ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.12.2023
Просмотров: 105
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қарым – қатынас дағдылары және әлеуметтік дағдылар. Әлеуметтік дағдылар балаларға этикалық тұрғыдан құнды формалар мен басқа адамдармен қарым – қатынас жасау тәсілдерін үйретуді қамтитын өмірлік дағдылардың жиынтығы болып табылады. Ол үшін қарым – қатынас дағдыларын, байланыс орнату және қолдау, ынтымақтастық және ынтымақтастық, жанжалды жағдайлардан аулақ болу қабілеттерін қалыптастыру қажет. Балаларды мінез – құлық нормалары мен ережелеріне үйрету маңызды, олардың негізінде болашақта қарым – қатынастың этикалық құнды формалары қалыптасады, сонымен қатар жанжалдың қаншалықты оңай болатынын, оның себебін түсінуге және тәуелсіз шешудің жолдары мен әдістерін табуға көмектеседі. Сондықтан балаларға бір нәрсені бірге жасау қызықты ғана емес, сонымен бірге қиын екенін түсінуге көмектесу керек, өйткені келісе білу, кезекті сақтау, жолдастардың пікірін тыңдау қажет. Оқушылар қарым – қатынас дағдылары мен әлеуметтік дағдылардың қалыптасуының кезеңдерінен өту барысында өмірлік жағдаяттарға дайын болады [31, 96-109 б.].
Баланың жеке қасиеттері белсенді іс – әрекетте қалыптасады және, ең алдымен, әр жас кезеңінде жетекші болып табылады, оның мүдделерін, іс – әрекетке деген көзқарасын, айналасындағы адамдармен қарым – қатынас ерекшеліктерін анықтайды.
Айналадағы адамдармен қарым – қатынас қажеттілігі баланың негізгі әлеуметтік қажеттілігіне айналады. Балалық шақта ересектермен және құрдастарымен өзара әрекеттесу және қарым – қатынас оның дамуында жетекші рөл атқарады. Құрдастарына деген қызығушылық ересектерге деген қызығушылықтан сәл кешірек көрінеді. Ересек адамды бақылап, еліктеп, тыңдай отырып, бала ойлауды, сөйлеуді және әрекет етуді үйренеді. Үйрене отырып, өмірлік маңызды дағдыларды игере алады. Серіктестермен өзара әрекеттесу барысында бала өзара сенім, мейірімділік, ынтымақтастыққа дайын болу, басқалармен тіл табыса білу, өз құқықтарын қорғау, туындаған қақтығыстарды шешу сияқты қасиеттерге ие болады, сондықтан қазіргі уақытта ересектермен және құрдастарымен қарым – қатынас проблемасы өзінің маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Ересектермен және құрдастарымен өзара әрекеттесудің әр түрлі жағымды тәжірибесі бар бала өзін және басқаларды, оның мүмкіндіктері мен жеке қасиеттерін дәл бағалай бастайды, сондықтан оның шығармашылық тәуелсіздігі мен әлеуметтік құзыреттілігі артады, бұл да осы жұмыстың өзектілігін анықтайды [32, 83-88 б.].
А.В. Мудрик әлеуметтік қатынастарды өмірлік дағдылардың маңызды бөлігі ретінде сипаттай отырып, «әлеуметтену» және «әлеуметтік дағдылар» ұғымына мынадай анықтама берілді: «Әлеуметтену – әлеуметтік – мәдени тәжірибені игеру және жаңғырту барысында адамның дамуы мен өзін – өзі дамыту процесі» [33, 200 б.].
Әлеуметтік дағдылар – бұл басқа адамдармен қарым – қатынасты тиімді басқара білу. Ол адамға кез келген әлеуметтік контексте басқа адамдармен тиімді қарым-қатынас жасауға мүмкіндік беретін дағдылар . Олар қоғамда табысты жұмыс істегісі келетін кез келген адамға қажет. Әсіресе балалар мен жасөспірімдерде әлеуметтік дағдыларды дамыту өте маңызды, өйткені бұл олардың басқалармен мағыналы қарым-қатынасын дамытуға, мейірімділік пен жанашырлық танытуға, мектепте және өмірде табысқа жетуге көмектеседі.
Балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік дағдыларын дамыту маңызды және қажетті міндет болып табылады, өйткені бұл олардың болашағына және қазіргі өміріне әсер етеді . Оқыту процесінде әлеуметтік дағдылар өте маңызды рөл атқарады, өйткені олар әр адамның жеке қажеттіліктері мен қызығушылықтары бар әлеуметтік ортада балаларға жақсырақ білім алуға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік дағдыларды өмірлік дағдылар ретінде өзектендіру үшін оның мынадай негізгі сипатын анықтауымыз тиіс (Сурет 3):
Сурет 3 – Әлеуметтік дағдылардың өмірлік дағдылар ретіндегі қызметі
Балалар мен жасөспірімдердің әлеуметтік дағдыларын дамыту маңызды және қажетті міндет болып табылады, оған тиісті көңіл бөлінуі керек. Әлеуметтік дағдыларды дамыту кезінде әрбір нақты жағдайды және әрбір баланың жеке ерекшеліктерін ескеру маңызды.
Әлеуметтік дағдылар келесі категорияларды қамтиды(Сурет 4):
Сурет – 4 әлеуметтік дағдылардың категориясы.
Әлеуметтік дағдылардың бірнеше түрге жіктеледі:
1. Негізгі әлеуметтік дағдылар - адамдардың қарым-қатынасты бастау және қолдау мүмкіндігіне ие болатын алғашқы дағдылары. Бұл дағдылардың кейбірі: әңгімені бастау, жүргізу және аяқтау , сұрақ қоя білу және т.б.
2. Жетілдірілген әлеуметтік дағдылар. Бұл адамдар жоғарыда аталған негізгі әлеуметтік дағдыларды алғаннан кейін алатын дағдылар. Күрделі әлеуметтік дағдылардың ішінде біз мыналарды таба аламыз: пікір бөлісу, сенімді болу , көмек сұрауды білу , кешірім сұрауды білу, нұсқаулар беру және орындау, т.б.
3. Әлеуметтік-эмоционалдық дағдылар. Бұл дағдылар сезімдер мен эмоцияларды басқару және оларды танумен тығыз байланысты. Біз таба аламыз: сезімдер мен эмоцияларды анықтау және білдіру, эмпатия, құрмет және т.б.
4. Әлеуметтік келіссөздер жүргізу дағдылары. Қақтығыстарды дұрыс басқаруға ықпал ететін әлеуметтік дағдылар . Біз келесідей дағдыларды табамыз: келіссөздер жүргізу, жанжалдарды шешу, альтруизм, басқалармен тәжірибе алмасу және т.б.
5. Әлеуметтік дағдыларды ұйымдастыру. Бұл дағдылар стрессті, алаңдаушылықты және басқа да жағымсыз аспектілерді тудырмай, адамдардың күнін дұрыс ұйымдастыра білу үшін пайдалы . Әлеуметтік дағдылардың осы типологиясы шеңберінде мыналарды ажыратуға болады: шешім қабылдау қабілеті, ұйымдастырушылық қабілеттер және т.б.
Әлеуметтік өзара әрекеттесу негіздерін баланың жүзеге асыру кезеңдері төмендегі ретпен жүреді:
-
«Мен» позитивті бейнесі өзіне деген сенімділік ретінде қарастырылады. Әлеуметтік сенімді бала оның сәтті және дұрыс әрекет ететініне және оң нәтижеге қол жеткізетініне сенеді. Бұл кезең баланың 2 жасына сәйкес келеді. Осы жаста ұл бала мен қыз бала өз жынысын түсініп, өзіне тиесілі заттарды біле бастайды. -
Басқа адамды қабылдау қабілеті назар аударуды, оған деген қызығушылықты, түсіну, оған жанашырлық танытуды білдіреді. Бұл баланың 3 – 4 жасына сәйкес келеді. Бала бұл жаста эмпатиялық даму сатысының ІІ кезеңінде болғандықтан олар өзгелердің эмоциясын жетік түсінеді, олардың сырын ұғынады [34, 425 б.]. -
Басқалармен байланыс орнатуды, бірігуді, келіссөздер жүргізуді, сұрауды, өтініш беруді және т. б. игереді. Бұл мектеп жасына дейіні кезеңге сай келеді. Бала бұл жаста балабақшаға баратын болғандықтан нағыз қарым – қатынас ортасына түседі. Ойыншықтарымен бөлісіп, алғашқы келіссөз ережелерін игереді. -
Өзін – өзі растайтын мінез – құлық тәсілдерін жүзеге асыру өз қалауларын, сезімдерін, эмоцияларын (жағымды да, жағымсыз да) білдіруде көрінеді. Бұл баланың мектепке дейінгі кезеңнің соңында қалыптасып, жыл сайын жаңа қасиетке ие бола отырып дамиды.
