ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 21.12.2019
Просмотров: 1406
Скачиваний: 3
Сярод уласных імёнаў вылучаюцца імёны людзей (параўн.: Скарына, Купала, Каліноўскі і інш.), тапанімічныя і астранамічныя назвы (параўн.: Гродна, Нарач, Сатурн і інш.), найменні прадпрыемстваў, арганізацый выдавецтваў, назвы гатункаў, вырабаў і інш.(параўн.: завод “Віцязь”, выдавецтва “Полымя”, каманда “Дынама”, тэлевізар “Гарызонт” і да т.п.). У адрозненне ад агульных назоўнікаў уласныя ўжываюцца, як правіла, у адной форме ліку, часцей у адзіночным, не супрацьпастаўляюцца па ім (параўн.: Спартак, Брэст , але Баранавічы і горад/ гарады, дождж / дажджы і інш.). У множным ліку могуць ужывацца ўласныя імёны, якія адносяцца, напрыклад, да розных людзей (параўн.: два Сымоны, сям’я Пратасавых і інш.).
Ва ўзаемасувязях агульных і уласных імёнаў існуе адваротная залежнасць: агульныя імёны часцей выкарыстоўваюцца ў значэнні ўласных, пэўным чынам матывуюць іх (параўн.: Колас і колас, Крапіва і крапіва, Танк і танк і інш.), у той час як уласныя імёны ўжываюцца ў значэнні агульных значна радзей (параўн.: форд, наган, хам і інш. На пісьме ўласныя назвы адрозніваюцца ад агульных тым, што пішуцца ў беларускай мове заўсёды з вялікай літары.
Канкрэтныя і абстрактныя назоўнікі размяжоўваюцца тым, што ў першых граматычная і лексічная прадметнасць супадае, тады як у другіх адзначаецца толькі граматычная прадметнасць. Але канкрэтныя назоўнікі абазначаюць не толькі ўспрымальныя нашымі органамі пачуццяў прадметы (параўн.: канапа, куст і да т.п.), але і больш ёмістыя рэаліі, калі нашымі органамі пачуццяў фіксуецца толькі іх частка (параўн.: рака, снег і да т.п.). Абстрактныя назоўнікі абазначаюць адцягненыя паняцці, пачуцці, якасці, прыкметы, дзеянні (параўн.: свабода, каханне, дабрыня, блакіт, гарачыня і да т.п.), не спалучаюцца, як правіла, з лічэбнікамі і рэдка выкарыстоўваюцца ў форме множнага ліку. Абстрактныя назоўнікі мужчынскага роду ў родным склоне адзіночнага ліку маюць канчаткі –у, (-ю), а іх канкрэтныя адпаведнікі -а, (-я) (параўн.: бою, характару і інш. і пальца, дывана і інш.).
У некаторых выпадках мяжа паміж канкрэтнымі і абстрактнымі назоўнікамі не з’яўляецца выразнай, што прыводзіць да іх неадназначнай граматычнай характарыстыкі. Так слова канікулы ў беларускай мове разглядаецца як канкрэтнае, а ў блізкароднаснай рускай мове – як абстрактнае. Абстрактныя назоўнікі па свайму ўтварэнню часта з’яўляюцца аддзеяслоўнымі ці адпрыметнікавымі (параўн.: хваляванне, чырвань і да т.п.). Канкрэтны або абстрактны характар пэўных назоўнікаў часам можа вызначацца кантэкстам. Так, у сказах Праз вёску пралягала грунтовая дарога і Ён удала выбраў сваю жыццёвую дарогу слова дарога ў першым выпадку мае канкрэтнае значэнне, а ў другім – абстрактнае.
11) Скланенне назоунікау
-
Ж.Р.
М.Р.
Н.Р.
1 скл.
-а-я,
краіна, хваля
2 скл.
ڤ
дзень, ураджай
-а, -о, -е, -ё + 5 наз. на –мя:
Возера, жніво, жыццё,снеданне. Бярэмя, вымя,цемя,семя, полымя.
3 скл.
ڤ радасць
Рознаскланяльныя назоўнікі
1)Тры назоўнікі на –мя: імя, племя, стрэмя;
2)Мужчынскага роду з канч. –а, (-я): стараста, дзядуля, дзядзька, старшыня;
3)Назвы маладых істот: дзіця (ё), бусляня (ё), птушаня (ё);
4)Агульнага роду з канчаткамі –а (-я): сірата, ціхоня, сведка, калега, запявала, суддзя, гарэза і г.д.
