Файл: Дэндралогіятэксты лекцый па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасці.pdf
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.11.2023
Просмотров: 266
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Усходніх Гімалаях. У адрозненне ад большасці другіх таполяў, яны не селяцца на свежых рачных наносах і таму распаўсюджаны пераважна ў пазапоплаўных умовах. Асіны даюць багата парасткаў ад каранёў, якія звычайна размешчаны неглыбока ў глебе. Калі зрэзаць старую асіну, то развіццё парасткаў вакол яе пня пойдзе асабліва інтэнсіўна. Сек цыябелы ята полі – група блізкароднасная да асін. Як і ў асіны, іх лісце пазбаўлена смалы і мае маленькую вузенькую двухстворкавую каробачку. Як і ў асін, каташкі ў іх густа апушаны. Найбольш характэрнымі асаблівасцямі белых таполяў, якіх няма ў астатніх груп, гэта пальчаталопасцевая форма лісця. У натуральным стане белыя таполі заўсёды прыстасаваны да рачных поплаў. Белых таполяў усяго толькі два віды.
Таполябелая (P. alba) – распаўсюджана ў сярэдняй і паўднёвай паласе ўсёй Еўропы, на
Каўказе і ў Малой Азіі, у Паўднёвай Сібіры. Акрамя таго, вельмі шырока разводзіцца ў парках і на вуліцах амаль па ўсім свеце. У прыватнасці, белая таполя вельмі распаўсюджана пас й Сярэдняй Азіі, дзе яе адзічэлыя, якія ўзнавіліся каранёвымі парасткамі, гаі часам прымаюць за спрадвечна дзікарослыя.
Другі від белай таполі (P. tomentosa) расце ў Кітаі. У прыродзе і ў пасадках часта сустракаюцца гібрыды белай таполі з асінамі. Сек цыятур ангавыятаполі – гэта група, якая прыстасавалася да росту ва
ўмовах гарачага і засушлівага клімату. Тры віды: таполяшызалістая (P. pruimosa) – у
Сярэдняй Азіі і Заходнім Кітаі; таполяеўфрацкая (P. euphratica) з шырокім арэалам, які працягнуўся ад Манголіі і Заходняга Кітая праз Сярэднюю Азію і Блізкі Усход да Марока, з асобнымі месцазнаходжаннямі ў Паўднёвым Закаўказзі і ў Паўднёвай Іспаніі; таполя падубалістая (P. ilicifolia) – якая расце ва Усходняй трапічнай Афрыцы. Турангавыя таполі – невялічкія дрэвы, якія здалёк нагадваюць асіну, але з яшчэ больш рыхлай кронай. Яны ўтвараюць светлыя рэдкастойныя гаі ўздоўж рэк або ў нізінах з неглыбокім узроўнем грунтовай вады, якая не моцна засолена. У адрозненне ад усіх іншых таполяў, стволу іх нарастае не монападыяльна, а сімпадыяльна, яку верба. Лісце шчыльнае, шызае з
ізалатэральнай анатамічнай будовай (г. зн. з палісаднай парэнхімай не толькі з верхняга, але і з ніжняга боку. Лісце можа быць рознае па форме на розных парастках аднаго дрэва, а часам гэтыя рознасці могуць быць і на адным і тым жа парастку. У адрозненне ад іншых таполяў калякветнік у турангаў да паспявання каробачак ападае.
Чорныя, абодэльтавыятаполі, – група, што мае характэрнае дэльтападобнае лісце надо гіх чаранках, якія калышуцца ветрам, яку асін. Прыстасаваны да рачных, поплаўных месцаў росту. Еўрасібірскаячорнаятаполя, або асакор (P. nigra), распаўсюджана ў сярэдняй і паўднёвай паласе ўсёй Еўропы (заходзіць усюды далей на поўнач, чым таполя белая, на Каўказе і ў Малой Азіі, у Сярэднім Казахстане і паўднёвай паласе Сібіры да Енісея.
Сярэднеазіяцкаячорнаятаполя, або таполяафганская (P. afghanica) расце звычайна
ўздоўж рэк ніжняга горнага пояса Сярэдняй Азіі і Афганістана. У гэтых двух відаў маюцца формы з вузкай калонападобнай і пірамідальнай кронай, якія шырока разводзяць у паўднёвых ранах. Два ці тры віды чорных таполяў ёсць у Паўночнай Амерыцы. З іх адна, якая мае найбольш шырокі арэал і якая заходзіць далей на поўнач, – гэта таполядэльтавая
(P. deltoides) – вельмі шырока разводзіцца ў Заходняй Еўропе. Ва Усходняй Азіі ў натуральным стане чорныя таполі адсутнічаюць. Сек цыябальзамічныят аполі – гэта група названа так таму, што іх лісце і пупышкі асабліва багатыя пахучай смалой, якая выкарыстоўвалася раней у медыцынскіх мэтах. Ад іншых таполяў адметная наяўнасцю сапраўдных пакарочаных парасткаў
(брахібластаў), на якіх развіваецца ўсяго 2–5 лістоў у год, і таму ліставыя рубцы размешчаны шчыльна адзін да другога, а таксама круглымі ў папярочным сячэнні чаранкамі лісцяў (у іншых таполяў чаранок сплясканы з бакоў). Каробачкі звычайна 3–4- створкавыя, са знешняга боку няроўна-бугрыстыя. Бальзамічныя таполі распаўсюджаны
ва ўсходняй паласе Азіі і Паўночнай Амерыцы і адсутнічаюць у Еўропе, у Афрыцы і
Заходняй Азіі. У горных ранах Сярэдняй Азіі (акрамя Туркменіі) расце таполяталаская
(P. talassica); таполялаўралістая (P. laurifolia) – на Алтаі і Саянах таполяпахучая (P.
suaveolens) – ва Усходняй Сібіры ад Прыбайкалля да Чукоткі і на Камчатцы; вельмі блізкая дат. пахучай – таполякарэйская (P. koreana), якая расце ў Прыамур’і і Прымор’і; таполяМаксімовіча (P. maximowiczii) – на Сахаліне. Пахучая і некалькі радзей лаўралістая таполі разводзяцца ў Прыбалтыцы, Беларусі,
Украіне. Два або тры віды бальзамічных таполяў ёсць у Кітаі; з іх адна таполяСімана
(кітайская) – P. simanii – даволі шырока разводзіцца ў нас. З двух відаў паўночнаамерыканскіх таполяў адзіная таполябальзамічная (P. balsamifera) дано
інтрадукавана ў Еўропу і таксама разводзіцца у Беларусі. Сек цыяме ксі канс кіятап олі – найменш вядомая група. Прыстасаваны да паўночнай нагорнай часткі Мексікі і рана ЗША, якія да яе прылягаюць. Па марфалагічных прыкметах уяўляюць сабой штосці сярэдняе паміж асінамі і чорнымі таполямі, але адметныя дробнымі памерамі ўсіх органа. Іх усяго адзін ці два віды. Сек цыял еўк оідны ятап олі– група найбольш старажытная, якая мае разарваны арэал з двух параўнальна невялікіх фрагмента у паўднёва-ўсходняй прыантлантычнай паласе ЗША (таполяразналістая – P. hetepohylla) і ў Паўднёвым Кітаі і Гімалаях (3 віды).
Гэта група займае сярэдняе становішча паміж такімі крайнімі галінамі роду, як асіны і бальзамічныя таполі. Усім яе відам уласцівыя вельмі тоўстыя парасткі і буйных памераў лісце, пупышкі і каташкі. Аднак звычайна гэта невялікія дрэвы (за выключэннем гімалайскайтаполівейкавай – P. ciliata).
Дзякуючы хуткасці росту і непатрабавальнасці асноўныя групы таполяў маюць вялікае значэнне для чалавека, перш за сяк крыніца таннай драўніны, а потым як дэкаратыўныя і глебапаляпшальныя пароды. Таполі з’яўляюцца адным з асноўных і самым удзячным аб’ектам сучаснай селекцыі драўняных парод, якія накіраваны ў асноўным на паскарэнне прыросту драўніны. Драўніна ідзе на паліва і дробныя вырабы.
Таполядрыгаткая, абоасіна (P. tremula). Расце пас й тэрыторыі Еўразіі. Дрэва даму вышыню і 1,0 м у дыяметры. Ствол цыліндрычны, добра ачышчаны ад сучкоў з зеленавата-аліўкавай карой, якая потым знізу становіцца цёмна-шэрай з трэшчынамі.
Парасткі акруглыя, са слаба бачнымі гранямі, бураватыя або жаўтавата-карычневыя.
Пупышкі клейкія, яйкападобныя, пад колер парасткаў. Лісце 3–7 см у даўжыню, суцэльнае, гародчатае або рэдказубчастае па краі, акруглае, шчыльнае на сплясканых доўгіх чаранках, зверху цёмна-зялёнае або шызаватае, голае. Насенне дробнае, жаўтаватае, з валасістымі чубкамі. Штогод шчодра пладаносіць, цвіце да аблісцення.
Акрамя насення можа размнажацца каранёвымі парасткамі. Хуткарослая зімаўстойлівая парода. Адносна патрабавальная да ўрадлівасці глебы. Устойлівая да ўмоў горада.
Прыкладна да 40 гадоў расце вельмі хутка, пераганяе ў гэтым іншыя лісцевыя і хваёвыя пароды, займае першы ярусу лесе. Жыве да 100–150 гадоў. Драўніна яе мяккая, лёгкая, абалонная, белая, шырока выкарыстоўваецца ў запалкавай вытворчасці, цэлюлоза- папяровай прамысловасці, фанернай вытворчасці і іншых галінах гаспадарання. У насаджэннях значная частка ствалоў асіны звычайна пашкоджваецца сэрцападобнай гніллю (мал. 78).
Таполябелая (P. alba) – распаўсюджана ў Еўропе, на поўдні Заходняй Сібіры, у Крыме, на Каўказе, у Казахстане і Сярэдняй Азіі. Дрэва вышынёй 30–35 м з раскінутай кронай і белавата-шэрай гладкай карой. Пупышкі, парасткі і лісце з ніжняга боку з густым, белым лямцавым апушэннем. Лісце на верхавінкавых і вельмі маладых парастках пальчата-лопасцевае, 4–18 см у даўжыню. На пакарочаных парастках лісце шырокаяйкападобнае або элептычнае, 3–9 см у даўжыню, з рэдкімі прытупленымі зубцамі. Насенне дробнае, светла-ружовае. Акрамя насення размнажаецца парасткамі ад пня і каранёвымі парасткамі. Жыве да 300 гадоў. Выключна хуткарослая расліна.
