Файл: Практикум (оудістемелік нсаулы) Шымкент 2018.docx

3. 
   2 – тапсырманы тағы 6 рет қайталап, алынған мәндерді 1 – кестеге толтырыңыз. және орташа мәндерін есептеңіз.
   
4. 
   1-денені бастапқы орнына қойыңыз. 2-дененің шеткі нүктелерінің бастапқы координаталарын жазыңыз. (2–сурет). Серіппелі механизмді іске қосып, 1 – кестеге денелердің шеткі нүктелеріндегі координаталарын жазыңыз.
   
5. 
   4 – тапсырманы тағы 6 рет қайталап жасаңыз. Алынған нәтижелерді 1 кестеге толтырыңыз. координаталардың орташа мәндерін, өсімшелерін және денелердің орын ауыстыруларын есептеңіз.
   
6. 
   9 өрнек көмегімен денелердің соқтығысқа дейінгі және соқтығыстан кейінгі импульстерінің координаталар бойынша проекцияларына пропорционал шамаларды есептеңіз, алынған нәтижені 2 – кестеге толтырыңыз.
   

2-кесте

Импульс	Соқтығысқа дейін	Соқтығыстан кейін
Х осі бойымен
У осі бойымен	0

7. 
   Алынған нәтижелерді салыстырыңыз және қорытынды жасаңыз.
   
8. 
   10 және 11 өрнектер бойынша денелердің соқтығысқа дейінгі және соқтығыстан кейінгі энергияларына пропорционал шамаларды есептеңіз және оларды 3-кестеге толтырыңыз.
   

3-кесте

Энергия	Соқтығысқа дейн	Соқтығыстан кейін
	мм	мм
Қалпына келу коэффициенті

---

9. 
   Қорытынды жасаңыз.
   
10. 
    1-9 тапсырмаларды әр түрлі массалы денелер үшін қайталап жасаңыз да кестеге толтырыңыз.
    

Өлшеу қателіктерін бағалау

Тәжірибелерде жүйелік қателіктер ретінде өлшеу құралдарының бөліктерінің құнына тең болатын құралдардың қателіктері алынады.

Кездейсоқ қателік келесі өрнекпен анықталады:



Мұндағы, ізделінді шаманы N рет өлшеу нәтижесінде алынған ең үлкен шама.

ізделінді шаманы N рет өлшеу нәтижесінде алынған ең кіші шама.

Сенімділіктің бұл аралығына келесі сенімділік ықтималдық сәйкес келеді.

1. 
   4 кестеге бір тапсырманы орындауда тікелей өлшеу кезінде алынған шамалардың орташа мәндерін және ол шамалардың жүйелі және кездейсоқ қателіктерінің шамасын еңгізіңдер.
   

4-кесте

Шама	Мәндері	Абсолют қателік		Ең үлкен мәндері
		Жүйелі	Кездейсоқ	Абсолют	салыстырмалы

---

2. 
   Әрбір шама үшін қателіктердің ең үлкен мәндерін таңдап алып, әрбір шама үшін ең үлкен салыстырмалы қателікті есептеңіз. Соңынан қай шама үшін өлшеу дәлдігін арттыру қажеттілігі туындайтындығы жөнінде қорытынды жасаңыз.
   
3. 
   Импульс және энергия шамаларының өлшеу қателіктерінің бірінші жуықтықтаудағы мәндерін басқа шамалардың салыстырмалы қателіктеріне шамалас болатынына көз жеткізіңіз. Осының негізінде импульстің және энергияның сақталу заңдарының орындалуы туралы, орындамалы оның себебі туралы қорытынды жасаңыз.
   

Бақылау сұрақтары

1. 
   а) Тұйықталған механикалық жүйе үшін
   

ә) Серпімді орталық соқтығыс үшін

б) Серпімсіз орталық соқтығыс үшін импульстің сақталу заңдарын жазыңыз.

2) Екі дененің серпімді механикалық энергияның сақталу заңын жазыңыз.

3) Қандай соқтығыстар кезінде..................................орындалады?

а) Механикалық энергияның сақталу заңы.

ә) Импульстің сақталу заңы.

б) Екеуі де.

4) Соқтығысатын шайбаларды неліктен тұйықталған жүйе деп санауға болады.

5) Өлшеулер кезінде серпімді және серпімсіз соқтығыстар үшін импульстің сақталу заңын жазыңыз.

6) Импульстің сақталу заңын тексеру үшін қандайөлшеулер жасау керек?

7) Орталық және орталық емес соқтығыстардың айырмашылығы?
Теориялық сұрақтар

1. 
   Импульс. Импульстің сақталу заңы.
   
2. 
   Энергия. Механикалық энергия. Механикалық энергияның сақталу заңы. Энергияның сақталу және айналу заңы.
   
3. 
   Абсолют орталық соқтығыс түрлері. Абсолют серпімсіз және абсолют серпімді соқтығысулардан кейінгі денелер жылдамдықтары.
   