Оқушылардың бойындағы эмпатия мен эмоциялар. Эмпатия негізгі әлеуметтік эмоция болып табылады және оның ең жалпы түрінде адамның басқа адамды субъективті қабылдауын, оның ішкі әлемін, тәжірибесін, ойлары мен сезімдерін түсінуін, біреудің жағдайын сезіну қабілетін және өз ұстанымын сақтау қабілетін білдіретін қабілеті ретінде анықталады.
Бастауыш сынып жасында эмпатия баланың басқа біреудің жағдайына эмоционалды түрде жауап беру қабілеті, адамның эмоционалды жағдайын дұрыс тану қабілеті, соның ішінде эмпатия, эмпатия, қолдауға ұмтылу және нақты көмек көрсету ретінде қарастырылады [25, 397 б.].
Эмпатия бала дамуы үрдісінде маңызды қызметті атқарады, өйткені біз күн сайын өмірімізге әсер ететін көптеген адамдармен араласамыз. Мұның бәрі бізбен тікелей байланыста болғандар: отбасы мүшелері, сыныптастары, мектептегі сыныптастары, спорт секциясындағы жолдастар, автобустағы жолаушылар және достар және т.б. баланың айналасындағылардың көңіл – күйі мен эмоциясын сезінуі неғұрлым оңай болса, соғұрлым ол оңай өмір сүреді. Осылайша, эмпатия мен эмоциялар өмірлік дағдылардың құрамдас бөлігі бола отырып, жайлы өмір сүру факторы ретінде айқындалады.
Эмпатия және оның қалыптасуы мәселесімен А.В. Запорожец, Т.П. Гаврилова, Г.М. Бреслав және басқалар айналысты [26; 27; 28].
Д.Б. Элькониннің зерттеулерінде эмпатия – бұл адамның басқа адамның тәжірибесіне эмоционалды түрде жауап беру қабілеті, бұл әлеуметтік орталықсыздандырудың даму шарттарының бірі ретінде қарастырылады. С.Л. Рубинштейн өз еңбектерінде эмпатияны адамның адамға деген сүйіспеншілігінің құрамдас бөлігі, айналасындағыларға эмоционалды делдалдық қатынас ретінде қарастырды [29, 560 б.].
Зерттеуші Т.П. Гаврилова эмпатияны эмоционалды тәжірибенің бір түрі ретінде зерттейді. Эмпатия процесінің ең толық құрылымы автордың зерттеуінде ашылады. Ол эмпатияны когнитивті, эмоционалды және тиімді компоненттерді қамтитын процесс ретінде сипаттады. Ұсынылған компоненттерге сәйкес өмірлік дағдыларға әсер ететін мынадай құрамдас бөліктерін көрсете аламыз (Сурет 2) [30, 43 б.]:
Сурет 2 – Эмпатия және оның қалыптасуының кезеңділігі
Сыни тұрғыдан ойлау, шешім қабылдау. Бұл технология Америкада (АҚШ) ХХ ғасырдың 80 – ші жылдарында пайда болды. ТМД елдерінде бұл технология 90 – шы жылдардың аяғынан бастап белгілі бола бастады. Оның негізі Осипова А.А. баланың психикалық даму кезеңдері туралы теориясының идеялары мен ережелері; Л.С. Выотский жақын даму аймағы туралы және баланың оқуы мен жалпы дамуының ажырамас байланысы туралы; Кульневич С.В. және Дж.Стил сыни ойлауды қалыптастыру және дамыту негіздері туралы; Э.Браун және И.Бек метакогнитивті оқыту туралы; азаматтық және құқықтық білім беру және т. б. қағидалары құрады [6; 7; 8; 9].
Сыни тұрғыдан ойлау технологиясының идеялары – балалар табиғи түрде қызығушылық танытады, олар әлемді білгісі келеді, маңызды мәселелерді қарастыра алады және өзіндік идеяларды ұсына алады. Мұғалімнің рөлі – оқушыларды тынымсыз танымға ынталандыру және өнімді ойлау дағдыларын қалыптастыруға көмектесу арқылы ойластырылған көмекші болу [10, 269 б.].
Сыни тұрғыдан ойлау идеялармен және ақпаратпен өзара әрекеттесудің табиғи әдісін, күрделі шешімдер қабылдауға ақылға қонымды, салмақты көзқарасты қамтиды. Бұл оқушыға өзіне ұсынылған көзқарас немесе мінез – құлық үлгісі туралы дұрыс пікір айтуға мүмкіндік беретін ерекше әрекет. Бұл шығармашылық ойлауды дамытудың бастапқы нүктесі.
Сыни тұрғыдан ойлау дегеніміз – адамның өз пікірінің болуы, әртүрлі пікірлер арасында ойластырылған таңдау жасау, мәселелерді шешу, дәлелді дауласу, біреудің көзқарасын бағалай білу дағдылары [11, 401 б.].
Сыни тұрғыдан ойлау арқылы дәстүрлі таным процесі жеке тұлғаға ие болады және мағыналы, үздіксіз және нәтижелі түрде қызмет атқарады. Сыни ойлаудың дамуы ХХІ ғасырдағы басты өмірлік дағды ретінде қарастырылады.
Осылайша, сыни тұрғыдан ойлау – бұл жеке дағды емес, баланың дамуы мен оқуы барысында біртіндеп қалыптасатын көптеген дағдылар мен дағдылардың жиынтығы. Егер балалар сабақта пассивті тыңдаушылар болмаса, бірақ үнемі белсенді түрде ақпарат іздеп, үйренгендерін өздерінің практикалық тәжірибелерімен байланыстырса, ол тезірек қалыптасады). Сонымен қатар, оқушылар ақпараттың дұрыстығы мен сенімділігіне күмән келтіруді, дәлелдемелер логикасын тексеруді, қорытынды жасауды, теориялық білімді қолдану үшін жаңа мысалдар құруды, шешім қабылдауды, әртүрлі құбылыстардың себептері мен салдарын зерттеуді үйренуі керек (және мұғалімдер оларға көмектесуі керек) [12, 14-19 б.].
Сыни ойлауды оқу процесіне жүйелі түрде енгізу ойлау мен танымдық іс – әрекеттің ерекше құрылымын қалыптастыруы керек. Сыни ойлауды дамыту арқылы өмірлік дағдылардың негізін құру танымдық тәуелсіздікпен тікелей байланысты.
Танымдық тәуелсіздік дегеніміз – өз бетінше ойлауға деген ұмтылыс пен қабілет, жаңа жағдайды ұйымдастыру, мәселелерді сыни ойлау арқылы саралау, мәселені шешуге өзіндік көзқарас табу, игерілген оқу ақпаратын ғана емес, сонымен қатар білім алу тәсілдерін де түсіну, басқалардың пікіріне сыни көзқарас, өз пікірлерінің тәуелсіздігі [13, 326 б.].
Танымдық белсенділік және танымдық дербестік – оқушылардың оқуға деген зияткерлік қабілеттерін сипаттайтын қасиеттер. Басқа қабілеттер сияқты, олар іс-әрекетте көрінеді және дамиды.
А.М. Матюшкин материалды игеруде олардың жоғары әсерін көрсетеді, өйткені оқу материалын нақты практикалық немесе кәсіби қызметке айтарлықтай жақындатуға қол жеткізіледі. Бұл ретте оқытудың уәждемесі мен белсенділігі едәуір артады [14, 405 б.].
Проблемалық оқыту – бұл білім алуышларды тану процесі іздеу, зерттеу қызметіне жақындайтын форма. Проблемалық оқытудың сәттілігі оқытушы мен оқушылардың бірлескен күшімен қамтамасыз етіледі. Мұғалімнің негізгі міндеті-ақпаратты жеткізу емес, тыңдаушыларды ғылыми білімді дамытудың объективті қайшылықтарымен және оларды шешу тәсілдерімен таныстыру. Мұғаліммен бірлесе отырып, оқушылар өздері үшін жаңа білімді «ашады», жеке ғылымның теориялық ерекшеліктерін түсінеді [15, 153 б.].