Святлалюбная, марозаўстойлівая, устойлівая да дыму, газу, засалення глебы. Шырока
Заходняй Азіі. У горных ранах Сярэдняй Азіі (акрамя Туркменіі) расце таполяталаская
(P. talassica); таполялаўралістая (P. laurifolia) – на Алтаі і Саянах таполяпахучая (P.
suaveolens) – ва Усходняй Сібіры ад Прыбайкалля да Чукоткі і на Камчатцы; вельмі блізкая дат. пахучай – таполякарэйская (P. koreana), якая расце ў Прыамур’і і Прымор’і; таполяМаксімовіча (P. maximowiczii) – на Сахаліне. Пахучая і некалькі радзей лаўралістая таполі разводзяцца ў Прыбалтыцы, Беларусі,
Украіне. Два або тры віды бальзамічных таполяў ёсць у Кітаі; з іх адна таполяСімана
(кітайская) – P. simanii – даволі шырока разводзіцца ў нас. З двух відаў паўночнаамерыканскіх таполяў адзіная таполябальзамічная (P. balsamifera) дано
інтрадукавана ў Еўропу і таксама разводзіцца у Беларусі. Сек цыяме ксі канс кіятап олі – найменш вядомая група. Прыстасаваны да паўночнай нагорнай часткі Мексікі і рана ЗША, якія да яе прылягаюць. Па марфалагічных прыкметах уяўляюць сабой штосці сярэдняе паміж асінамі і чорнымі таполямі, але адметныя дробнымі памерамі ўсіх органа. Іх усяго адзін ці два віды. Сек цыял еўк оідны ятап олі– група найбольш старажытная, якая мае разарваны арэал з двух параўнальна невялікіх фрагмента у паўднёва-ўсходняй прыантлантычнай паласе ЗША (таполяразналістая – P. hetepohylla) і ў Паўднёвым Кітаі і Гімалаях (3 віды).
Гэта група займае сярэдняе становішча паміж такімі крайнімі галінамі роду, як асіны і бальзамічныя таполі. Усім яе відам уласцівыя вельмі тоўстыя парасткі і буйных памераў лісце, пупышкі і каташкі. Аднак звычайна гэта невялікія дрэвы (за выключэннем гімалайскайтаполівейкавай – P. ciliata).
Дзякуючы хуткасці росту і непатрабавальнасці асноўныя групы таполяў маюць вялікае значэнне для чалавека, перш за сяк крыніца таннай драўніны, а потым як дэкаратыўныя і глебапаляпшальныя пароды. Таполі з’яўляюцца адным з асноўных і самым удзячным аб’ектам сучаснай селекцыі драўняных парод, якія накіраваны ў асноўным на паскарэнне прыросту драўніны. Драўніна ідзе на паліва і дробныя вырабы.
Таполядрыгаткая, абоасіна (P. tremula). Расце пас й тэрыторыі Еўразіі. Дрэва даму вышыню і 1,0 м у дыяметры. Ствол цыліндрычны, добра ачышчаны ад сучкоў з зеленавата-аліўкавай карой, якая потым знізу становіцца цёмна-шэрай з трэшчынамі.
Парасткі акруглыя, са слаба бачнымі гранямі, бураватыя або жаўтавата-карычневыя.
Пупышкі клейкія, яйкападобныя, пад колер парасткаў. Лісце 3–7 см у даўжыню, суцэльнае, гародчатае або рэдказубчастае па краі, акруглае, шчыльнае на сплясканых доўгіх чаранках, зверху цёмна-зялёнае або шызаватае, голае. Насенне дробнае, жаўтаватае, з валасістымі чубкамі. Штогод шчодра пладаносіць, цвіце да аблісцення.
Акрамя насення можа размнажацца каранёвымі парасткамі. Хуткарослая зімаўстойлівая парода. Адносна патрабавальная да ўрадлівасці глебы. Устойлівая да ўмоў горада.
Прыкладна да 40 гадоў расце вельмі хутка, пераганяе ў гэтым іншыя лісцевыя і хваёвыя пароды, займае першы ярусу лесе. Жыве да 100–150 гадоў. Драўніна яе мяккая, лёгкая, абалонная, белая, шырока выкарыстоўваецца ў запалкавай вытворчасці, цэлюлоза- папяровай прамысловасці, фанернай вытворчасці і іншых галінах гаспадарання. У насаджэннях значная частка ствалоў асіны звычайна пашкоджваецца сэрцападобнай гніллю (мал. 78).
Таполябелая (P. alba) – распаўсюджана ў Еўропе, на поўдні Заходняй Сібіры, у Крыме, на Каўказе, у Казахстане і Сярэдняй Азіі. Дрэва вышынёй 30–35 м з раскінутай кронай і белавата-шэрай гладкай карой. Пупышкі, парасткі і лісце з ніжняга боку з густым, белым лямцавым апушэннем. Лісце на верхавінкавых і вельмі маладых парастках пальчата-лопасцевае, 4–18 см у даўжыню. На пакарочаных парастках лісце шырокаяйкападобнае або элептычнае, 3–9 см у даўжыню, з рэдкімі прытупленымі зубцамі. Насенне дробнае, светла-ружовае. Акрамя насення размнажаецца парасткамі ад пня і каранёвымі парасткамі. Жыве да 300 гадоў. Выключна хуткарослая расліна.
Святлалюбная, марозаўстойлівая, устойлівая да дыму, газу, засалення глебы. Шырока
выкарыстоўваецца для замацавання берагоў і ў азеляненні. Драўніну выкарыстоўваюць на тыя ж мэты, што і ў асіны. Род чаз энія (Chosenia). н манатыпны і складаецца з аднаго віду – чазэніі
арбуталістай (Ch. arbutifolia). Гэта своеасаблівае вельмі святлалюбнае дрэва распаўсюджана па галечных адкладах рэк Усходняй Сібіры, Далёкага Усходу, Чукоткі,
Сахаліна, Паўночнай Японіі і Паўночна-Усходняга Кітая. Чазэнія селіцца толькі на свежых галечных наносах, вельмі хутка развівае вертыкальны корань, які глыбока пранікае ў глебу. Першыя два-чатыры гады расце ў выглядзе куста, але потым дае прамы хуткарослы ствол. Гаі з чазэніі зусім не даюць узнаўлення ўнутры сябе і па меры таго, як старэюць, распадаюцца або выціскаюцца іншымі пародамі. Ура нах вечнай мерзлаты чазэнія – паказчык наяўнасці глыбокага талага грунту. Размнажаецца толькі насеннем. У паўночных ранах гэтыя дрэвы не перавышаюць 8–10 м у вышыню, на поўдні дасягаюць
35 м і 0,8 м у дыяметры. Лісце зваротналанцэтнае, да 7 см у даўжыню і 2 см у шырыню, да асновы звужана з завостранай або тупой верхавінкай, суцэльнае па краі або пілаватае, маладое – шызае. Род вярба (Sali x) – самы буйны. Вербы сустракаюцца ва ўсіх геаграфічных зонах
– ад тундравай да пустыннай. У тундры і лесатундры, у субальпійскіх і альпійскіх паясах гор вербы адыгрываюць значную (а месцамі і дамінуючую ) ролю ў складанні ўстойлівых
(карэнных) раслінных супольніцтваў. У лясной зоне вербы ў большасці з’яўляюцца пародамі часовымі, якія хутка засяляюць свежыя рачныя наносы, месцы высечак або пажараў у лясах, землі, якія перасталі апрацоўвацца, а таксама розныя канавы, кар’еры і г. д, але у хуткім часе выціскаюцца больш даўгавечнымі і высакарослымі пародамі карэнных супольніцтваў. У стэпавай зоне вербы прыстасаваліся толькі да нізін, пойма рэк і да пясчаных масіваў, ау пустыннай – толькі да поплаў. Род вярба дзеліцца на тры падроды: вярба (Sali), ветрыкс (Vetrix) і хаметыя
(Chamaetia).
Большасць прадстаўнікоў падродувярба – дрэвы, радзей буйныя кусты. Лісце заўсёды раўнамерна пілаватае, вострае, плоскае, з няўціснутымі жылкамі і з незагнутым краем. Прыкветкавыя лускавіны каташкоў неафарбаваныя, тычынак часта больш чым 2, ніткі іх апушаныя. Падрод аб’ядноўвае каля 30 відаў. Вярбаломкая, аборакіта (S.
fragilis), – дрэва даму вышыню і 0,5 м у дыяметры. Родам з Малой Азіі, але шырока распаўсюджана амаль пас й Еўропе дзякуючы празмернай лёгкасці ўкаранення абламаных галін.
Вярбабелая (S. alba) – у спрыяльных умовах дрэва даму вышыню і даму дыяметры, з белавата-серабрыстым лісцем. Расце звычайна па далінах рэк у сярэдняй і паўднёвай паласе Еўропы, Сярэдняй Азіі, Казахстане і Паўднёва-Заходняй Сібіры. Мае дэкаратыўныя ніцыя формы.
Вярбатрохтычынкавая (S. triandra) – дрэва даму вышыню, якое вельмі часта расце як куст. Распаўсюджана ўздоўж рэк і па сырых месцах пас й Еўропе і поўдні
Сібіры.
Вярбапяцітычынкавая (S. pentandra) – дрэва даму вышыню або буйны куст.
Звычайна расце ў сырых забалочаных лясах лясной зоны. Лісце вельмі прыгожае глянцавае. Цвіце пазней за ўсе вербы, а насенне паспявае ў канцы лета. Сухія каташкі вісяць на дрэве ўсю зіму.
Вярбававілонская (S. babyjlonica) – адно з найпрыгажэйшых паркавых дрэў з доўгімі тонкімі галінамі, якія звісаюць амаль да зямлі. Дрэва 10–12 м у вышыню, якое натуральна расце у Кітаі. Разводзяць паўсюдна ў Еўразіі.