Нескланяльныя назоўнікі
1) Агульныя і ўласныя назоўнікі іншамоўнага паходжання, якія канчаюцца на галосны гук: журы, лэдзі, пано, метро, фае, таксі, Дзюма, Гюго, Перу, Чылі, Чыкага, лібрэта, рагу, меню;
2)Славянскія і неславянскія прозвішчы на зычны і адносяцца да асоб жаночага полу: у Ганны Станкевіч, сустрэў Таню Русак, кніга Веры Гурэвіч;
3)Прозвішчы беларускага, рускага і ўкраінскага паходжання на –о, -іх: з Аленай Баравых, Хілько, у Пеці Баравых, Хілько;
4)Складанаскарочаныя словы, утвораныя з пачатковых літар поўнай назвы і змешанага характару: БДУ, вну.
12) Канчаткі і назоунікау мужчынскага роду другога склонення. У назоўніках мужчынскага роду ІІ скланення цяжкасць выклікае напісанне канчаткаў у родным і месным склонах адзіночнага ліку.
У родным склоне большасць назоўнікаў м.р.; як і назоўнікі н.р., маюць канчатак –а, -я. Гэта канкрэтныя назоўнікі: класа, альбома, двара, госця, аленя, года (канкрэтны прамежак часу), берага (як і мора, поля).
Канчатак – у, - ю маюць:
-
абстрактныя назоўнікі, якія абазначаюць:
-
абстрактныя паняцці, пачуцці, адчуванні: прынцыпу, аўтарытэту, поспеху, вопыту, настрою, голаду, сораму, суму, сэнсу;
-
апрадмечаныя дзеянні, працэсы, стан: догляду, адпачынку, гоману, ходу, пераезду, смеху, сну;
-
з’явы прыроды, стыхійныя бедствы: снегу, грому, граду, марозу, ветру, холаду, пажару, агню, змроку, шторму, абвалу, выбуху;
-
прасторавыя паняцці, памер, форму: прастору, краю, з усходу, шляху, стэпу, верху, памеру;
-
грамадска-палітычныя паняцці, навуковыя тэорыі, вучэнні: апартунізму, класіцызму, ідэалізму, гераізму, дарвінізму, капіталізму, камунізму;
-
неакрэсленыя прамежкі часу: часу, веку, узросту, тэрміну, перапынку;
-
рэчыўныя назоўнікі, якія абазначаюць розныя рэчывы, матэрыял, хімічныя элементы: бялку, ячменю, воцату, пылу, крухмалу, кобальту, вадароду, шоўку, нейлона; выключэнне: хлеба, аўса;
-
зборныя назоўнікі: натоўпу, чароту, хмызняку, ажынніку;
-
назоўнікі ва ўстойлівых выразах: з веку ў век, ні следу ні знаку, даць маху, з’ехаць з глузду, ні роду ні племені і г.д.
Мнагазначныя назоўнікі м.р. ІІ скланення ў залежнасці ад значэння могуць мець абодва канчаткі: -а (-я) і -у (-ю). напрыклад: каля чыгуначнага пераезда (канкр.назоўнік); не пачыналі пераезду (працэс); з дагавора вынікае (дакумент, канкр.назоўнік); між імі не было дагавору (адпрадмечанае дзеянне); стаялі каля ясеня (канкр.прадмет); мэбля з ясеню (матэрыял).
У месным склоне назоўнікі м.р. ІІ скланення адрозніваюцца канчаткамі ў залежнасці ад таго, з’яўляюцца яны назвамі асоб (асабовымі) ці не (неасабовымі), а таксама ў залежнасці ад асновы. У моўнай практыцы найбольш часта змешваюць канчаткі асабовых і неасабовых назоўнікаў з зацвярдзелай і мяккай асновамі. Іх трэба размяжоўваць: асабовыя маюць канчатак -у (-ю) (пры цвёрдай аснове можа быць і канчатак -е), а неасабовыя – -е, -ы, -у, -і ў залежнасці ад асновы:
|
ІІ скл. м.р. асабовыя |
||||
|
Аснова |
цвёрдая |
зацвярдзелая |
г, х; к |
мяккая |
|
М.скл. |
-у |
-ю |
||
|
на, пры, па |
салдату, дзеду, брату, суседу, прадзеду, сыну (-е) |
мужу, доктару, байцу, Лукашу, Тамашу |
Алегу, пастуху, настаўніку, арнітолагу |
кавалю, цесцю, герою, вучню, госцю, Мікалаю |
|
|
ІІ скл. м.р. неасабовыя |
|||
|
М.скл. |
-е |
-ы |
-е; -у |
-і |
|
у, па, на, пры |
гневе, сне, сплаве, рове, стале, слане, гарбузе |
міры, метры, маршы, маржы, мячы, стрыжы |
стозе, сцягу, даху, бульдогу, змроку, ваўку |
чаі, гаі, алені, рулі, пні, кані, болі, жалі, цені (цяні) |
! Імёны і прозвішчы, якія належаць асобам мужчынскаг полу і канчаюцца на зычны, скланяюцца, як адпаведныя агульныя назоўнікі ІІ скланення са значэннем асобы: Андрэй Лабановіч, Андрэя Лабановіча, Андрэю Лабановічу, Андрэя Лабановіча, Андрэем Лабановічам, пры Андрэю Лабановічу.
