Файл: 1 дріс. Педагогикалы психология ылыми білімні пнаралы саласы ретінде (2 са).docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 248
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Әрбір фактының µзі ұйғарымды істің ішкі психикалық компонентінің пайда болу мүмкіндігі туралы немесе ұйғарымды қызмет формасы тәуелсіз, шынайы түрде ойдың бµлінуі мен жүйелі таралуын айтады.
Мұндай психикалық процестің ұзақ уақыттық дамуы мен тәуелсіз бµлінуі кµптеген мыңжылдықтар ағымында хайуанаттар әлемінің филогенезінің пайда болуына алып келді. Бірақ та ол кез-келген адамзаттың ойы әрбір жеке актіде хайуандардың мінез-құлқын «дұрыс» жаңартып отырады.
Процесті дұрыс шешуде хайуандар да, адамдар да кездескен қиыншылықтарды физикалық, материалдық әрекеттер негізінде жасайды. Адамзат ойланбай, әрекеттенбеген мәселелерді шешуде бірнәрсені сызуды немесе сурет салуды бірден қолға алады. Мысалы, психолог Я.А.Пономареваның шығармашылық ойлауды зерттеу тәжірибесінде тµрт нүктені (квадратты елестету арқылы) қаламсапты алмай қағаз бетінде сызып шығуды кµрсеткен. Сынақта не істелінеді? Бірден (алдын – ала ойлану) тік және тез арада сызып шығуды бастаудағы бірнеше (оннан кµп емес) әрекеттер шешімі жоқ негізге сендіреді.Жеке тұлға кездейсоқ тиген жүйесіз «әдістермен» танысады.Мысалы, бұл әрекеттердің дамуын мынадай әзіл арқылы түсіндіруге болады: «Әкесі профессордың баласы, профессордың баласының әкесімен әңгімелесіп отырады. Кім кіммен әңгімелесіп отыр, егер профессор әңгімеге қатыспаса , онда профессордың бір ғана інісі бар?» Сынау арқылы схема түрінде кµрсетуге болады, яғни, әңгімелесушілердің «Туысқандық қатынасы», жағдайларды хабардар етуде материалдық формамен қатынасады. Бұл жай ғана мәселенің дамуына кµмектеседі.
Келтірілген мысал бірінші сыртқы жеке материалдық формамен хабардар ету, екіншіден, шынайы, психологиялық ойлауды шығаруда дәлел бола алады.
Оқуға мәселелік жағдайды қою барысында ол ойдың қиындықтарын ойланудың кµмегі арқылы шешуге тырысады.
Мұндай ойлануды оқытуды дамыту мүмкіндігі оқытудың мәселесін тудырады. Танымал психология ғылымының зерттеушісі А.М.Матюшкин оқытудың мәселесін кµпшілік қолдаған (70% жоғары),ал бесінші кедергілер сайысы (мәселе бес сатыда нығайған), ал дәстүрлі оқытуда – тек оқушының тәсіліне қарай бµліп кµрсеткен.
Оқытудың мәселелері µте үлкен шешім кµрсетуін кімнен кµруге болады? Шетелдік (А.И.Гебоса, Л.Сенеа ) және отандық (А.М.Матюшкин, Т.В.Кудряцев) психологтар мен педагогтар (И.Я.Лернер, Н.Т.Дайри, М.И.Махмутов) тәжірибелік талдау жасап шығарды. Онда оқытудың мәселесі жоғары нәтижені анықтады. Біріншіден, оқушының үлкен білімді белсенділігі қажет емес заттарды іздеуге тырыспайды, тек танымдық қажеттілікті шақырады. Екіншіден, істің тәсілдері мен заңдылықтарын тікелей меңгерту. Мұнда кµбіне оқушы оқумен дайын түрде ғана таныса алады.
Әдіснамалық жоспарда психологиядағы оқытудың мәселелерін теориялық тұрғыда іске асырылады. Мәселелік жағдайдағы оқушыларда ойшылдық мәселелерді шешуге, ойлануға тілек қалай пайда болады.
Бұл сұрақтарға жауап табу үшін негізгі педагогикалық түсініктермен танысу қажет: мәселелік сұрақ, мәселелік тапсырма, оқыту принциптерінің мәселесі, мәселелік міндеттері.