Вярбаджунгарская (S. songarica) – высокі куст або шыракакроннае дрэўца, якое распаўсюджана пара нінным цячэнні рэк Сярэдняй Азіі і інш. Да падрод увет рыкс
арбуталістай (Ch. arbutifolia). Гэта своеасаблівае вельмі святлалюбнае дрэва распаўсюджана па галечных адкладах рэк Усходняй Сібіры, Далёкага Усходу, Чукоткі,
Сахаліна, Паўночнай Японіі і Паўночна-Усходняга Кітая. Чазэнія селіцца толькі на свежых галечных наносах, вельмі хутка развівае вертыкальны корань, які глыбока пранікае ў глебу. Першыя два-чатыры гады расце ў выглядзе куста, але потым дае прамы хуткарослы ствол. Гаі з чазэніі зусім не даюць узнаўлення ўнутры сябе і па меры таго, як старэюць, распадаюцца або выціскаюцца іншымі пародамі. Ура нах вечнай мерзлаты чазэнія – паказчык наяўнасці глыбокага талага грунту. Размнажаецца толькі насеннем. У паўночных ранах гэтыя дрэвы не перавышаюць 8–10 м у вышыню, на поўдні дасягаюць
35 м і 0,8 м у дыяметры. Лісце зваротналанцэтнае, да 7 см у даўжыню і 2 см у шырыню, да асновы звужана з завостранай або тупой верхавінкай, суцэльнае па краі або пілаватае, маладое – шызае. Род вярба (Sali x) – самы буйны. Вербы сустракаюцца ва ўсіх геаграфічных зонах
– ад тундравай да пустыннай. У тундры і лесатундры, у субальпійскіх і альпійскіх паясах гор вербы адыгрываюць значную (а месцамі і дамінуючую ) ролю ў складанні ўстойлівых
(карэнных) раслінных супольніцтваў. У лясной зоне вербы ў большасці з’яўляюцца пародамі часовымі, якія хутка засяляюць свежыя рачныя наносы, месцы высечак або пажараў у лясах, землі, якія перасталі апрацоўвацца, а таксама розныя канавы, кар’еры і г. д, але у хуткім часе выціскаюцца больш даўгавечнымі і высакарослымі пародамі карэнных супольніцтваў. У стэпавай зоне вербы прыстасаваліся толькі да нізін, пойма рэк і да пясчаных масіваў, ау пустыннай – толькі да поплаў. Род вярба дзеліцца на тры падроды: вярба (Sali), ветрыкс (Vetrix) і хаметыя
(Chamaetia).
Большасць прадстаўнікоў падродувярба – дрэвы, радзей буйныя кусты. Лісце заўсёды раўнамерна пілаватае, вострае, плоскае, з няўціснутымі жылкамі і з незагнутым краем. Прыкветкавыя лускавіны каташкоў неафарбаваныя, тычынак часта больш чым 2, ніткі іх апушаныя. Падрод аб’ядноўвае каля 30 відаў. Вярбаломкая, аборакіта (S.
fragilis), – дрэва даму вышыню і 0,5 м у дыяметры. Родам з Малой Азіі, але шырока распаўсюджана амаль пас й Еўропе дзякуючы празмернай лёгкасці ўкаранення абламаных галін.
Вярбабелая (S. alba) – у спрыяльных умовах дрэва даму вышыню і даму дыяметры, з белавата-серабрыстым лісцем. Расце звычайна па далінах рэк у сярэдняй і паўднёвай паласе Еўропы, Сярэдняй Азіі, Казахстане і Паўднёва-Заходняй Сібіры. Мае дэкаратыўныя ніцыя формы.
Вярбатрохтычынкавая (S. triandra) – дрэва даму вышыню, якое вельмі часта расце як куст. Распаўсюджана ўздоўж рэк і па сырых месцах пас й Еўропе і поўдні
Сібіры.
Вярбапяцітычынкавая (S. pentandra) – дрэва даму вышыню або буйны куст.
Звычайна расце ў сырых забалочаных лясах лясной зоны. Лісце вельмі прыгожае глянцавае. Цвіце пазней за ўсе вербы, а насенне паспявае ў канцы лета. Сухія каташкі вісяць на дрэве ўсю зіму.
Вярбававілонская (S. babyjlonica) – адно з найпрыгажэйшых паркавых дрэў з доўгімі тонкімі галінамі, якія звісаюць амаль да зямлі. Дрэва 10–12 м у вышыню, якое натуральна расце у Кітаі. Разводзяць паўсюдна ў Еўразіі.
Вярбаджунгарская (S. songarica) – высокі куст або шыракакроннае дрэўца, якое распаўсюджана пара нінным цячэнні рэк Сярэдняй Азіі і інш. Да падрод увет рыкс
1 ... 15 16 17 18 19 20 21 22 ... 28
(Vet rix) адносяць больш высакарослыя віды кустоў і дрэў умеранай лясной зоны, вільготных месцаў арыдных зон, часткова субальпійскага пояса гор і лесатундры. Акрамя больш высокага росту відам гэтай групы ўласцівыя бачныя
адрозненні паміж пупышкамі. Пупышкі заключаюць зачаткі вегетацыйных або генерацыйных парасткаў. Для іх характэрна звычайна ранняе цвіценне і ў сувязі з гэтым своеасаблівая будова генерацыйнага парастка: адсутнасць або слабае развіццё на ім лісця і цёмная афарбоўка прыкветкавых лускавін.
Вярбаказіная, абобрэднік (S. caprea),– лясное дрэва даму вышыню, якое
ў неспрыяльных умовах расце як куст звычайна ў Еўропе і значнай частцы Сібіры (мал.
79).
Вярбапопелная, абошэрая (S. sinerea),– буйны куст даму вышыню. Расце ў
Еўропе, Заходняй Сібіры, Казахстане. Характэрны для сырых месцаў з малапраточнай, звычайна мінералізаванай грунтовай вадой.
Вярбавастралістая (S. acutifolia) – буйны куст або дрэва даму вышыню.
Гэта дрэва пясчаных масіваў і выкарыстоўваецца для замацавання пяскоў (Ракіта чырвоная). Да гэтага падроду аднесены яшчэ вярбачарнеючая (S. myrsinifolia), вярбавушастая
(S. aurita), вярбаруская (S. с, ракітажоўтая (S.daphnoides), вярбапурпуровая (S.
purpurea) і інш.
Падрод ха мет ыя (Cham aetia) аб’ядноўвае галоўным чынам альпійскія і тундравыя віды. Гэта нізкарослыя кусты і кусты, якія ўсцілаюцца. У іх звычайна каташок завяршае падоўжаны і аблісцены парастак і ў сувязі з гэтым цвіценне адбываецца адносна позна. Насенне паспявае толькі ў канцы вегетацыйнага сезону (перыяду). Сюды адносяць вярбушэра-блакітную (S. glauca), вярбусеткавую (S. reticuliata), вярбутравяную (S.
herbacea) і інш.
Значэнне і выкарыстанне верба вельмі разнастайнае: для меліярацыйных работ па
ўмацаванні берагоў вадаёмаў і замацаванні пяскоў. Парасткі верба – добры корм для кароў, коз, ласёў, аленяў. Вербы – важныя раннія меданосы. Кара шматлікіх відаў ідзе на прыгатаванне высакаякасных дубільнікаў. З кары і лісця атрымліваюць шэраг хімічных рэчываў, у тым ліку саліцын. З дубцоў вярбы вырабляюць плеценую мэблю. У шматлікіх паўднёвых краінах вербы – важная крыніца таннай мясцовай драўніны. Шэраг відаў і форм разводзяць у дэкаратыўных мэтах для азелянення.
Лекцыя
19
Характарыстыка сямействаў актынідавыя, ліпавыя, ваўчаягадавыя, гартэнзіевыя
1.
Арэал
2.
Марфалагічныя і біялагічныя асаблівасці
3.
Экалагічныя ўласцівасці
4.
Гаспадарчае значэнне
Парадак
Верасовыя (Ericales) – кусты і невялікія дрэвы, радзей шматгадовыя травы, часам сапрафітныя. Лісце звычайна чарговае, рэдка супраціўнае або кальчаковае, суцэльнае, пазбаўлена прылісткаў. Членікі сасудаў звычайна з лесвічнай перфарацыяй, часам са шматлікімі папярочынамі. Кветкі двухполыя або рэдка аднаполыя, звычайна актынаморфныя, зрослапялёсткавыя або рэдка свабоднапялёсткавыя. Тычынкі, як і пялёсткі, прымацаваны да падпесцікавага нектарнага дыска. Пыльнікі часта раскрываюцца верхавінкавымі порамі. Завязь верхняя або ніжняя, трох- або шматгняздовая. Плады разнастайнага тыпу (ягада, каробачка і інш). Насенне дробнае, з вялікім эндаспермам і маленькім зародкам (часам недыферэнцаваным). У парадак уваходзяць сямействы: актынідыевыя, клетравыя, верасовыя і інш.
Сямейства актынідыевыя (Actinidiaceae). У сямействе 3 роды і каля 350 відаў, якія распаўсюджаны ў краінах з цёплым вільготным кліматам. Гэта дрэвы, кусты і ліяны з адносна буйным чарговым лісцем. Кветкі ў пазушных вызначаных (закрытых) суквеццях,
Вярбаказіная, абобрэднік (S. caprea),– лясное дрэва даму вышыню, якое
ў неспрыяльных умовах расце як куст звычайна ў Еўропе і значнай частцы Сібіры (мал.
79).
Вярбапопелная, абошэрая (S. sinerea),– буйны куст даму вышыню. Расце ў
Еўропе, Заходняй Сібіры, Казахстане. Характэрны для сырых месцаў з малапраточнай, звычайна мінералізаванай грунтовай вадой.
Вярбавастралістая (S. acutifolia) – буйны куст або дрэва даму вышыню.
Гэта дрэва пясчаных масіваў і выкарыстоўваецца для замацавання пяскоў (Ракіта чырвоная). Да гэтага падроду аднесены яшчэ вярбачарнеючая (S. myrsinifolia), вярбавушастая
(S. aurita), вярбаруская (S. с, ракітажоўтая (S.daphnoides), вярбапурпуровая (S.
purpurea) і інш.
Падрод ха мет ыя (Cham aetia) аб’ядноўвае галоўным чынам альпійскія і тундравыя віды. Гэта нізкарослыя кусты і кусты, якія ўсцілаюцца. У іх звычайна каташок завяршае падоўжаны і аблісцены парастак і ў сувязі з гэтым цвіценне адбываецца адносна позна. Насенне паспявае толькі ў канцы вегетацыйнага сезону (перыяду). Сюды адносяць вярбушэра-блакітную (S. glauca), вярбусеткавую (S. reticuliata), вярбутравяную (S.
herbacea) і інш.
