл техника бойынша сурет салу өнімін төменде ұсынамыз (Сурет 13) [713, 128 б.]: