ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.12.2023
Просмотров: 110
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
1.2 Арт терапия және қолданыс аясы
Терапия сөзі ең алдымен емдеу, ем – шараларын жүзеге асыру және қолдау сынды мағыналарды білдіреді.
Ал, «арт терапия» терминіне берілген анықтамаларды төменгі кестеде ұсынамыз (Кесте 3):
Кесте 3 – «Арт – терапия» терминінің анықтамалары
| № | Авторы | Анықтамасы |
| 1 | Бердібаева С.Қ. | Арт – терапия – психотерапия мен психологиялық түзетудегі өнер мен шығармашылық терапиясы үшін қолдануға негізделген бағыт. |
| 2 | Г.А. Қасен, Айтбаева А.Б. | бұл педагогикадағы ерекше бағыт болып табылатын арт-педагогиканың әдістері, онда баланың жеке басын оқыту, дамыту және тәрбиелеу кез-келген оқытылатын пәндегі өнер құралдарымен жүзеге асырылады. |
Арт-терапия – жеке тұлғаларға өзін-өзі тануды дамытуға, эмоцияларды зерттеуге және шешілмеген қақтығыстар мен жарақаттарды шешуге қолдау көрсету үшін шығармашылық процесті, көркемдік әдістерді және сыртқы өнер туындыларын қолданатын өнер мен психологияны біріктіретін терапевтік тәжірибенің аралас саласы.
Арт – терапия – бұл психотерапияның салыстырмалы түрде жаңа әдісі. Бұл терминді алғаш рет Адриан Хилл 1938 жылы туберкулезбен ауыратын науқастармен жұмысын сипаттау кезінде қолданған және көп ұзамай кең таралған. Автордың зерттеулері кезіндегі оңды нәтижелердің алынуы аталған техниканың тиімді екендігін нақты көрсетті [37, 99 б.].
А.И. Копытина өз зерттеулерінде арт – терапияның шығу тарихының ерте ғасырда екендігін және қолданыс аясы бойынша ең алғащ емдік шара ретінде қолданылғандығын айтады. Теориялық зерттеулерде өнер арқылы ауруынан айыққандар туралы деректер мен ақпараттар өте көп. Өнер туындысын тыңдап, жан жарасын емдеген жағдайлардан кейін арт – терапияның өзектілігі дамып, одан сайын жаңа келбетке ие бола бастады [38, 172 б.].
Афинада, Спарта мен Грекияның кейбір аудандарында театр белсенді жұмыс істеп, үнемі қызмет атқаратын өнер ретінде қарастырылды. Театрларда батылдық, ержүректік пен адамгершілік туралы қойылымдар қойылып, тәрбие құралы ретінде қолданылды. Сондай – ақ, театрларда соғыстардан кейін жеңіске жеткен батырлар туралы жырлар шырқалып, халыққа ақпарат беру көзі ретінде де қызмет етті. Сондықтан, өнердің алғашқы педагогикалық мәні осы кезеңде қалыптасты деп айтуға болады.
Арт – терапияның адам организміне әсері туралы алғашқы деректер 17 ғасырда пайда бола бастады. Мұнда музыканың адам жанына әсері ғылыми тұрғыда нақтыланып, механизмдері сипатталып жазылды. Бұл кезеңдердегі арт – терапияның дамуы мен қалыптасуы туралы деректер А.И. Копытиннің және т.б авторлардың зерттеулерінде көрініс табады [39, 230 б.].
Ньютон – декарттық ғылыми парадигма дәуірінде қасиеттілік қасиеттерін жоғалтқаннан кейін, пациенттердің шығармашылық белсенділігінің әртүрлі формалары арқылы әсер ету терапиясы немесе жұмыспен қамту терапиясы өткен ғасырдың ортасына дейін адамгершілік клиникалық психотерапияның өте танымал түрі болды. Алайда, болашақта психотерапиялық тәсілдердің дифференциациясына байланысты ол фонға ауыстырылды [40, 142 б.].
Шығармашылық терапияға, дәлірек айтсақ, арт – терапияға деген қызығушылықтың жандануы шамамен ХХ ғасырдың ортасынан басталады, ол психиатриялық және жалпы соматикалық ауруханаларда жұмыспен қамту терапиясының бір түрі ретінде кеңінен қолданыла бастады. Жекелеген жағдайларды қоспағанда, ол пациенттердің әлеуметтік оқшаулануының салдарын жеңуге мүмкіндік беретін қайта психотерапия және психопрофилактика факторы ретінде қарастырылды. Сонымен қатар, арт-терапияға биомедициналық көзқарастар қатты әсер етті. Осы түрдегі арт-терапевтік жұмысты жүргізетін мамандар, әдетте, мұқият академиялық дайындықтан өтпеген және науқастарды емдеуде белсенді рөл атқара алмаған. Олардың негізгі міндеті пациенттерге визуалды қызметтің қарапайым түрлерімен салыстырмалы түрде еркін айналысуға мүмкіндік беру болды, оның барысында олар аурумен байланысты жағымсыз тәжірибелерден алшақтай алады [41, 21-24 б.].
Фрейдтің және, атап айтқанда, Юнгтің ізбасарлары ұсынған психодинамикалық тәсілдер ХХ ғасырдың 50 жылдарында болды, олар өз клиенттерінің бейнелеу іс – әрекетінің материалын онда бейнеленген бейсаналықтың барлық мағыналарын талдау үшін қолданды. Отандық арт – терапияда соңғы уақытқа дейін ол негізінен психикалық науқастармен жұмыс кезінде қолданылды және клиникалық ойлаудың үлкен ықпалында болды. 50-60 жылдардағы батыстық психиатриялық қызметтің өзгеруі көптеген психиатриялық клиникалардың жабылуымен және амбулаториялық және жартылай стационарлық қызметтер желісінің кеңеюімен байланысты. Бұл арт-терапевттердің психотерапевттермен, тәрбиешілермен, әлеуметтік қызметкерлермен және басқа мамандармен, сондай-ақ діни қауымдармен және қоғаммен тығыз байланыста жұмыс істеуіне әкелді. Бұл арт-терапия теориясы мен практикасының даму процесіне қатты әсер етті, оны сол кездегі психологиядағы, психотерапиядағы және педагогикадағы ең ықпалдылардың бірі экзистенциалды-гуманистік көзқарас рухындағы жаңа түсініктермен байытты. Арт-терапия өзінің эмпирикалық мүмкіндіктерінің ауқымын едәуір кеңейтті, бұл тәсіл үшін адам әлеуетін дамытуға, жеке тұлғаны өзін-өзі тануға және психикалық қызметтің әртүрлі аспектілерін біріктіруге арналған ерекше көзқарастармен сәтті үйлеседі [42, 956 б.].
Ал, педагогикада арт – терапияның қолданылу мүмкіндіктері өткен ғасырдың 20 – жылдарында өзекті бола бастады.
Педагогика мен психотерапияның өзара әрекеттесу қажеттілігі туралы идеяны 1927 жылы неміс психиатры Шевченко Ю.С., Крепица А.В. «Психогогика немесе тәрбие туралы психотерапиялық ілім» мақаласында негіздеп жазды. Автор адамды рухани сауықтыруға және жеке өсуге бағыттайтын әдісті жасауға шақырды. Арт – терапияны балалармен жұмыс жасауда ең қолайлы және тиімді психотерапиялық бағыт ретінде қарастыруға болады. Өнерді терапевтік фактор ретінде пайдалану тәрбие мәні үшін өте қол жетімді. Бұл ретте арнайы білім талап етілмейді. Арт – терапия сабақтарын балалармен жұмыс істеудің инновациялық түрлерінің бірі ретінде қарастыруға болады [43, 56 б.].
Арт – терапияның теориялық негіздемесінің басымдығы шетелдік мамандарға тиесілі болғанымен, біздің Отандық педагогикалық ғылымымыз бен халықтық педагогикамыздың тәрбиелік, дамытушылық және түзету мақсатында өнертапқыштық шығармашылықты пайдалануда бұрыннан тәжірибесі бар.
М.В. Ермолеваның пікірінше, педагогикадағы арт – терапия – бұл адамның сезімдерін және психикасының басқа көріністерін беру үшін өнер құралдарын қолдану, оның дүниетанымының құрылымын өзгерту [44, 206 б.].
Арт-терапияны бастауыш мектеп және мектепке дейінгі жастағы балаларға белсенді түрде қолдану олардың шығармашылық тұрғыдан дамуына зор ықпал етеді. Мұндай жастағы балалар құммен, түрлі түсті ұнтақпен, әр алуан түстегі бояулармен, тастармен жақсы және жән тәнімен ойнайды. Арт-технологияны бұл жастағы балаларға қолданудың ерекшелігі мұғалім балаларға қалай дұрыс суретті салу, қалай түп-түзу қылып қию керектігін үйретпейді, балала өзінің шығармагылығын қолданып, қиялын пайдаланып, қолынан келгенінің бәрін жасайды.