Значэнне і выкарыстанне верба вельмі разнастайнае: для меліярацыйных работ па
ўмацаванні берагоў вадаёмаў і замацаванні пяскоў. Парасткі верба – добры корм для кароў, коз, ласёў, аленяў. Вербы – важныя раннія меданосы. Кара шматлікіх відаў ідзе на прыгатаванне высакаякасных дубільнікаў. З кары і лісця атрымліваюць шэраг хімічных рэчываў, у тым ліку саліцын. З дубцоў вярбы вырабляюць плеценую мэблю. У шматлікіх паўднёвых краінах вербы – важная крыніца таннай мясцовай драўніны. Шэраг відаў і форм разводзяць у дэкаратыўных мэтах для азелянення.
Лекцыя
19
Характарыстыка сямействаў актынідавыя, ліпавыя, ваўчаягадавыя, гартэнзіевыя
1.
Арэал
2.
Марфалагічныя і біялагічныя асаблівасці
3.
Экалагічныя ўласцівасці
4.
Гаспадарчае значэнне
Парадак
Верасовыя (Ericales) – кусты і невялікія дрэвы, радзей шматгадовыя травы, часам сапрафітныя. Лісце звычайна чарговае, рэдка супраціўнае або кальчаковае, суцэльнае, пазбаўлена прылісткаў. Членікі сасудаў звычайна з лесвічнай перфарацыяй, часам са шматлікімі папярочынамі. Кветкі двухполыя або рэдка аднаполыя, звычайна актынаморфныя, зрослапялёсткавыя або рэдка свабоднапялёсткавыя. Тычынкі, як і пялёсткі, прымацаваны да падпесцікавага нектарнага дыска. Пыльнікі часта раскрываюцца верхавінкавымі порамі. Завязь верхняя або ніжняя, трох- або шматгняздовая. Плады разнастайнага тыпу (ягада, каробачка і інш). Насенне дробнае, з вялікім эндаспермам і маленькім зародкам (часам недыферэнцаваным). У парадак уваходзяць сямействы: актынідыевыя, клетравыя, верасовыя і інш.
Сямейства актынідыевыя (Actinidiaceae). У сямействе 3 роды і каля 350 відаў, якія распаўсюджаны ў краінах з цёплым вільготным кліматам. Гэта дрэвы, кусты і ліяны з адносна буйным чарговым лісцем. Кветкі ў пазушных вызначаных (закрытых) суквеццях,
двухполыя або радзей аднаполыя пяцічленныя (* К С А G
3-5 0-(
∞
)
). Пыльнікі раскрываюцца кароткімі шчылінамі або верхавінкавымі порамі. Завязь верхняя, звычайна са шматлікімі зародкамі насення ў кожным гняздзе. Плод ягада або радзей каробачка.
Насенне дробнае. Цвітуць пасля аблісцення. Плады паспяваюць восенню (роды заўрая –
Saurauia (каля 300 відаў), клематаклетра – Clematoclethra (каля 10 відаў) і актынідыя –
Actinidia (каля 40 відаў). Род актынідыя (Actinidia) распаўсюджаны ў Гімалаях, ва Усходняй і Паўднёва-
Усходняй Азіі. Некаторыя віды дасягаюць на поўнач да Сахаліна, Прымор’я і Паўднёвых
Курыльскіх астравоў. Актынідыі – гэта драўняныя ліяны розных памераў. Пупышкі часткова або цалкам схаваны ў падушкападобныя ўтварэнні кары, якія размешчаны пад ліставымі рубцамі. Лісце простае, на чаранках, чарговае, якое ападае штогод. Расліны аднадомныя, двухдомныя і палігамныя. Кветкі правільныя аднаполыя або двухполыя, пяцічленныя. Цвітуць пасля аблісцення. Кветкі розных памераў (1–1,5 см у дыяметры ў актынідыіколамікта (A. kolomikta) і 3–4 см у актынідыікітайскай (A. chinensis), сабраны па тры ў пазухах лісця або адзіночныя, пераважна белыя, але бываюць залаціста-жоўтыя або аранжавыя, чашападобнай формы. Апыляюцца ветрам і насякомымі. Плады паспяваюць восенню, жоўта-зялёныя або светла-аранжавыя ягады даўжынёй 3–4 см. У некаторых актынідый ягады маюць кіславата-салодкі ананасавы смак, вельмі багатыя вітамінам С. Аднак не ва ўсіх відаў яны ядомыя (а. шматдомныя – A. polygama). Як і большасць ліян, парасткі актынідый растуць вельмі хутка, дам залета. Найбольш буйная актынідыявострая (A. arguta) нярэдка дасягае даму даўжыню і 8–10 см у дыяметры. У сырых месцах можа ўтвараць паветраныя карані. Мае зеленавата-жоўтыя плады, якія вельмі багатыя вітамінам С. Яны змяшчаюць яго ў 5 разоў больш, чым парэчка чорная, і ў 10 разоў больш, чым лімоны (мал. 80).
Размнажаюцца актынідыі ў асноўным каранёвымі парасткамі, а таксама насеннем і паветранымі каранямі.
Выкарыстоўваюць актынідыі ў асноўным як харчовыя расліны, у ежу ідуць плады (а. вострая, коламікта, кітайская), лісце (а. шматдомная) і маладыя парасткі (а. мазолістая –
A. collosa). У якасці лекавай расліны выкарыстоўваецца актынідыя кітайская, з пладоў якой вылучаны фермет актынідын, які прадухіляе згусанне крыві. Выкарыстоўваюцца яны і ў вертыкальным азеляненні.
Сямейства
Верасовыя (Ericaceae) аб’ядноўвае звыш 100 рода і 3000 відаў, пераважна вечназялёныя кусты, кусцікі, рэдка дрэвы і травы. Верасовыя шырока распаўсюджаны па ўсім зямным шары, але не сустракаюцца ў стэпах, паўпустынях і пустынях. Выгляд верасовых вельмі своеасаблівы, таму ў батаніцы існуе паняцце
«эрыкоідны выгляд», які маюць і расліны, якія не адносяцца да сямейства верасовых.
Эрыкоідны выгляд утвараюць драўняныя парасткі, што пакрыты дробным скураным лісцем. У шматлікіх відаў лісце канцэнтруецца на канцах парасткаў, што добра бачна ў рададэндранаў. У іншых відаў лісце голае і мае глянцавую паверхню, у трэціх яны па- рознаму апушаны. Апушэнне развіваецца звычайна з ніжняга боку лісця, дзе ў большасці верасовых знаходзяцца вусцейкі. Лісце разнастайнае па форме. Кветкі у большасці верасовых з ярка афарбаванымі пялёсткамі, званочка- або лейкападобныя (*К
(5)
С
(5)
А
5-8
G
(5-
10)
), аднак сустракаюцца і 2-, 3-, і 4-членны план кветак.
Вельмі характэрнай уласцівасцю верасовых з’яўляецца іх здольнасць расці на кіслых глебах. Вапнавых глеб яны, як правіла, пазбягаюць. Жыццё на бедных глебах выпрацавала
ў верасовых шэраг прыстасаванняў, галоўнае з якіх – сімбіёз з грыбамі ў форме мікарызы.
Некаторыя даследчыкі лічаць, што верасовыя таму і растуць на кіслых глебах, што грыбы, з якімі яны сумесна жывуць, не вытрымліваюць вапнавых глеб. Плады – каробачкі, касцянкі або ягады.
Сямейства дзеліцца на шэсць падсямействаў. Найбольш прымітыўным з’яўляецца падсям ейства
Ра дадэндр анавыя
( R hododend roide ae), куды ўваходзяць выключна дрэвы і кусты. Маюць зросла- або свабоднапялёсткавы венчык, звычайна з
3-5 0-(
∞
)
). Пыльнікі раскрываюцца кароткімі шчылінамі або верхавінкавымі порамі. Завязь верхняя, звычайна са шматлікімі зародкамі насення ў кожным гняздзе. Плод ягада або радзей каробачка.
Насенне дробнае. Цвітуць пасля аблісцення. Плады паспяваюць восенню (роды заўрая –
Saurauia (каля 300 відаў), клематаклетра – Clematoclethra (каля 10 відаў) і актынідыя –
Actinidia (каля 40 відаў). Род актынідыя (Actinidia) распаўсюджаны ў Гімалаях, ва Усходняй і Паўднёва-
Усходняй Азіі. Некаторыя віды дасягаюць на поўнач да Сахаліна, Прымор’я і Паўднёвых
Курыльскіх астравоў. Актынідыі – гэта драўняныя ліяны розных памераў. Пупышкі часткова або цалкам схаваны ў падушкападобныя ўтварэнні кары, якія размешчаны пад ліставымі рубцамі. Лісце простае, на чаранках, чарговае, якое ападае штогод. Расліны аднадомныя, двухдомныя і палігамныя. Кветкі правільныя аднаполыя або двухполыя, пяцічленныя. Цвітуць пасля аблісцення. Кветкі розных памераў (1–1,5 см у дыяметры ў актынідыіколамікта (A. kolomikta) і 3–4 см у актынідыікітайскай (A. chinensis), сабраны па тры ў пазухах лісця або адзіночныя, пераважна белыя, але бываюць залаціста-жоўтыя або аранжавыя, чашападобнай формы. Апыляюцца ветрам і насякомымі. Плады паспяваюць восенню, жоўта-зялёныя або светла-аранжавыя ягады даўжынёй 3–4 см. У некаторых актынідый ягады маюць кіславата-салодкі ананасавы смак, вельмі багатыя вітамінам С. Аднак не ва ўсіх відаў яны ядомыя (а. шматдомныя – A. polygama). Як і большасць ліян, парасткі актынідый растуць вельмі хутка, дам залета. Найбольш буйная актынідыявострая (A. arguta) нярэдка дасягае даму даўжыню і 8–10 см у дыяметры. У сырых месцах можа ўтвараць паветраныя карані. Мае зеленавата-жоўтыя плады, якія вельмі багатыя вітамінам С. Яны змяшчаюць яго ў 5 разоў больш, чым парэчка чорная, і ў 10 разоў больш, чым лімоны (мал. 80).
Размнажаюцца актынідыі ў асноўным каранёвымі парасткамі, а таксама насеннем і паветранымі каранямі.