Мәселелік міндеттері – бұл дидактикалық түсінік, оқу мәселесін ашық белгілейді. Тапсырма беретін оқытушы (лектор) немесе оқушының (студенттің) қисынын табу, іздестіру жолының қанағаттанарлық күші (µмірлік мәселелік адамнан айырмашылығы) немесе барлық оқушылардың шешіміне сай келуі.
Оқу мәселесінің мазмұны – белгілі және белгісіз және белгілі білімнің қарама-қайшылығынан мәселелік міндеттер туындайды. Белгісізді іздеу – бұл танымдық система, ойлау қызметі қатынас немесе байланыс міндеттерінің жағдайы логикалық түрде жеткізіледі.
Мәселелік міндеттерді сипаттауында И.Я.Лернердің мысалын алуға болады.Оқытушы: ежелгі тайпалар от жағудың екі тәсілі: шақпақ шағу және үйкелеу, бірақ бірінші тәсіл тек мейрамдарда ғана қолданылды, - деп айтқан. Сұрақ: қай тәсіл пайда болу жағынан кµне болып келеді? Оқушылар ойлану арқылы дұрыс жауап береді (ешнәрсені оқымау, ешнәрсені керек етпеу ойланудың міндеттерінің бірі болып табылады).
Бұл да психологиядағы мәселелік міндеттердің бірі. (Ю.К.Бабансктың редакциялауымен (М.,1983 – с.169) шыққан «Педагогика» деп аталатын еңбекте: «Отандық психологияның µзіндік орны бар, µйткені білім беру психикалық үйренудің алға қарай дамуы, ең негізгісі белгілі бір сатыға жетудің сәйкестілігі байқалады. Ал, дидактика білім берудегі қолайлы принциптерді уағыздайды (мектептерде шынайы білім беру мүмкіндігі құрылды)». Семинар сабағы жасына қарай педагогикалық психология жағынан студенттердің білімін нығайтады және оқу материалдары осы принциппен сәйкестендірілуі қажет немесе қол жететін сатыға жетуге не оны түсінуге мүмкіндік болмайды. Бұған тіпті қарсылық та білдірілді, онда: сен µзіңмен бірге дамудың қажет және бүгінгі сатыдан жоғарыға қол жеткізіп, бір орында қалып қалмауың керек деп түсіндіреді. Бірақ та, ойлана келіп дұрыстығын қалай дәлелдеуге болады?
Мәселелік міндеттер жауапты тек іздеу немесе табумен ғана шектелмейді, оның дұрыстығын дәлелдеу қажет.
Ал, енді бесінші сыныптың ежелгі тарих сабағының мәселелік міндеттеріне тоқталсақ. Оқушылардың түсінігінше: «Олар жыл бойы шақпақты от жақты, ал үйкелеу әдісін тек мейрамдарда ғана қолданды. Яғни, шақпақ жағуды – қолайлы тәсіл ретінде басқа тәсілдерден ажыратылып, жыл бойына пайдалануға тиімді болды. Шақпақ жағу тәсілінің біз ерте уақыттарда ең қолайлы құрал ретінде пайдаланылғанын білеміз, ал кейін келе ол жаңашаланып қолданыла бастаған. ‡йкелеу тәсілі бұл ескі тәсілдің уақыт µте келе жаңарған түрі болып табылады».
Егер бұл тапсырманы ересек адамдар шешетін болса, олардың ойымен: «Алдыңғы қолайлы тәсіл бәріне түсінікті қарапайым тәсіл болды. Сондықтан ол үйкелеу тәсілін кµбірек ығыстырып отырды, яғни үйкелеу тәсілі ежелгі болып табылады».
Сол себептен бұл мәселені дәл осылай немесе басқаша түсіндіруді мектеп жастағылар мен ЖОО-ң студенттері тікелей қабылдап дұрыс деп ойлайды. Бұған тек логикалық ойлау арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Кµріп отырғанымыздай, мәселелік міндеттер оқытушы мен студент арасында мәселелік жағдайларды жиі тудырады, оның мүмкіндігі тек дайын жауап табу. Бұған тек ойлау қызметі арқылы ғана ежелгі құралдың сапасын анықтауға мүмкіндік туады. Ал, оқу материалдарындағы қарапайым «ақылдың гимнастикасына» ауысуы дұрыс шешім емес немесе казустикалық сұрақтар барысында схолостикалық таластар туады. Сонымен қатар, теория, идея, принцип және нормаларды білім беру мақсатына сәйкес меңгерту анықталады.