Са склонавымі канчаткамі, уласцівымі назоўнікам другога скланення, ужываюцца ўласныя назоўнікі мужчынскага роду, што абазначаюць геаграфічныя і астранамічныя назвы: Крым – у Крыме, Месяц – на Месяцы, а таксама ўласныя назоўнікі – назвы гарадоў, вёсак, рэк, якія маюць форму ніякага роду: Жодзіна – у Жодзіне, Заазер’е – у Заазер’і, Дняпро – у Дняпры.
Як агульныя назоўнікі другога скланення, скланяюцца і прозвішчы на
-оў (-аў), -еў (-ёў), -ін (-ын), якія толькі ў творным склоне адзіночнага ліку маюць канчаткі -ым, уласцівы прыметнікам: Міхайлаў, Міхайлава, Міхайлаву, Міхайлава, Міхайлавым, пры Міхайлаву. Іншамоўныя прозвішчы на -ін (-ын), -аў тыпу Дарвін у творны склоне ўжываюцца з канчаткам -ам: Дарвінам, Чаплінам.
13) Скланенне уласных назоунікау. Імёны і прозвішча мужчынскага роду на зычны скланяюцца як агульны назоўнік са значэнем асобы
Н.с Міхась Садовіч
Р.с -я -а
Д.с -ю -у
В.с -я -а
Т.с -ем -ам
М.с -ю -у
2)Назоўнікі мужчынскага і неякага роду якія з'яўляюцца геаграфічнымі назвамі скланяюцца як агульныя назоўнікі другога скланеня з адпаведнай асновай:
Н.с Брэст Мінск Азярышча
Р.с -а -а -а
Д.с -у -у -у
В.с -а -а -а
Т.с -ам -ам -ам
М.с -е -у -ы
3)Прозвішчы, геаграфічныя назвы на -оў,- аў,- еў,- ёў
-ін,- ын, скланяюцца як агульныя назоўнікі с цвердай асновай, асаблівасціназіраюцца ў Т і М склонах
Н.с Смалячкоў Сініцын Рагачоў Столін
Р.с -а -а -а -а
Д.с -у -у -у -у
В.с -а -а -оў -ін
Т.с -ым -ым -ам -ам
М.с -у -у -е -е
4)Прозвішчы з ненаціскным канчаткам а, я якія несуадносяцца з назвамі прадмета і належаць асобе мужчынскага полу, скланяюцца часткова па першаму, часткова па другім скланенні
Н.с Булыга Алег
Р.с -і -а
Д.с -у -у
В.с -у -а
Т.с -ам -ам
М.с -у -у
5)Прозвішчы, якія узыходзяць да назваў прадметаў жаночага роду з асновай на г, к і націскным канчаткам -а, набываюць склон канчаткі ў залежнасці ад полу асобы.
Н.с Булыга Саладуха(м.р.) Саладуха(ж.р)
Р.с -і -і -і
Д.с -у -у -е
В.с -у -у -у
Т.с -ам -ам -ай
М.с -у -у -е
Не скланяльныя прозвішчы:
1) на ко(Ралько ,Кралько)
2)Жаночыя прозвішча, якія заканчваюцца на зычны(Лобач, Рамановіч)
3) Жаночыя прозвішча с ненаціскнымі канчаткамі -а, -я
якія несуадносяцца з назвамі прадметаў(Батура, Бандарэнка)
4)Прозвішча на іх, ых (Баранавых)
14) Прыметнік, ступені параунання прыметнікау. рыметнік —самастойная часціна мовы, якая абазначае прымету
прадмета, змяняецца па родах, ліках і склонах. Прыметнік адказвае на пытанні я к і?, ч ы й?
Ступені параўнання якасных прыметнікаў
Пераважная большасць якасных прыметнікаў маюць ступені параўнання — вышэйшую і найвышэйшую, якія могуць мець простую і складаную формы.
Прыметнікі вышэйшай ступені параўнання абазначаюць прымету, якая ўласціва пэўнаму прадмету ў большай ці меншай ступені ў параўнанні з іншымі прадметамі.
Простая форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры дапамозе суфіксаў -эйш-, -ейш-, -ш-, якія далучаюцца да асновы прыметніка: светлы — святлейшы, прыгожы — прыгажэйшы, малы — большы, добры — лепшы (суфікс -ш- ужываецца тады, калі прыметнікі і форма вышэйшай ступені параўнання ад яго маюць розныя асновы): Няма чысцейшай вадзіцы, як з роднай крыніцы. (Прык.) Няма на свеце прыгажэйшага і мілейшага краю, чым той, дзе ты нарадзіўся.(К К.)