Выкарыстоўваюць актынідыі ў асноўным як харчовыя расліны, у ежу ідуць плады (а. вострая, коламікта, кітайская), лісце (а. шматдомная) і маладыя парасткі (а. мазолістая –
A. collosa). У якасці лекавай расліны выкарыстоўваецца актынідыя кітайская, з пладоў якой вылучаны фермет актынідын, які прадухіляе згусанне крыві. Выкарыстоўваюцца яны і ў вертыкальным азеляненні.
Сямейства
Верасовыя (Ericaceae) аб’ядноўвае звыш 100 рода і 3000 відаў, пераважна вечназялёныя кусты, кусцікі, рэдка дрэвы і травы. Верасовыя шырока распаўсюджаны па ўсім зямным шары, але не сустракаюцца ў стэпах, паўпустынях і пустынях. Выгляд верасовых вельмі своеасаблівы, таму ў батаніцы існуе паняцце
«эрыкоідны выгляд», які маюць і расліны, якія не адносяцца да сямейства верасовых.
Эрыкоідны выгляд утвараюць драўняныя парасткі, што пакрыты дробным скураным лісцем. У шматлікіх відаў лісце канцэнтруецца на канцах парасткаў, што добра бачна ў рададэндранаў. У іншых відаў лісце голае і мае глянцавую паверхню, у трэціх яны па- рознаму апушаны. Апушэнне развіваецца звычайна з ніжняга боку лісця, дзе ў большасці верасовых знаходзяцца вусцейкі. Лісце разнастайнае па форме. Кветкі у большасці верасовых з ярка афарбаванымі пялёсткамі, званочка- або лейкападобныя (*К
(5)
С
(5)
А
5-8
G
(5-
10)
), аднак сустракаюцца і 2-, 3-, і 4-членны план кветак.
Вельмі характэрнай уласцівасцю верасовых з’яўляецца іх здольнасць расці на кіслых глебах. Вапнавых глеб яны, як правіла, пазбягаюць. Жыццё на бедных глебах выпрацавала
ў верасовых шэраг прыстасаванняў, галоўнае з якіх – сімбіёз з грыбамі ў форме мікарызы.
Некаторыя даследчыкі лічаць, што верасовыя таму і растуць на кіслых глебах, што грыбы, з якімі яны сумесна жывуць, не вытрымліваюць вапнавых глеб. Плады – каробачкі, касцянкі або ягады.
Сямейства дзеліцца на шэсць падсямействаў. Найбольш прымітыўным з’яўляецца падсям ейства
Ра дадэндр анавыя
( R hododend roide ae), куды ўваходзяць выключна дрэвы і кусты. Маюць зросла- або свабоднапялёсткавы венчык, звычайна з
шырокім зевам. Тычынкі без прыдаткаў. Пыльнікі раскрываюцца верхавінкавымі порамі або кароткімі і доўгімі шчылінамі. У пыльніках звычайна маюцца шаўкавістыя ніткі, якія звязваюць пылок у камячкі. Завязь 2–14-гняздовая, часта пакрыта жалезістымі валаскамі.
Плады – каробачкі. Насенне звычайна шматлікае. У падсямейства ўваходзяць роды рададэндран (да 800 відаў), бежарыя (30 відаў), багун (каля 10 відаў) і інш. Род рададэндран (Rhododendron) – найбольш вядомы і самы буйны ў падсямействе, які набыў выключнае значэнне ў дэкаратыўным садаводстве. Рададэндраны распаўсюджаны ва ўмеранай зоне паўночнага паўшар’я, але большая частка відаў расце ва
Усходніх Гімалаях і ва Усходняй Азіі ад Заходняга Кітая да Японіі. Шмат відаў рададэндрана ў Паўночнай Амерыцы. Сустракаюцца таксама ў гарах Каўказа, Паўднёвай і
Паўднёва-Усходняй Азіі, Новай Гвінеі, а адзін від расце ў Паўночнай Аўстраліі. Гэта – вечназялёныя або лістападныя кусты, радзей кусцікі або невялічкія дрэўцы. Лісце чарговае, часам набліжанае адзін да аднаго на канцах парасткаў, эліптычнае або ланцэтнае, суцэльнае па краі. Кветкі на кветаложах, сабраны ў верхавінкавыя парасонападобныя шчыткі або пазушныя малакветкавыя гронкі. Кветкі ярка афарбаваныя
(ружовыя або бэзавыя), з моцным пахам, апыляюцца пры дапамозе насякомых. Плод каробачка. Насенне дробнае шматлікае.
Рададэндрандавурскі (Rh. dauricum) – моцна разгалінаваны, паўвечназялёны куст
1,5–2 (3) м у вышыню, з бурымі апушанымі парасткамі. Лісце авальнае або авальна- прадаўгаватае 2–3 см у даўжыню, краі якога згорнуты ўніз, скураное, зверху гладкае, знізу лускавінкавае. Цвітуць да аблісцення парасткаў. Кветкі шматлікія фіялетава-ружовыя.
Вельмі зімаўстойлівы від (мал. 81).
Рададэндранпантыйскі (Rh. ponticum) – вечназялёны куст, часам дрэвападобны, даму вышыню. Лісце да 25 см у даўжыню. Кветкі буйныя, фіялетава-пурпурныя.
Цеплалюбны, расце па забалочаных хмызняковых зарасніках Закаўказзя (мал. 82).
Рададэнран каўказскі (Rh. caucasicum) – вечназялёны куст, часцей даму вышыню, з галінамі, якія могуць слацца. Парасткі апушаныя. Лісце да 10 см у даўжыню з закругленай верхавінкай. Кветкі крэмавыя або белыя. Любіць сырыя зацененыя месцы.
Расце марудна. Марозаўстойлівы. Усе часткі расліны атрутныя (мал. 83).
Рададэндранжоўты (Rh. luteum) – лістападны куст даму вышыню. Парасткі з жалезіста-махнатым апушэннем. Лісце зваротналанцэтнае да 10 см у даўжыню. Цвіце адначасова з аблісценнем. Кветкі буйныя, жоўтыя з моцным пахам. Зімаўстойлівы.
Сустракаецца ў Беларусі (мал. 84). З ліку гімалайскіх відаў выключна дэкаратыўны рададэндранНутала (Rh. nuttalli) – куст або невялічкае дрэва якое называецца «царом рададэндранаў» за яго вялізарныя
(дыяметрам да 15 см) кветкі. Вельмі дэкаратыўны таксама гімалаўскі від рададэндран драўняны (Rh. acboreum) – буйны куст або дрэва з цёмна-ружовымі кветкамі.
Падсям ейства
В ерасов ыя (E ric oidea e)– уваходзяць вечназялёныя кусты з дробным лісцем і моцна загнутым краем. Плод каробачка. Адносяць роды эрыка (больш за
500 відаў), манатыпны род верас і інш.
Падсям ейства
Б русніцав ыя (Va ccini oideae)– аб’ядноўвае драўняныя расліны вельмі рознага віду – ад невялікіх дрэў да маленькіх кусцікаў. Уключае роды брусніцы, журавіны, сунічнае дрэва (арбутус – А, касіяпея, імшарніца і інш.
Падсям ейства
Гру шанка выя ( Py ro lo ideae)– вечназялёныя травяністыя расіны. Уваходзяць 4 роды і каля 30 відаў. Распаўсюджаны ва ўмераных і халодных абласцях паўночнага паўшар’я. (Роды грушанка, парушэнец, аднакветка, артылія).
Падсям ейства
В яртляніцавыя (M onotropoiea e)– адносяць 10 рода і 12 відаў. Большасць відаў гэтага падсямейства манатыпныя. Яны цалкам перайшлі на харчаванне з дапамогай мікарызы, у сувязі з чым страцілі зялёную афарбоўку.
Падсям ейства
В іт штэйніевыя (Wittst einioideae)– з адным манатыпным аўстралійскім родам. Гэта дробныя вечназялёныя кусты з парасткамі, якія сцелюцца, і мясістымі пладамі.
Плады – каробачкі. Насенне звычайна шматлікае. У падсямейства ўваходзяць роды рададэндран (да 800 відаў), бежарыя (30 відаў), багун (каля 10 відаў) і інш. Род рададэндран (Rhododendron) – найбольш вядомы і самы буйны ў падсямействе, які набыў выключнае значэнне ў дэкаратыўным садаводстве. Рададэндраны распаўсюджаны ва ўмеранай зоне паўночнага паўшар’я, але большая частка відаў расце ва
Усходніх Гімалаях і ва Усходняй Азіі ад Заходняга Кітая да Японіі. Шмат відаў рададэндрана ў Паўночнай Амерыцы. Сустракаюцца таксама ў гарах Каўказа, Паўднёвай і
Паўднёва-Усходняй Азіі, Новай Гвінеі, а адзін від расце ў Паўночнай Аўстраліі. Гэта – вечназялёныя або лістападныя кусты, радзей кусцікі або невялічкія дрэўцы. Лісце чарговае, часам набліжанае адзін да аднаго на канцах парасткаў, эліптычнае або ланцэтнае, суцэльнае па краі. Кветкі на кветаложах, сабраны ў верхавінкавыя парасонападобныя шчыткі або пазушныя малакветкавыя гронкі. Кветкі ярка афарбаваныя
(ружовыя або бэзавыя), з моцным пахам, апыляюцца пры дапамозе насякомых. Плод каробачка. Насенне дробнае шматлікае.
Рададэндрандавурскі (Rh. dauricum) – моцна разгалінаваны, паўвечназялёны куст
1,5–2 (3) м у вышыню, з бурымі апушанымі парасткамі. Лісце авальнае або авальна- прадаўгаватае 2–3 см у даўжыню, краі якога згорнуты ўніз, скураное, зверху гладкае, знізу лускавінкавае. Цвітуць да аблісцення парасткаў. Кветкі шматлікія фіялетава-ружовыя.
Вельмі зімаўстойлівы від (мал. 81).
Рададэндранпантыйскі (Rh. ponticum) – вечназялёны куст, часам дрэвападобны, даму вышыню. Лісце да 25 см у даўжыню. Кветкі буйныя, фіялетава-пурпурныя.
Цеплалюбны, расце па забалочаных хмызняковых зарасніках Закаўказзя (мал. 82).