Мәселелік сұрақ – бұл мәселелі міндеттер мен оқуға қатысты сұрақтардың негізге алынуы (сұрақ – мәселе) ойлау арқылы жауап беруді қажет етеді. Сұрақ мәселелі емес, есте сақталған заттарды қайта қалпына келтіруді талап ету. Бұған мысал ретінде оқыту сұрақтарында мәселелі немесе мәселелі емес тұжырымдарды суреттеуде: «Л.С.Выготскийдің мынадай сµзін қалай түсінесіздер: «Ескіше айтқанда, ғылыми кµзқараста басқаша тәрбиелеу мүмкін емес. Тәрбиелеуді ұйымдастыру арқылы тәрбиеші оқушыны емес, оқушы µзін-µзі тәрбиелеу керек». Ал, басқа проблемалы емес тұжырымдарға мынадай сұрақтар қоюға болады: Л.С.Выготский 1926 ж. Психологиялық кµзқарасында тәрбие процесін тұжырымдаған болатын, µзінің сол уақыттағы проблемалық түсінігін «европалық мектептердің оқыту жүйесі және тәрбиелеу процесінде кµбіне оқытушы мен оқушының тәрбиесін немқұрайлыққа алып келеді», ол мұны – психологиялық жағынан үйлесімсіз,- деп түсіндіреді»?» (16;82).
Бірінші сұраққа жауап беру үшін тәрбие процесін түсіндіру тұрғысында студенттер ойлануға тура келеді. Ал, екінші сұраққа жауап беру үшін Л.С.Выготскийдің мәселелі емес тұжырымды қандай тұрғыда айтқанын еске түсіру қажет және есте сақтау барысында психологтың қай кµзқарасын жақтайтынын анықтау керек. Бұл жерде бірінші ойлану белсенділік танытады, екіншіден – күштеп еске түсіру.
Психолог – оқушылар тұжырымдаған сұрақтардың бір сұраулы сµзі ғана ойда жүреді, ал қалғандары есте сақталады. Сондықтан да бірінші саты екіншіге қарағанда жиі қолданыста болады деп түсіндіреді.
Ойда тұжырымдалған сұрақтар сұраулы сµздер мен сµз тіркестерін тудырады, «неге», «неден», «қалай (немен) түсіндіруге болады», «қалай түсінуге болады», «қалай айқындауға болады (дәлелдеу)», «оны қалай іздеуге болады (қалай шығуға)» және т.б. Ал, «кім», «не», «қашан», «қайда», «қанша», «қандай» деген сұраулы сµздер мида әрқашан жауапты қажет етеді. Сұраулы сµздер кейде екі түрлі мағынада да қолданылады. Мысалы, «қалай»: негізгі ойдың етістігі бар шығармада жауапты талап етуі мәселелік сұрақ болуы мүмкін (мысалы, «қалай түсіндіруге болады» немесе «қалай түсінуге болады» және т.б.), ал егер мұндай шығарма болмаса, онда бұл мәселелі сұрақ болмайды (мысалы, «Италияның солтүстігіндегі суға толы µзен қалай аталады?» немесе «Шолоховтық батыр Давыдовтың «Тың кµтерілуін» қалай атаған»? »)
Мәселелі тапсырма – бұл оқытушылар, әдіснамашылар, оқулықтың авторларынан құралған мәселелі жағдайда оқыту тапсырмасы. Бұлардың мазмұны әртүрлі болуы да мүмкін: біреуі шынайы µмірге қайшы келсе (шынайы психологиялық коллизия) немесе белгілі автордың қайшылық білдіруі - психология ғылымының дамуына қарсы келеді, тіпті ғалымдар әлі шешімін таппаған мәселелерге ерекше кµзқарас білдіруі мүмкін.
Оқыту принциптерінің мәселелері – оқытудың практикалық әдістерін үйретуді кµздейтін дидактикалық процесс педагогика теориясында жоқ болып табылады. Оның соты қалай: оқыту процесін ұйымдастыруда оқу материалдарының мазмұны оқуды дайын және сақталған күйінде керісінше таныс емес мәселелі мәселелерді береді. Бұл µзіндік ойдың іздену қызметінің негізінде мәселелік мәселелердің шешімі оқытуда анық болады. Мұндай жағдайда оқыту принциптерінің проблемалары ешбірін қажет етпейді, меңгерілген белгінің мазмұнын ұйымдастыру ойлану қызметі арқылы оқытудың негізгі әдістерін кµрсетеді.
