КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Туризм – реформалық үрдістерге тез әрекет ететін, экономиканың тез түрленуші саласы, мемлекетте балама жеке туристік кәсіпкерліктің пайда болуына ықпал етеді. Осыған орай, туристік нарықтың монополизациялану үрдісі белең алды, себебі, өндірістердің шоғыры туристік ірі компанияларды құруға мүмкіндік берді.

Әлемдік тәжірибе туристік бизнестің дамуына салынған қаражаттың мемлекетке қыруар пайда әкеліп отырғанын көрсетті. Негізгі әлеуметтік және экономикалық құбылыс ретінде туризм заманауи жағдайларда көптеген елдің экономикасына әсер етті. Экономиканың пайдалы және аса табысты саласы бола отырып, жалпы ішкі өнімді қалыптастыруда, сыртқы сауда балансын белсендіруде, қосымша жұмыс күшін құруда және халықты еңбекпен қамтуда үлкен рөлге ие. Сондай-ақ, туризм экономиканың негізгі салаларына, атап айтқанда көлік және байланыс, құрылыс, ауыл шаруашылығы, халық тұтыну тауарлары өндірісі және т.б. әсер етеді, яғни әлеуметтік-экономикалық дамудың өзіндік катализаторы болып табылады. Өз кезегінде, туризм дамуына демографиялық, табиғи-географиялық, әлеуметтік-экономикалық, діни және саяси-құқықтық сынды түрлі факторлар әсер етеді.

Қазақстандағы кәсіпкерлердің туризмге қызығушылығы келесі факторлармен анықталады: туристік бизнеске үлкен инвестициялар керек емес, ол капиталды тез айналдырады, валюталық операциялар есебінен пайда табу және республика халқының демалысын қамтамасыз ету мен денсаулығын қалпына келтіру бойынша маңызды әлеуметтік міндеттерді шешу керек болғанда туризмді дамытудың ұлттық, аймақтық жобаларына мемлекет тарапынан біршама қаражат керек болып табылады.

Мемлекет басшысы Қ. Тоқаев «Сындарлы қоғамдық диалог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі» Жолдауында туризмнің, әсіресе, эко және этнотуризмнің дамуына экономиканың маңызды саласы ретінде ерекше көңіл бөлуді тапсырды. [1].

Тақырыптың зерттелу деңгейі. Нарықтық жағдайда туристік нарықты қалыптастыру мен дамыту мәселелерін көптеген алыс шетелдік экономист ғалымдар, атап айтқанда М.Портер, Ф.Котлер, Кифяк В.Ф., Нордин С. өз еңбектерінде қарастырған. Туристік бизнесті дамыту мәселелерін зерттеуге ресейлік ғалымдар Балабанов И.Т., Балабанов А.Т., Решетников Е.Г. және т.б. ат салысты. Туризм саласының жеке аспектілері қазақстандық ғалымдардың, атап айтқанда, С.Р.Ердавлетов, Е.С.Никитинский, Э.А.Вуколов, С.К.Сұрағанова, Г.М.Дуйсен, Н.Абуев еңбектерінде көрініс тапқан.

---

Дипломдық жұмыстың мақсаты – елімізде туризм саласының дамуына әлеуметтік-экономикалық аспектілердің қалыптасуы мен қызмет етуін бағалау бойынша ұсыныстар дайындау.

Аталған мақсат міндеттерді қалыптастырады:

• 
  «туризм нарығы» түсінігін нақтылау, экономикалық және әлеуметтік факторларды сипаттау;
  

- туризм саласының әлеуметтік-экономикалық аспектілерінің даму жағдайына баға беру арқылы рөлін айқындау;

- туристік мекемелердің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың негізгі бағыттарын және инвестициялық туристік жобаларды бағалау әдістемесі мен нарықты мемлекеттік реттеу әдістерін анықтау;

- туристік бизнестің әлеуметтік аспектілерін дамытудың болашағы мен туризм саласы нарығының даму стратегиясын әзірлеу.

Зерттеу объектісі - Қазақстанның туризм саласы.