Рададэнран каўказскі (Rh. caucasicum) – вечназялёны куст, часцей даму вышыню, з галінамі, якія могуць слацца. Парасткі апушаныя. Лісце да 10 см у даўжыню з закругленай верхавінкай. Кветкі крэмавыя або белыя. Любіць сырыя зацененыя месцы.
Расце марудна. Марозаўстойлівы. Усе часткі расліны атрутныя (мал. 83).
Рададэндранжоўты (Rh. luteum) – лістападны куст даму вышыню. Парасткі з жалезіста-махнатым апушэннем. Лісце зваротналанцэтнае да 10 см у даўжыню. Цвіце адначасова з аблісценнем. Кветкі буйныя, жоўтыя з моцным пахам. Зімаўстойлівы.
Сустракаецца ў Беларусі (мал. 84). З ліку гімалайскіх відаў выключна дэкаратыўны рададэндранНутала (Rh. nuttalli) – куст або невялічкае дрэва якое называецца «царом рададэндранаў» за яго вялізарныя
(дыяметрам да 15 см) кветкі. Вельмі дэкаратыўны таксама гімалаўскі від рададэндран драўняны (Rh. acboreum) – буйны куст або дрэва з цёмна-ружовымі кветкамі.
Падсям ейства
В ерасов ыя (E ric oidea e)– уваходзяць вечназялёныя кусты з дробным лісцем і моцна загнутым краем. Плод каробачка. Адносяць роды эрыка (больш за
500 відаў), манатыпны род верас і інш.
Падсям ейства
Б русніцав ыя (Va ccini oideae)– аб’ядноўвае драўняныя расліны вельмі рознага віду – ад невялікіх дрэў да маленькіх кусцікаў. Уключае роды брусніцы, журавіны, сунічнае дрэва (арбутус – А, касіяпея, імшарніца і інш.
Падсям ейства
Гру шанка выя ( Py ro lo ideae)– вечназялёныя травяністыя расіны. Уваходзяць 4 роды і каля 30 відаў. Распаўсюджаны ва ўмераных і халодных абласцях паўночнага паўшар’я. (Роды грушанка, парушэнец, аднакветка, артылія).
Падсям ейства
В яртляніцавыя (M onotropoiea e)– адносяць 10 рода і 12 відаў. Большасць відаў гэтага падсямейства манатыпныя. Яны цалкам перайшлі на харчаванне з дапамогай мікарызы, у сувязі з чым страцілі зялёную афарбоўку.
Падсям ейства
В іт штэйніевыя (Wittst einioideae)– з адным манатыпным аўстралійскім родам. Гэта дробныя вечназялёныя кусты з парасткамі, якія сцелюцца, і мясістымі пладамі.
5.2.5.4. ПарадакМальвавыя (Malvalis)– гэта дрэвы, кусты і травы з чарговым простым або радзей складаным лісцем. Членікі сасудаў з простай перфарацыяй. Кветкі пераважна двухполыя, звычайна актынаморфныя, у большасці выпадкаў пяцічленныя, звычайны з двайным калякветнікам, гінецэй звычайна ў 2 кругі. Завязь верхняя, як правіла шматгняздовая. Плады вельмі сухія, раскрываюцца і не раскрываюцца. Уключае сямействы мальвавыя, ліпавыя, баабабавыя і інш.
Сямейства
Ліпавыя (Tiliaceae) – аб’ядноўвае каля 45 родоў і да 700 відаў. Па сваім распаўсюджанні дзеліцца на дзве непамерна няроўныя часткі. Амаль усе роды распаўсюджаны ў тропіках і субтропіках Азіі, Амерыкі, Афрыкі і Аўстраліі і толькі род ліпа (і) займае арэал у межах паўночных умераных шырот, якія дасягаюць часам 60–
62
°
пн. шыраты.
Вельмі разнастайнае па свай марфалогіі сямейства, прадстаўлена лістападнымі дрэвамі (ліпа), кустамі (нета, віды грэвіі) і нават травамі (джут даўгаплодны).
Разнастайная і форма лісця ліпавых: ад суцэльных па краі да зубчастых і лопасцевых. Гэту разнастайнасць можна часам назіраць нават у межах аднаго роду. Кветкі пераважна ў шматкветкавых суквеццях, але бываюць парныя і нават адзіночныя. Як правіла, кветкі двухполыя, рэдка аднаполыя 5 (4)-членныя, актынаморфныя. Завязь 2-шматгняздовая, часам і аднагняздовая. Плод часцей за с сухая каробачка або мясістая шматколерная каробачка, якая пры паспяванні раскрываецца і распадаецца на часткі. Род ліпа (Tilia) з’яўляецца найбольш вядомым родам сямейства ў Беларусі. н налічвае каля 50 відаў, якія распаўсюджаны ў паўночным паўшар’і. Асноўная марфалагічная прыкмета, якая адрознівае яго ад іншых рода – наяўнасць прыкветкавага ліста ў суквецці (суплоддзі), які служыць, на думку адных, у якасці паруса для распаўсюджвання пры дапамозе ветру (анемахорныя), а на думку другіх – для прыцягвання насякомых для апылення. У большасці ліпы – буйныя лістападныя дрэвы, якія дасягаюць 15–25 (40) м у вышыню і даму дыяметры. Каранёвая сістэма магутная, са стрыжнёвым коранем, які ідзе глыбока ў глебу. На каранях даволі часта ўтвараецца мікарыза. Першыя гады ліпы растуць марудна, потым, гадоў з пяці, хутчэй. Лісце чаранковае, двухрадначарговае, акругла-сэрцападобнае або шырока-яйкападобнае, якое ў пазухах разам з пупышкай узнаўлення нясе паніклыя суквецці. Кветкі звісаюць на кветаножцы з пяціпялёскавай зялёнай чашачкай, пяціпялёсткавым венчыкам, жаўтавата-крэмавага колеру, са шматлікімі тычынкамі, якія зрастаюцца або застаюцца свабоднымі. Песцік з пяці пладалісцікаў. Завязь верхняя. (*К
5
С
5
А
∞
G
(5)
). Зародкавыя кветкі ліпы закладваюцца ў генератыўна- роставых пупышках, звычайна вясной года цвіцення, таму цвіце ліпа позна – у сярэдзіне лета, пасля заканчэння росту парасткаў. Кветкі ліпы пахучыя, яны вылучаюць вялікую колькасць нектару, які збіраецца рознымі насякомымі. Вызначана, што каля 70 відаў насякомых наведваюць кветкі ліпы. Асноўнымі дзённымі апыляльнікамі і збіральнікамі нектару з’яўляюцца пчолы і мухі, начнымі – матылькі, а таксама майскія жукі. Плод – аднагняздовы арэшак з адным, радзей двумя насеннямі, якія маюць добра развіты, мясісты эндасперм. Плады паспяваюць восенню года цвіцення і на працягу зімы паступова распаўсюджваюцца ветрам. Пры свабодным стаянні ліпа пачынае плоданасіць з 8–15 гадоў, у насаджэнні з 25–30 гадоў. Размнажаюцца пераважна насеннем, але могуць узнаўляцца парасткамі ад пня і ўкараняцца ніжнімі галінамі, якія звісаюць да самай зямлі.
Жыве 150–200 гадоў і больш. Усе віды вельмі ценетрывалыя, аднак цвісці і плоданасіць могуць толькі на святле.
Патрабавальныя да эдафічных умоў. Не вытрымліваюць кіслых, засоленых і сухіх глеб, але мірацца з часовым высокім стаяннем грунтовай вады. У лясах ліпа спрыяе паляпшэнню глебы, прадухіляе яе ад зарастання травяністай расліннасцю і ад залішняга высушвання. Усе ліпы – добрыя меданосы, а ліпавыя лясы з’яўляюцца галоўнай базай прамысловага пчалярства. Дзённая прадукцыйнасць нектару з адной кветкі, напрыклад,
ліпы шыракалістай, пры спрыяльным надвор’і складае 2,3 мг, а ліпы сэрцападобнай – 1,3 мг. За час цвіцення 1 га суцэльнага ліпавага дрэвастою вылучаецца 1500 кг нектару.
Ліпавы мёд лічыцца адным з лепшых і каштуе вышэй за ўсе сарты. Выкарыстанне мёду як лекаў і прадукту харчавання было вядома яшчэ 6000 гадоў таму назад у Егіпце. У
Старажытнай Грэцыі лічылася, што бессмяротныя багі харчаваліся амброзіяй, у склад якой уваходзіў мёд. Мёд валодае бактэрыцыднымі ўласцівасцямі, і таму яго выкарыстоўваюць для лячэння ран. Некаторыя прадукты, напрыклад мяса, раней зберагалі ад псавання ў мёдзе. З пладоў ліпы гатуюць сурагат кавы. Плады змяшчаюць алей, па якасці які набліжаецца да праванскага, лісце – вітамін С і правітамін А.
Кветкі ліпы з даўніх часоў вядомы як цудоўныя лекавыя сродкі, якія выкарыстоўваюцца ў выглядзе настоя «ліпавых кветак» пры прастудах.
Шырока вядома драўніна ліпы як цудоўны матэрыял для розных вырабаў. З яе робяць кадкі, драўляны посуд, фанеру, запалкі, музычныя інструменты, цацкі. З лубу гатуюць мачала, аз кары маладых дрэў – лыка, якое ідзе на прыгатаванне рагожы і іншых вырабаў.
Ліпа вельмі дэкаратыўная, дрэвы валодаюць шума- і пылапаглынальнай уласцівасцю, і газаўстойлівая, таму з’яўляецца адной з найбольш каштоўных парод для азелянення. У нашых умовах сустракаецца ліпадрабналістая (T. cordata). Гэта дрэва даму вышыню і 1,5 м у дыяметры. Парасткі голыя, чырванавата-бурыя або жаўтавата-бурыя.
Бакавыя пупышкі тупыя, часта рознакаляровыя. Ніжняя лускавіна большая за палову даўжыні пупышкі. Лускавін 2, радзей – 3. Каранёвая сістэма магутная, з моцным стрыжнёвым коранем і бакавымі каранямі, якія далёка разыходзяцца ў бакі. Лісце простае, суцэльнае, чарговае, косашырокаяйкападобнае (часта несіметрычнае), раптам і доўгазавостранае, часта з касой верхавінкай, пілаватае па краі. З верхняга боку цёмна- зялёнае, з пучкамі рыжаватых валаскоў у вугалках жылак, у аснове сэрцападобнае.