4. 
   Механикалық жұмыс. Күш жұмыстары. Консервативті және консервативті емес күштер. Қуат.
   

Әдебиеттер

1. 
   С.Э.Фриш және А.В.Тиморева. Жалпы физика курсы, 1 том, Алматы: Мектеп, 1971.
   
2. 
   С.П.Стрельков. Механика, Наука, 1975.
   
3. 
   И.В.Савельев Жалпы физика курсы 1 том, Алматы. Мектеп, 1977.
   
4. 
   А.Н.Матвеев. Механика и теория относительности. М:1987.
   
5. 
   
   

	№7 зертханалық жұмыс «Атвуд машинасымен бірқалыпты үдемелі қозғалыс заңдарын және Ньютонның екінші заңын тексеру»

---

Жұмыстың мақсаты: ауырлық күші өрісіндегі дененің бірқалыпты, бірқалыпты үдемелі қозғалысын зерттеу және Ньютонның екінші заңын тексеру. Зертханалық қондырғыларда еркін түсу үдеуін анықтаудағы жіберілген жүйелік қателіктерді бағалау.

	Керекті құрал-жабдықтар: Атвуд машинасы, секундөлшегіш, электрмагнит, жүктер жиынтығы.

Қысқаша теориялық түсінік.

Механика – механикалық қозғалысты зерттейді. Механикалық қоғалыс дененің кеңістіктегі дененің басқа бір денемен салыстырғандағы уақыт өтуімен орын ауыстыру. Механика денелердің немесе олардың жеке бөліктерінің бір-біріне қатысты орын ауыстыруынан тұратын материя қозғалысының ең жай формасы туралы ілім болып табылды. Механиканың негізгі есебі – дененің кез-келген уақыт мезетіндегі кеңістіктегі орнын жін жылдамдығын табу.

Денеге сырттан әсер болмағанда оның жылдамдығын сақтау құбылысы инерция деп аталады.

Ньютонның бірінші заңы. Қандай да бір санақ жүйелерінде денеге басқа денелер әсер етпесе немесе әсерлер компенсацияланса, дене тыныштық күйде немесе түзу сызықты бірқалыпты қозғалыста болады. Сыртқы әсерлер компенсацияланған кезде, дене бірқалыпты түзу сызықты қозғалатын санақ жүйелері инерциялы санақ жүйелері деп аталады. Дененің механикалық қозғалысы салыстырмалы. Мысалы, поездағы жолаушы өзін поезға қарағанда тыныштық кұйдемін деп есептесе, жол жағасындағы үйлерге қарағанда қозғалыстамын деп ойлайды. Сондықтан дене қозғалысын зерттегенде оның қандай жүйеде қарастырылып отырғанын анықтап алуымыз керек. Көптеген тәжірибелер екі дене өзара ісерлескенде олардың үдеулерінінің абсолют шамаларының қатынасы тұрақты болатынын көрсетті:



Инерттілік барлық денелерге тән қасиет; өзара әсер нәтижесінде екі дененің қайсысының жылдамдығы аз өзгерсе, сол дене инерттірек делінеді.

Масса – дененің инерттілігінің өлшемі. Өзара әсерлескен екі дененің қайсысы аз үдеу алса, яғни инертті болса, соның массасы үлкен болады:

---

Классикалық механикада дененің массасы оның жылдамдығына тәуелді емес, дененің, массасы m сол денені құрайтын материалдық нүктелердің Массаларының қосындысына теңғ яғни масса аддитивтік қасиетке ие; толық оңашаланған денелер жүйесінде болып жатқан кез келген процесс кезінде масса өзгерейді (массаның сақталу заңы).

Заттың тығыздығы дегеніміз заттың көлем бірлігіндегі массасына тең шама.



Күш дегеніміз денелердің (өрістердің) өзара әсерін сипаттайтын векторлық шама, ол қозғалыс жылдамдығын өзгертеді, яғни үдеу туғызады немесе дене деформацияланады. Күш шамасы мен бағытына қоса, түсу нүктесімен де сипатталады.

Ньютонның екінші заңы. Инерциялық санақ жүйелерінде дененің үдеуі оған әсер ететін күшке тура пропорционал және бағыты күштік бағытымен бағттас , ал дененің массасына кері пропорционал:



Ньютонның үшінші заңы. Инерциялық санақ жүйесінде екі дене біріне-бірі түзу бойымен, модулы бойынша тең және бағыты жөнінен қарама-қарсы бағытталған, табиғаттары бірдей күштермен әсер етеді:



– массасы , дененің массасы денеге және массасы дененің массасы денеге әсер ететін күштер. Бұл күштер әр түрлі денелерге түсірілген, сондықтан тең әсерлі күш бола алмайды.

Дененің негізгі теңдеуі берілген сана жүйесінде дененің күштер әсерінен жасайтын механикалық қозғалысын сипаттайды:



Мұндағы – денеге әсер еткен барлық күштердің тең әсерлі күші. Теңдеудің Х, У, Z осьтеріндегі проекциялары мынаған тең:

, ,

---