[Мадалиева 3.Б. Балалармен жұмыс жасаудағы арт-технологиялар: оқу-әдістемелік құрал / 3.Б. Мадалиева, М.К. Жолдасова. - Алматы: Қазақ университеті, 2021. – 16 б.]
Арт – терапияның қазіргі анықтамасы экспрессия, коммуникация, символизация ұғымдарына негізделген, олардың әрекеті көркем шығармашылықпен байланысты.
Сондықтан арт – терапияның психотерапиялық жұмыстың басқа түрлерінен артықшылығы туралы мына деректерді келтіруге болады:
-
іс жүзінде кез – келген адам (жасына қарамастан) арт – терапевтік жұмысқа қатыса алады, бұл оған ешқандай бейнелеу қабілеті мен көркемдік шеберлікті қажет етпейді; -
арт – терапия негізінен вербалды емес қарым – қатынас құралы болып табылады. Бұл оны сөйлеуді жетік білмейтіндер үшін ерекше құнды етеді, олардың тәжірибелерін ауызша сипаттау қиынға соғады; -
бейнелеу қызметі адамдарды жақындастырудың күшті құралы болып табылады. Бұл әсіресе өзара иеліктен шығару жағдайында, байланыс орнатуда қиындықтар туындаған кезде өте маңызды; -
арт – терапияның өнімдері адамның көңіл – күйі мен ойларының объективті дәлелі болып табылады, бұл оларды жағдайды бағалау, тиісті зерттеулер жүргізу үшін пайдалануға мүмкіндік береді; -
арт – терапия еркін сөйлеу құралы болып табылады, адамның ішкі әлеміне деген сенім, төзімділік және көңіл – күй атмосферасын болжайды; -
арт – терапия арқылы жұмыс көп жағдайда адамдарда жағымды эмоциялар тудырады, апатия мен бастамашылдықты жеңуге, белсенді өмірлік ұстанымды қалыптастыруға көмектеседі; -
арт – терапия адамның шығармашылық әлеуетін, өзін – өзі реттеу мен емдеудің ішкі механизмдерін жұмылдыруға негізделген. Ол өзін – өзі танудың негізгі қажеттілігіне жауап береді: адамның мүмкіндіктерінің кең спектрін ашып, оның әлемде болудың жеке ерекше тәсілін бекітеді [45, 415 б.].
Арт-терапияның негізгі функциялары:
- катарсистік (тазарту, жағымсыз жағдайлардан босату);
- реттеуші (жүйке-психологиялық стрессті жеңілдету, психосоматикалық процестерді реттеу, оң жағдайды модельдеу);
- коммуникативті-рефлексивті (қарым-қатынас бұзылыстарын түзетуді, барабар тұлғааралық мінез-құлықты, өзін-өзі бағалауды қалыптастыруды қамтамасыз етеді).
В.И.Андреев, Е.Шахбазова және арт-терапияның басқа да принциптері бойынша біз әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық терапияның келесі принциптерін әзірлейтін боламыз [21-22]:
- тұтастық. Адам "дене - ақыл - жан"біртұтас жүйесі ретінде әрекет етеді. Бір деңгейдегі өзгерістер басқа деңгейлерде көрінеді,
- үштік қатынастар. Өнер терапиясы-бұл терапевт, клиент және шығармашылық объектісі арасындағы қарым-қатынас;
- тұлғаның субъективтілігі мен белсенділігі. Әр адамның өз әлеуеті мен тәжірибесі, эмоционалды тәжірибесі бар. Олардың әрқайсысы белсенділік, бастама және жауапкершілік танытуы керек;
- жеңілдететін орта-қарым-қатынасты, позитивті көзқарасты, жеке тұлғаға деген оң көзқарасты қолдауға, қолдауға көмектеседі;
- терапевтік қатынастардағы серіктестік. Клиенттің жеке басының ұстанымын құрметтеу, оны ынталандыру, оның бастамасын ұстану, оларға өз сезімдерін, эмоцияларын, ойларын білдіру.
[Арт-педагогика [Текст] : дидактическая креативность педагога : монография / А. К. Мынбаева, М. Е. Сеилханова, А. Е. Смайлова ; Казахский национальный университет им. Аль-Фараби. - Алматы : Қазақ унив., 2017. – 18-21с]
А.И. Копытиннің зерттеулеріне сәйкес, шетелде арт – терапевттердің білім беру саласындағы рөлі айтарлықтай өсті. Олар мамандандырылған және жалпы білім беретін мектептерде жұмыс істейді, көбінесе белгілі бір эмоционалды және мінез-құлық бұзылыстары, сондай – ақ оқу барысында әртүрлі қиындықтары мен қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істейді. Сонымен қатар, арт – терапия жалпы мектептегі балалардың шығармашылығын табысты дамыту құралы ретінде де қарастырылады [46, 251 б.].