Цвіценне ў канцы чэрвеня – пачатку ліпеня. Плады – арэшкі, якія паспяваюць у жніўні – верасні і паступова ападаюць на працягу ўсёй зімы. Дрэва ўмеранага росту у першыя гады жыцця расце марудна, але з 4–5 гадоў рост ідзе хутчэй, з 60 н замаруджваецца і паступова спыняецца ў 130–150 гадоў. Жыве 300–400, часам 600 гадоў. Натуральна расце
ў Еўропе да мяжы Петразаводск – Перм. У Сібіры сустракаецца да Краснаярска
(астравамі). Расце на Каўказе, у Крыме. У большасці ўваходзіць у склад шыракаліста- хвоевых лясоў як дамешак, але часам можа ўтвараць і амаль чыстыя і нават чыстыя ліпавыя гаі. Вельмі часта ўтварае падлесак, радзей – другі ярусу хвоевых лясах паўднёвай падзоны тайгі. Самая холадаўстойлівая парода сярод шыракалістых – без пашкоджання вытрымлівае маразы да Сне пашкоджваецца веснавымі і восеньскімі замаразкамі.
Валодае вялікай ценевынослівасцю. Як падлесак расце нават пад полагам елкі і піхты. Да
ўрадлівасці глебы сярэднепатрабавальная. Расце і на ападзоленых бедных глебах, але лепшага развіцця дасягае на багатых сугліністых і супясчаных глебах. Ветраўстойлівая.
Адчувальная да засухі і ў паўднёвых ранах вельмі пакутуе ў засушлівыя гады.
Вытрымлівае часовы лішак і недахоп вільгаці, але на глебах сырых, пясчаных і засоленых не расце. Дымаўстойлівая. Пакутуе ад тлі і галаўтваральнікаў (мал. 85).
Ліпабуйналістая (T. platyphyllos). Самая буйная з нашых ліп даму вышыню). Ад ліпы драбналістай адрозніваецца больш светлай афарбоўкай кары, апушанымі бура- чырвонымі парасткамі, буйным зялёным лісцем з белаватымі бародкамі валаскоў у вуглах жылак, з ніжняга боку. Бакавыя пупышкі касыя, крывабокія. Ніжняя лускавіна менш за палову даўжыні пупышкі. Цвіце ў маі – чэрвені, тыдні на два раней за ліпу драбналістую.
Плады (арэшкі) буйныя да 1 см у даўжыню. Расце хутчэй за драбналістую. Менш марозаўстойлівая, чым ліпа драбналістая. Да ўрадлівасці глебы больш патрабавальная.
Лепш вытрымлівае засуху. Устойлівая і больш даўгавечная ў гарадскіх умовах (мал. 86).
Ліпаамурская (T. amurensis) – дрэва даму вышыню. Падобна да ліпы драбналістай, і некаторымі сістэматыкамі лічыцца далёкаўсходняй формай ліпы
Ліпавы мёд лічыцца адным з лепшых і каштуе вышэй за ўсе сарты. Выкарыстанне мёду як лекаў і прадукту харчавання было вядома яшчэ 6000 гадоў таму назад у Егіпце. У
Старажытнай Грэцыі лічылася, што бессмяротныя багі харчаваліся амброзіяй, у склад якой уваходзіў мёд. Мёд валодае бактэрыцыднымі ўласцівасцямі, і таму яго выкарыстоўваюць для лячэння ран. Некаторыя прадукты, напрыклад мяса, раней зберагалі ад псавання ў мёдзе. З пладоў ліпы гатуюць сурагат кавы. Плады змяшчаюць алей, па якасці які набліжаецца да праванскага, лісце – вітамін С і правітамін А.
Кветкі ліпы з даўніх часоў вядомы як цудоўныя лекавыя сродкі, якія выкарыстоўваюцца ў выглядзе настоя «ліпавых кветак» пры прастудах.
Шырока вядома драўніна ліпы як цудоўны матэрыял для розных вырабаў. З яе робяць кадкі, драўляны посуд, фанеру, запалкі, музычныя інструменты, цацкі. З лубу гатуюць мачала, аз кары маладых дрэў – лыка, якое ідзе на прыгатаванне рагожы і іншых вырабаў.
Ліпа вельмі дэкаратыўная, дрэвы валодаюць шума- і пылапаглынальнай уласцівасцю, і газаўстойлівая, таму з’яўляецца адной з найбольш каштоўных парод для азелянення. У нашых умовах сустракаецца ліпадрабналістая (T. cordata). Гэта дрэва даму вышыню і 1,5 м у дыяметры. Парасткі голыя, чырванавата-бурыя або жаўтавата-бурыя.
Бакавыя пупышкі тупыя, часта рознакаляровыя. Ніжняя лускавіна большая за палову даўжыні пупышкі. Лускавін 2, радзей – 3. Каранёвая сістэма магутная, з моцным стрыжнёвым коранем і бакавымі каранямі, якія далёка разыходзяцца ў бакі. Лісце простае, суцэльнае, чарговае, косашырокаяйкападобнае (часта несіметрычнае), раптам і доўгазавостранае, часта з касой верхавінкай, пілаватае па краі. З верхняга боку цёмна- зялёнае, з пучкамі рыжаватых валаскоў у вугалках жылак, у аснове сэрцападобнае.
Цвіценне ў канцы чэрвеня – пачатку ліпеня. Плады – арэшкі, якія паспяваюць у жніўні – верасні і паступова ападаюць на працягу ўсёй зімы. Дрэва ўмеранага росту у першыя гады жыцця расце марудна, але з 4–5 гадоў рост ідзе хутчэй, з 60 н замаруджваецца і паступова спыняецца ў 130–150 гадоў. Жыве 300–400, часам 600 гадоў. Натуральна расце
ў Еўропе да мяжы Петразаводск – Перм. У Сібіры сустракаецца да Краснаярска
(астравамі). Расце на Каўказе, у Крыме. У большасці ўваходзіць у склад шыракаліста- хвоевых лясоў як дамешак, але часам можа ўтвараць і амаль чыстыя і нават чыстыя ліпавыя гаі. Вельмі часта ўтварае падлесак, радзей – другі ярусу хвоевых лясах паўднёвай падзоны тайгі. Самая холадаўстойлівая парода сярод шыракалістых – без пашкоджання вытрымлівае маразы да Сне пашкоджваецца веснавымі і восеньскімі замаразкамі.
Валодае вялікай ценевынослівасцю. Як падлесак расце нават пад полагам елкі і піхты. Да
ўрадлівасці глебы сярэднепатрабавальная. Расце і на ападзоленых бедных глебах, але лепшага развіцця дасягае на багатых сугліністых і супясчаных глебах. Ветраўстойлівая.
Адчувальная да засухі і ў паўднёвых ранах вельмі пакутуе ў засушлівыя гады.
Вытрымлівае часовы лішак і недахоп вільгаці, але на глебах сырых, пясчаных і засоленых не расце. Дымаўстойлівая. Пакутуе ад тлі і галаўтваральнікаў (мал. 85).
Ліпабуйналістая (T. platyphyllos). Самая буйная з нашых ліп даму вышыню). Ад ліпы драбналістай адрозніваецца больш светлай афарбоўкай кары, апушанымі бура- чырвонымі парасткамі, буйным зялёным лісцем з белаватымі бародкамі валаскоў у вуглах жылак, з ніжняга боку. Бакавыя пупышкі касыя, крывабокія. Ніжняя лускавіна менш за палову даўжыні пупышкі. Цвіце ў маі – чэрвені, тыдні на два раней за ліпу драбналістую.
Плады (арэшкі) буйныя да 1 см у даўжыню. Расце хутчэй за драбналістую. Менш марозаўстойлівая, чым ліпа драбналістая. Да ўрадлівасці глебы больш патрабавальная.
Лепш вытрымлівае засуху. Устойлівая і больш даўгавечная ў гарадскіх умовах (мал. 86).
Ліпаамурская (T. amurensis) – дрэва даму вышыню. Падобна да ліпы драбналістай, і некаторымі сістэматыкамі лічыцца далёкаўсходняй формай ліпы
драбналістай – від, які яе тут замяшчае. Адрозніваецца буйназубчастым лісцем з добра бачнымі рэбрамі на арэшках (у ліпы драбналістай яны не бачны або дрэнна бачны). Лісце з апушэннем, якое дрэнна бачна. Распускаецца позна, але вегетацыю заканчвае ў верасні.
Цвіце багата. Да пачатку кастрычніка паспяваюць дробныя плады. Расце разам з дубам і бярозай давурскай у хвоева-шыракалістых і лісцевых лясах, пачынаючы ад Сярэдняга Амура да 45
°
паўночнай шыраты. На поўначы змяняецца ліпайманчжурскай (T.
mandshurica), у якой лісце з добра бачным апушэннем.
Ліпалямцавая, венгерская, серабрыстая (T. tomentosa, T. argentea) – дрэва даму вышыню, якое распаўсюджана ў лясах заходніх абласцей Украіны і Малдовы, у паўднёва-
ўсходніх ранах Заходняй Еўропы да цэнтральнай часткі Балканскага паўвострава.
Адметна зоркавым, серабрыста-белым густым апушэннем парасткаў, пупышак і лісця з ніжняга боку. Цвіце ў ліпені на 7–10 дзён пазней за ўсе ліпы. Лічыцца адной з самых засухаўстойлівых відаў ліпы, але менш за іншыя марозаўстойлівая.
Ліпакаўказская (T. begoniifolia, T. caucasica). Знешне падобная да ліпы буйналістай, ад якой добра адрозніваецца буйназубчастым лісцем, з коп’епадобнымі і завостранымі зубцамі.
Ліпаеўрапейская (Е. а) – дрэва даму вышыню, распаўсюджанае ў шыракалістых лясах Заходняй Еўропы. Гэта выключна даўгавечнае дрэва, якое жыве больш за 1000 гадоў. Адзін з найбольш меданосных і дэкаратыўных відаў ліпы. Шырока выкарыстоўваецца ў азеляненні. Асаблівая форма ліпы, якая размнажаецца толькі вегетатыўна, з рассечаным лісцем. (T. europaea «Laciniata», у кроне якой утвараецца лісце
– ад пальчата- да перыстанадрэзанага. У парках Беларусі сустракаюцца інтрадукаваныя віды ліп Паўночнай Амерыкі (ліпаразналістая – N. heterophylla, л. каралінская – T.
americana).