Зерттеу пәні ретінде елімізде туризм саласы нарығын қалыптастыру мен тиімді дамытуда қалыптасатын ұйымдастырушылық, экономикалық және әлеуметтік қатынастардың өзара байланысы алынады.

Зерттеу кезінде жүйелік әдіс, логикалық және экономикалық-статистикалық талдау әдістері, экономикалық-математикалық үлгілеу мен болжау әдістері қолданылды.

Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытындылар мен ұсыныстардан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ТУРИЗМ НАРЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Туризм нарығының мәні: түсінігі, түрлері және жіктелуі

Экономикалық әдебиеттерде туристік нарықты қалыптастыру мен оның қызмет ету мәселелеріне арналған зерттеулерде «туристік нарық» туралы нақты түсінік қалыптасқан жоқ. Бір авторлар «туристік нарықты» әлемдік-шаруашылықтағы байланыстар жүйесі деп түсінеді, онда туристік-экскурсиялық қызметтің ақшаға және керісініше, ақшаның туристік қызметтерге айналуы жүреді, туристік субъектілер арасында байланыс орын алады. И.Т.Балабанов пен А.И.Балабанов туристік нарықты туристік өнімді және экономикалық қатынастарды іске асыратын, сатып алушылар мен туристік өнімді сатушылар арасындағы сала деп анықтаған [2].

Туристік нарықты экономикалық туризм категориясы ретінде қарастырып, нақты экономикалық қатынастардың өзара байланысы мен туристер және туроператорлар, туристік өнімдер мен ақшаның туристік қатынастар субъектілерінің экономикалық қызығушылықтарын айқындайтын турагенттер мен олардың контрагенттері арасындағы байланыстары деп түсіндіруге болады.

Туризм саласының нарығы негізгі үш шартты сақтағанда ғана қызмет жасайды:

---

• 
  өндірушілердің еркін бәсекелестігі;
  
• 
  тұтынушылардың еркін таңдау мүмкіндігі;
  
• 
  сапа және көрсететін қызметтер қауіпсіздігі саласы үшін бірыңғай ережелердің болуы.
  

Нарыққа толық сипаттама беру оның құрылымын ашу арқылы мүмкін болып табылады. Туристік қызмет нарығының құрылымы ішкі құрылымдарынан және оның жеке элементтерінің тәртібінен тұрады, ол негізгі элементтердің жүйесі ретінде түсіндіріледі және жүйе туристік қызметтерге сұраныс, туристік қызметтерге ұсыныс, бәсекелестік, қызмет сапасы мен бағасынан тұрады.

Туристік қызметте нарықтың барлық негізгі мақсаттары іске асады:

• 
  өнім сатылатын аумақ;
  
• 
  белгілі кезеңде сату көлемімен өлшенетін арнайы өнім және қызметке сұраныс;
  
• 
  қоғамның экономикалық жүйесінің барлық деңгейінде, барлық қоғамдық өндіріс шеңберінде тауарлар мен ақшалай қызметтердің қозғалу механизмі.
  

Туристік қызмет нарығының мәні, оның қызметтері айқындалады және олар туристік қызметтің пайда болу формаларымен оның қоғамдағы орнын сипаттайды.

Туристік қызмет нарығы келесідей қызметтер атқарады:

• 
  тұтынушыларға туристік қызметтерді жеткізу үдерісін ұйымдастыру;
  
• 
  туристік қызметтерге белгіленген ақы мен тұтынушылық ақыны іске асыру;
  
• 
  клиенттердің толық мәндегі демалысы;
  
• 
  еңбекке деген материалды ынталандыруды қолдау.
  

Туризм саласы нарығының оңтайлы қызмет етуі экономикалық механизмдер жүйесінің болуымен тұжырымдалады, олар «ақша-қызметтер», ақшалай және туристік қызметтер ағындары айырбасының туристік қызметтеріне қамтамасыз етеді. Туризм саласы нарығы берілген қызметтің сыйымдылығы мен шарттарының арасындағы баланс деңгейімен сипатталады.