Қандай жағдайларда мәселелік жағдайларды тудыратын ойлану белсенділігін арттыратын, оқудағы µзіндік ойлау қызметін сақтау қажет.
Бірінші. Оқытушы оқушыға қажетті тақырыпта жаңа белгі мен істің тәсілін практикалық және теориялық түрде береді. Тапсырмалар біріншіден, оқушыға қатысты белгілермен таныстыра білуі керек, екіншіден, бастауышта меңгерілген белгісіз заңдылықтар мен істің тәсілін анықтау қажет және үшіншіден, оқушы арқылы жеткіліксіз белгілерді алу және оны орындау істің мативті қызығушылықтан туады.
Екінші. Мәселелі белгілер оқушының ұсынысымен ойлау мүмкіндігімен сәйкес келуі: қиыншылықтың жеткілікті болуы ойдың негізгі әрекетіне айналады.
‡шінші. Оқытушы оқытудың шынайы деңгейін ашып кµрсетуі керек.
Тµртінші. Оқушыларды мәселелі жағдайларға тап қылуға тиісті практикалық тапсырмалар, сұрақтар, оқулық міндеттері мәселелік тапсырмалар ретінде қолданылады. Оқушыларға тапсырма сұрақтары оның µзінің тапсырма шарты оқу (тыңдау) кезінде пайда болған сұрақтармен сәйкес келген жағдайда ғана мәселелі бола алады. Мысалы үшін, мынадай тапсырмамен мысал келтіруге болады, сұрақ: «От шығарудың кµне тәсілдері қайсы?» деген сұрақ, сол жерде білім алушыларда пайда болған. Ал, шындығында қандай тәсіл кµне болып табылады? – деген сұрақтарымен сәйкес келеді. Білім алушыларда мынадай сұрақтың пайда болуының µзі олардың кеңдігінің белгісін кµрсетеді.
Бесінші. Мәселелік жағдайлар бір-бірден және игеруге жататын сол сұрақтарға байланысты тапсырмалардың әртүрлі типтері жасалуы мүмкін: а) білім алушылардан лабораториялық тәжірибеде ашып кµрсеткенде әдебиеттерде жазылған немесе оқытушылардың айтқандарынан кейбір нақтылы фактілерді теоретикалық тұрғыдан түсіндіруді талап етілгенде; б) белгілі оқытылған тәсілдердің кµмегімен практикалық тапсырмаларды орындай алмаған кезде, оқушылардан, оқытушыдан алған білімнің жеткіліксіздігімен жаңа білімді қажет ететін практикалық тұрғыдан түсіндіруді талап етеді.
Қажетті нәтижеге осылай қол жеткізіледі: немесе оқушылар белгілі фактілерді түсіндіреді (теорияны µмірде қолдануды оқиды) немесе жаңа білімді алу қажеттілігін сезінеді (оқу қызметінің ықпалды себебі – қызығушылық туындайды).
Алтыншы. Егер оқушылар, мәселелі жағдайға тап болып, одан шыға алмай жатса (фактілерді теоретикалық түсіндіре алмады немесе жаңа білімнің қажеттілігін, немесе әрекет ету тәсілін жете түсінбеді), онда оқытушы пайда болған мәселелік жағдайды тұжырымдап, сонымен қатар, оның шешімі үшін қажетті оқу материалдарын түсіндіруге кірісіп, орындалмаған тапсырмалардың себептерін кµрсетіп, оған назар аударуы тиіс.
Сондықтан жаңа оқу материалын алуда алдын алып шолу жасап түсіндіргенде мәселелік жағдай білімді игеруге қолайлы психологиялық жағдай дайындады, солай болғандықтан білім алушылар тапсырманы орындауға ескі білімнің жетпейтінін, жаңа білімге қажеттілікті жете түсініп, оқытушының түсіндірулеріне қызығушылық танытуы керек екендігін түсінеді. Мұнда біз мәселелі жағдайды жасауда сақталатын алты шартты атап µттік.
Оқытушының жаңа оқу материалын түсіндіре бастаған сәттен бастап оның келесі сатыға µтеді: мәселелі жағдайды құру әрекеті сатысынан білім алушының ойлау әрекетінің ұйымы арқылы білімді игеру процесі басқару сатысына µтеді.