Складаная форма вышэйшай ступені параўнання ўтвараецца шляхам далучэння да прыметніка слоў больш (болей), менш (меней): больш прыгожы, менш светлы, больш дужы, болей цікавы.
Форма прыметнікаў вышэйшай ступені параўнання ў беларускай мове ўжываецца з назоўнікам ці займеннікам у вінавальным склоне з прыназоўнікам за: дужэйшы за таварыша, святлейшы за сонца, а таксама з параўнальнымі зваротамі са злучнікамі як, чым. Напрыклад: У аднастайны посвіст ветру ўрываліся гукі, мацнейшыя за вецер. (Пестр.) Шчасця большага няма ў зярняці, як на ніве роднай прарасці. (В. Т.) І нараджаецца праўда, яшчэ болей цікавая часамі, чым сама казка. (К-с)
Да формы вышэйшай ступені параўнання могуць далучацца часціцы яшчэ, куды з узмацняльным значэннем: яшчэ бялейшы снег, куды смялейшы хлопчык, яшчэ спрытнейшая дзяўчынка.
Прыметнікі найвышэйшай ступені параўнання абазначаюць самую высокую ці самую нізкую ступень якасці, уласцівай прадмету.
Простая форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца пры дапамозе прыстаўкі най-, якая далучаецца да простай формы вышэйшай ступені параўнання: весялейшы — найвесялейшы, святлейшы — найсвятлейшы, лепшы — найлепшы. Найвышэйшая прыгажосць тая, што пазнаецца з дзяцінства, бо яна глыбей западае ў душу. (I. Н.) Найсаладзейшыя — у лесе маліны, а найгарчэйшыя — дні на чужыне. (М. Т.)
Простая форма найвышэйшай ступені параўнання можа часам утварацца прыставачна-суфіксальным спосабам: новы — найноўшы, вялікі — найвялік-шы.
Складаная форма найвышэйшай ступені параўнання ўтвараецца шляхам далучэння слоў самы, найбольш, найменш да прыметніка: самы прыгожы, самы шчаслівы, самы старанны, найбольш плённы. Самыя раннія — веснія воды, самыя познія — цені змяркання, самыя лёгкія — шчасныя годы, самыя цяжкія — слёзы расстання, самыя ціхія — сцежкі дубровы, самыя звонкія — родныя гукі, самыя чэрствыя — крыўдныя словы, самыя чулыя — матчыны рукі. (М. Т.)
Значэнне ступені якасці перадаецца і спалучэннем прыметніка з прыслоўямі меры і ступені вельмі, надта, надзвычай: вельмі кемлівы хлопчык, надта старанны вучань, надзвычай цёплы дзень. Надзвычай ясная, спакойная раніца выдалася ў гэты дзень. (К-с)
У беларускай мове ёсць якасныя прыметнікі, якія не ўтвараюць ступеней параўнання. Гэтыя прыметнікі абазначаюць:
стан чалавека (жывы, дарослы, нямы),
колер прадметаў праз адносіны да іншых прадметаў (бэзавы, вішнёвы, васільковы, ліловы, залацісты),
масць жывёл (вараны, гняды, буланы),
знешнюю фізічную прымету чалавека (барадаты, вусаты, кульгавы).
Не ўтвараюць ступеней параўнання і якасныя складаныя прыметнікі: сінявокі, чарнабровы, светла-сіні, бела-чырвоны.
Значэнне высокай меры якасці, яе непаўнаты можа быць выражана і без параўнання — формамі ацэнкі і меры якасці: завысокае (дрэва), завялікі (касцюм), велізарны (горад), белаваты (туман), сіняватыя (вочы), бялявы (хлопчык).
Утвараюцца такія прыметнікі з дапамогай суфіксаў і прыставак. Прыметнікі, утвораныя з дапамогай прыставак за-, звыш-, ультра-, абазначаюць меру якасці, блізкую да найвышэйшай ступені: замалады (хлопец) — надта малады, завысокі, звыштэрміновы, ультрафіялетавы.
Прыметнікі з суфіксамі -ізн-, -эзн-, -эразн-, -энн- маюць павелічальна-ўзмацняльнае значэнне: вялізны, даўжэзны, таўшчэразны, страшэнны;
з суфіксамі -еньк~, -аньк-(-эньк-), -юсеньк-(-юсенечк-), -явеньк-, -ютк- выражаюць памяншальна-ласкальнае значэнне: вясёленькі, даражэнькі, прыгожанькі, малюсенечкі, драбнюткі;