Е.Г.Решетникова қызметті экономикалық қатынастар формасы ретінде қарастырып, еңбек үдерісінде арнаулы тұтынушылық ақы құрылады деп есептеген.

Қызметтің ерекшелігін екі жағдайда анықтаған:

• 
  тұтынушыға ұсынудың өзіндік формасы;
  
• 
  олардың айрықша функционалдылығы.
  

Тұтынушылық ыңғайлылық дегеніміз – еңбек объектісі адамға және оның жеке затының болуына қарамайтын, тікелей байланыстарды қолдауды қажет ететін тұтыну. Басқа жағынан, тұтынушылық қызметтердің мақсаттылық функциясы ретінде халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын тұтынушылық ақыны алуға болады.

Халыққа қызмет көрсету салалары әлеуметтік-мәдени сұраныстарды, сондай-ақ, материалдық қызметтердің ауқымды аспектілерін қанағаттандыруға бағытталады, сондықтан көптеген зерттеушілер оны өте кең көлемде қарастырады. «Қызмет көрсету саласы» категориясы негізгі және айналымдағы қаражаттарды, жұмыс күші ресурстарын, материалдық қажеттіліктер мен жұмысшылардың еңбекақысын төлеу қаражаттарын құру сияқты қатынастарды көрсетеді. Осы қажеттіліктер мен ресурстардың әрекеттері үрдісінде қалыптасатын қатынастар, қызметті өндіру жүйесіне байланысты өте қажетті екінші жағдай болып тұр. Бұл категория да қызметтерді бөлуге байланысты қатынастарды көрсетеді. Қызметтердің ақылы және ақысыз болатындығына байланысты олардың экономикалық формасы өндіріс және тұтыну актілерін қолдай отырып, өндірудің белсенді күші болады [3].

---

Әр қызмет көрсетудің еңбек күшін жаңадан өндірудің өзіндік әсері бар халыққа қызмет көрсетуге қойылатын міндеттерді, атап кетсек:

• 
  халыққа ұсынатын қызметтің көлемін ұсыну, ол кезде минималды тұтыну шығыны арқылы өндіріледі;
  
• 
  рационалды және нәтижелі жұмыс күшін пайдаланатын материалдық ресурстар;
  
• 
  жұмыспен қамтамасыз ету, халықтың шығармашылық еңбектегі сұранысына жауап беру керек.
  

Төменде қазіргі туристік нарықтың бірнеше анықтамалары көрсетілген (кесте 1).

Туристік қызметтер орналастыру және тамақтану, спорт орындары, ойын-сауық, курорт ұйымдарына, саябақтар мен демалыс орындарына әсер етеді, туроператорлар осы қызметтерді біріктіре отырып, ыңғайлы да пайдалы, тиімді туристік өнімдерді әзірлейді, ары қарай оны жылжыту үшін түрлі жарнамалық қадамдар жасай отырып, келісімді бағамен турагентке ұсынады. Олар қызметті туристермен біріктіреді, қызметті жеткізушілердің дұрыс қадамы туристік нарықтың қыр-сырын дұрыс біліп, оның дамуы мен басқару иіндерін білу бойынша кәсіби біліктілікті қажет етеді.
Кесте 1 - Туристік нарық анықтамалары

Аты – жөні	Анықтамасы
О.А.Любицева	Туристік қызмет көрсету нарығы – саяхат уақытында халықтың қызметке сұранысын демалуын ойын-сауықпен қамтитын саласы
И.В.Зорин, В.А.Квартальнов	Туристік нарық - туристік-экскурциялық қызметтердің ақшаға айналуы және керсінше ақшаның туристік - экскурциялық қызметтерге қызметтердің ақшаға айналуы және керісінше ауысуының бейбіт шаруашылық жүйесі
Р.А.Юрик	Туристік нарық – туристік қызметті тұтынушылар (тапсырыс берушілер) мен сатушыларды (тасымалдаушылар) біріктіретін институт нмесе механизм
В.С.Боголюбов, В.П.Орловская	Туристік нарық – сол жерде сол уақытта арнайы физикалық туристік тауарлар мен қызметтерге сұраныс, сату мен сатып алуды біріктіретін қоғамдық - экономикалық құбылыс
Г.И.Гладкевич	Туристік нарық – ішінде «Туристік сұраныстар, туристік өнімді ұсыну, бағалар мен бәсекелестік арасындағы өзара байланысты» экономикалық жүйе ретінде қарастырады
Екерту: автор құрастырған