Цвіце багата. Да пачатку кастрычніка паспяваюць дробныя плады. Расце разам з дубам і бярозай давурскай у хвоева-шыракалістых і лісцевых лясах, пачынаючы ад Сярэдняга Амура да 45
°
паўночнай шыраты. На поўначы змяняецца ліпайманчжурскай (T.
mandshurica), у якой лісце з добра бачным апушэннем.
Ліпалямцавая, венгерская, серабрыстая (T. tomentosa, T. argentea) – дрэва даму вышыню, якое распаўсюджана ў лясах заходніх абласцей Украіны і Малдовы, у паўднёва-
ўсходніх ранах Заходняй Еўропы да цэнтральнай часткі Балканскага паўвострава.
Адметна зоркавым, серабрыста-белым густым апушэннем парасткаў, пупышак і лісця з ніжняга боку. Цвіце ў ліпені на 7–10 дзён пазней за ўсе ліпы. Лічыцца адной з самых засухаўстойлівых відаў ліпы, але менш за іншыя марозаўстойлівая.
Ліпакаўказская (T. begoniifolia, T. caucasica). Знешне падобная да ліпы буйналістай, ад якой добра адрозніваецца буйназубчастым лісцем, з коп’епадобнымі і завостранымі зубцамі.
Ліпаеўрапейская (Е. а) – дрэва даму вышыню, распаўсюджанае ў шыракалістых лясах Заходняй Еўропы. Гэта выключна даўгавечнае дрэва, якое жыве больш за 1000 гадоў. Адзін з найбольш меданосных і дэкаратыўных відаў ліпы. Шырока выкарыстоўваецца ў азеляненні. Асаблівая форма ліпы, якая размнажаецца толькі вегетатыўна, з рассечаным лісцем. (T. europaea «Laciniata», у кроне якой утвараецца лісце
– ад пальчата- да перыстанадрэзанага. У парках Беларусі сустракаюцца інтрадукаваныя віды ліп Паўночнай Амерыкі (ліпаразналістая – N. heterophylla, л. каралінская – T.
americana).
1 ... 16 17 18 19 20 21 22 23 ... 28
5.2.5.5. ПарадакВаўчаягадавыя (Thymelaeales) – гэта кусты або радзей дрэвы, рэдка паўкусты або травы. Лісце чарговае або супраціўнае, суцэльнае, суцэльнае па краі, жылкаванне перыстае, без прылісткаў. Членікі сасудаў з простай перфарацыяй. Кветкі двухполыя або часам аднаполыя, звычайна 5- або 4-членныя. Тычынкі ў аднолькавай колькасці з чашалісцікамі або часцей іх удвое больш і ў двух кругах якія чаргуюцца, радзей тычынак мала (2) або, наадварот, шмат. Песцік з 1–12 пладалісцікаў. Завязь верхняя, з адным семязародкам у кожным гняздзе. Плод не раскрываецца, сухі або сакавіты, ягадападобны, або касцянкападобны (з мясістым слоем, які ўтвораны асновай кветаложнай трубкі), або радзей каробачка. Уваходзіць адно сямействаВаўчаягадавыя
(Thymelaceae). Прадстаўнікі гэтага сямейства (каля 50 рода і больш як 750 відаў) шырока распаўсюджаны амаль па ўсім зямным шары за выключэннем палярных абласцей.
Ваўчаягадавых можна сустрэць у самых разнастайных умовах жыцця – ад трапічных дажджавых лясоў Малазіі да пустынь Азіі. Пераважнай большасцю гэта кусты, але ёсць і дрэвы, звычайна невялікія, у трапічных лясах сустракаюцца і даволі буйныя драўняныя ліяны. Найбольш шырока распаўсюджаны родваўчаягаднік (Daphne). Гэта лістападныя або вечназялёныя невысокія кусты з простым, чарговым або процілеглым, ланцэтным або падоўжана-элептычным, суцэльным па краі лісцем. Калякветнік венчыкападобны, ярка афарбаваны. Тычынкі размешчаны ў два рады. Песцік з аднаго пладалісціка. Цвітуць ваўчаягаднікі да пачатку распускання лісця ружовымі, вельмі пахучымі кветкамі. Плады аднанасенныя, скураныя або мясістыя, касцянкападобныя. Паспяваюць летам. У нас у падлеску сустракаецца ваўчаягаднік смяротны, звычайны, воўчаелыка (Daphne mezereum).
Гэта вельмі ядавіты лістападны куст даму вышыню. Лісце згрупавана на канцах галін, зваротналанцэтнае, з шыпікам на верхавінцы, злёгку вейкавае па краі. Кветкі пахучыя, ружова-пурпурныя, радзей белыя. З’яўляюцца з кветкавых пупышак адразу пасля сходу снегу ў лесе. Плады чырвоныя або аранжавыя, знешне нагадваюць брусніцы.
Размнажаецца насеннем і атожылкамі. Зімаўстойлівы. Ценетрывалы. Патрабавальны да
ўрадлівасці глебы. Не вытрымлівае засуху. Каштоўная лекавая расліна, усе часткі яе ядавітыя (мал. 87).
5.2.6. Падкласружавыя (Rosidae)– гэта дрэвы, кусты і травы. Лісце суцэльнае або розным чынам раздзеленае. Вусцейкі розных тыпаў, часцей за с без пабочных клетак або з 2 клеткамі. Маюцца заўсёды сасуды. Членікі сасудаў з лесвічнай або часцей з простай перфарацыяй. Кветкі пераважна двухполыя, з двайным калякветнікам або беспялёсткавыя. Спелы пылок 2-клеткавы. Абалонка пылковых зярнят трохбарознавая або вытворная ад яе. Насенне з эндаспермам або без яго. У падклас уваходзіць 18 парадкаў. Сярод іх каменяломнікавыя, рутавыя, ружовыя, бабовыя, сапіндавыя, кізілавыя, араліевыя, крушынавыя, лохавыя і інш.
5.2.6.1. ПарадакКаменяломнікавыя (Saxiragales) мае, напэўна, агульнае паходжанне з дзіленідамі. Гэта дрэвы, кусты і травы. Лісце чарговае, супрацьлеглае, з прылісткамі або без іх. Пылковыя зярняты пераважна трохбарознапоравыя. Членікі сасудаў з лесвічнай або простай перфарацыяй. Аб’ядноўвае даволі шмат сямействаў, з якіх мы разгледзім гартэнзіевыя і агрэставыя.
Сямейства
Гартэнзіевыя, Гідрангіевыя (Hydrangeaceae). Аб’ядноўвае каля 20 рода і каля 260 відаў. Распаўсюджана пераважна ў субтрапічных, трапічных і ўмерана цёплых абласцях паўночнага паўшар’я. Асабліва шмат гідрангіевых ва Усходняй і
Паўднёва-Усходняй Азіі і ва ўсходняй частцы Паўночнай Амерыкі.
Значная большасць гартэнзіевых – лістападныя або вечназялёныя кусты, радзей невялікія дрэвы, ліяны або паўкусты. Да карэнішчавых траў належаць толькі дзіўная і выдзеленая ў асобнае падсямейства кірэнгешома пальчатая (Kirengeshoma polmata) і віды невялічкага япона-кітайскага роду кардыяндра (Cardiandra). Лісце гартэнзіевых звычайна суцэльнае (вельмі рэдка перыста- або пальчаталопасцевае) без прылісткаў. Размешчана процілегла, вельмі рэдка кальчаком або чаргова (кардзіандра). Кветкі белыя, блакітныя або ружовыя. Цвітуць з сярэдзіны лета па восень. Усе гідрангіевыя – энтамафільныя расліны. Іх кветкі змяшчаюць нектар і маюць прыемны пах. Апыляюцца пераважна начнымі матылькамі. Найбольш звычайны тып плода ў гідрангіевых – каробачка са шматлікім насеннем, якое распаўсюджваецца з дапамогай ветру. Сустракаюцца таксама мясістыя плады, якія разносяцца птушкамі. Так, віды азіяцкага роду дыхроя (Dichroa) маюць плод – блакітную шматнасенную ягаду. Шмат відаў гартэнзіевых вельмі дэкаратыўныя і вырошчваюцца ў садах, аранжарэях і ў якасці пакаёвых раслін. Род гартэнзія (Hydrangea) – зімнеголыя кусты, часам ліянападобныя або невялічкія дрэвы. Усяго каля 35 відаў. Роданачальніцай шматлікіх гатункаў садовай гартэнзіі з’яўляецца японская гартэнзіябуйналістая (H. macrophylla), якая разводзіцца ў Японіі і
Кітаі з даўніх часоў. У Еўропу была ўпершыню прывезена з Кітая ў 1789 годзе англійскім батанікам Д. Банксам і хутка стала папулярнай дэкаратыўнай раслінай. Размнажаецца насеннем і чаранкамі (мал. 88).
Гартэнзіячаранковая (H. а – кустападобная ліяна даму даўжыню, якая залазіць на дрэвы. Расце таксама ў Японіі, Кітаі, Паўднёвым Сахаліне і Курылах (мал. 89). У больш паўднёвых ранах сустракаецца гартэнзіямяцёлкавая – H. paniculata, куст або дрэва даму вышыню, гартэнзіядрэвападобная – H. arborescens і інш. Род язмін (Philadelphus) – лістападныя кусты ад 1 даму вышыню з простым, процілеглым, яйкападобна-ланцэнтным лісцем. Род налічвае каля 50 відаў. Кветкі з крэмава-белымі пялёсткамі, без паху або з моцным водарам, у канечных гронкавых суквеццях. Цвітуць у першай палове – сярэдзіне лета. Плод – каробачка. Язміны вельмі папулярныя ў азеляненні. У нас сустракаецца заходнееўрапейскі язмінвяночны (Ph.
coronarius) і паўночнаамерыканскіязміншыракалісты (Ph. latifolius) з белымі пахучымі кветкамі. На Каўказе натуральна расце язмінкаўказскі (Ph. caucasicus). На Далёкім
Усходзе – язмінтанкалісты (Ph. tenuifolia) і язмінШрэнка (Ph. schrenkii).
Значна радзей у Беларусі сустракаецца язміннепахучы (Ph. inodarus), язмінсіваваты
(Ph. incanus) і Лемуана (Ph. lemoinei), якія натуральна растуць у Паўночнай Амерыцы.