Арт-терапия жасөспірімдер үшін өте тиімді болуы мүмкін, олар көп жағдайда оны емдеудің қауіпсіз түрі ретінде қарастырады. Жасөспірім шығаратын өнер маманға жастар проблемаларының «табиғаты» және көрсету үшін тым қауіпті немесе тым жеке өмірлік жағдайлар туралы көбірек ақпарат алуға көмектеседі. Бұл хабардарлық арт-терапия маманының өмірдің осы қиын кезеңінде жасөспірімді қорғау және қолдау жөніндегі күш-жігеріне тиімді әсер етеді.
Арт-терапия жасөспірімдерге өз сезімдерін білдірудің мүлдем қауіпсіз әдісін ұсынады. Көркемдік терапия депрессияны бағалау мен емдеуде, олардың әртүрлі "ерсі қылықтар" мен мұқабаларды жасауға бейімділігінде пайдалы. Ол өзін-өзі еркін білдіру және өзін-өзі тану құралы бола отырып, жасөспірімдерде жағымды эмоциялар тудырады, апатияны, үмітсіздікті жеңуге, белсенді өмірлік ұстанымды қалыптастыруға көмектеседі[]
Арт-терапия элементтері бар сабақта бала теріс эмоциясын көрсетіп, анықтап айтқанда, «шығарылып» тастайды. Ол ұнамаған сызбасын жыртып, қамырдан, балшықтан жасалған жұмысын өзгертіп және жаңадан немесе қайта жасауына болады.
Осы жас кезеңінің маңызды ерекшелігі – табысқа қол жеткізуге бағытталған нағыз мотивациялық мінездің біртіндеп пайда болуы. Түзету-дамыту жумысының жеке немесе топтық формаларын жүргізу кезінде әр баланың жұмысының ерекшелігі аталып, әр баланың табысқа ұмтылуы, маңызды көрмесін жасауы, әлемге деген көзқарасын зерттеу, т.б. талқыланады. Осылайша, болашақ өмірде аса қажетті дағдылар, табысқа жетуге деген мотивация калытасады. Баланың өз денесінің ерекшеліктерін ұғыну, белгілі бір әлеуметтік топтың мүшесі ретінде өзін қабылдау сияқты даму жолындағы өте қиын және тұрақты өзін-өзі қабылдау жүйесі пайда болады.
[Мадалиева 3.Б. Балалармен жұмыс жасаудағы арт-технологиялар: оқу-әдістемелік құрал / 3.Б. Мадалиева, М.К. Жолдасова. - Алматы: Қазақ университеті, 2021. – 18-19 бб.]
Л.Д. Лебедеваның жетекшілігімен жүргізілген зерттеулер арт – терапияның келесі маңызды педагогикалық міндеттерді шешуге мүмкіндік беретіндігін көрсетті [47, 65-78 б.].
Тәрбиелік. Өзара әрекеттесу балалардың дұрыс қарым – қатынасты, жанашырлықты, құрдастарымен және ересектермен жұмсақ қарым – қатынасты үйренетіндей етіп құрылады. Бұл тұлғаның моральдық дамуына ықпал етеді, моральдық нормалар жүйесінде бағдарлауды, мінез – құлық этикасын игеруді қамтамасыз етеді. Адам өзін, ішкі әлемін (ойлар, сезімдер, тілектер) тереңірек түсінуге де осы техника арқылы қол жеткізе алады. Мұғаліммен ашық, сенімді, достық қарым – қатынас қалыптасады. Сонымен қатар, шығармашылыққа деген икемділік дамиды.
Түзету. Арт – терапия арқылы балалардың төмен қалыптасқан немесе дамымаған «Мен» бейнесін сәтті қалыптастыруға болады. Тұлғаның эмоционалды-ерікті саласын дамытудағы кейбір ауытқулармен жұмыс жасауда жақсы нәтижелерге қол жеткізілді.
Отандық және шетелдік әдебиеттерде арт – терапия әдетте әртүрлі психикалық және соматикалық бұзылысы бар тұлғалардың визуалды белсенділігімен байланысты емдеу – оңалту және психопрофилактикалық әсер ету әдістерінің жиынтығы ретінде анықталады. Сонымен қатар, халықаралық қауымдастық қабылдаған анықтамаға қайшы келетін «арт-терапия» терминінің басқа да кеңейтілген түсіндірмелері ұсынылады [48, 88 б.].