В.Ф.Кифяк туристік нарықты субъектілер құрамы ретінде қарастырып, нарықтардың негізгі бес түрін көрсетеді:

---

• 
  туристік қызметті өндірушілер нарығы;
  
• 
  тұтынушылар нарығы – өзі пайдалану үшін қызметтерді сатып алатын жеке және заңды тұлғалар;
  
• 
  арадағы сатушылар (турагенттер, делдалдар) – өзіне пайда әкелетін жағдайда болашақта қайта сату үшін қызметтерді қамтитын адамдар мен ұйымдардың жиынтығы;
  
• 
  қоғамдық мекемелердің нарығы – әртүрлі коммерциялық емес мекемелердің қызметін қамтамасыз ету мақсатында қызметтерді сатып алушылар;
  
• 
  халықаралық нарық – сатып алушылар, тұтынушылар, өндірушілер және арадағы сатушылардың жиынтығы [4].
  

Туристік нарыққа туристік өнімнің өндірушілері мен тұтынушылары болатын заңды және жеке тұлғалар қатысады. Туристік өнім туроператор қызметінің үдерісінде туристік өнімге жинақталып, одан кейін турагенттер арқылы тұтынушыға жетеді. Оны төмендегі 1-суреттен көреміз.

Еңбекке материалдық ынталандыруды қамтамасыз етудің экономикалық функциясы, туристік нарықта еңбек бөлінісін қайта өндіруінің аяқталған фазасы түрінде болады. Туристік мекемелердің жұмысшылары өздерінің еңбектеріне белгіленген ақшалай сыйақы алады, бұл туристік өнім өндірісін арттыруға және қызмет сапасының артуына әсерін тигізеді.





Қызметті жеткізушілер


Орналастыру орындары

Қоғамдық тамақтандыру

Көлік

Ойын-сауық ұйымдары

Курортық ұйымдар

Спорт орындары

Жүйелер, қауымдастықтар, корпорациялар

Туроператорлар

Турагенттіктер

Тұтынушылар


Сурет 1 – Қызметтің тұтынушыға дейінгі жылжу үрдісі

Ескерту - [12] негізінде автормен құрастырылды.
Ғылыми әдебиеттерде туристік нарықты сегменттеудің бірыңғай әдісі көрсетілмеген. Бірақ, туризм нарығының қолданылуына қарай, бірнеше жіктелімі бар. БҰҰ арнаулы ауданға (мысалы, аймақ, мемлекет немесе бірнеше елдер) қатысты келесі нарықтарды анықтайды:

• 
  ішкі туристік нарық, ол өзіне тек осы ауданның ғана тұрғындарының осы аудан бойынша сапарларын кірістіреді;
  
• 
  кіру туристік нарығы, аудан бойынша осы ауданның тұрғындары болып табылмайтын адамдардың сапарлары;
  
• 
  шығу туристік нарығы, аудан тұрғындарының басқа ауданға сапарлары.
  

Сапар мақсатына қарай рекреациялық, емдік, мәдени-танымдық, іскерлік, діни, этникалық және транзиттік нарықтарды ерекшелейді.

---

Смотрите также файлы

• 1. Мембрананы рылымы туралы заманауи кзарастар. СингерНиколсонны сйы кристалды моделі. Мембрананы функциялары.docx

• Представители.docx

• Минорын табыыз. Найдите минор определителя.doc

• Практическая работа к разделу 2 Страна патриотизм Что мы Родиной зовем Армавир наша малая Родина.docx

• Классификация алгоритмов.docx