Файл: Дэндралогіятэксты лекцый па вучэбнай дысцыпліне для спецыяльнасці.pdf
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.11.2023
Просмотров: 265
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
што мы ведаем пра бенетытавыя, вядома выключна па выкапнёвых рэштках. Па знешнім выглядзе і характары вегетатыўных органа бенетытавыя былі вельмі падобныя на вымерлыя і сучасныя сагаўнікавыя (мал. 8). Сцяблы большасці бенетытавых, як і сагаўнікавых, былі простымі або са слабым галінаваннем, па вышыні – каржакаватымі, тоўстымі, клубнепадобнымі або высокімі і тонкімі. Значную частку сцябла займа моцна развіты стрыжань, часта са смалянымі каналамі, які бы акружаны паранаўнальна вузкім кольцам праводзячых тканак і моцна развітой карой. Падабенства было і ў лісцях, яно мела ксераморфную будову, было жорсткае, скураное, перыстае, радзей суцэльнае, лінейнае. Адрознівалася толькі будовай вусцейкаў, яны былі складанагубыя
(сіндзетахейльныя). Важныя адрозненні ад сагаўнікавых існавалі ў бенетытавых у будове рэпрадукцыйных органа. Стробілы бенетытавых па свай будове ў большасці былі двухполымі, радзей аднаполымі. Асновай мегастробіла была мяккая мясістая вось, якая з’яўлялася працягам яе адносна кароткай ножкі, на якой сядзелі семязачаткі, акружаныя з усіх бакоў міжнасеннымі лускавінамі. Знешне такое ўтварэнне нагадвала шышку.
Мікраспарафілы ў двухполых стробілах былі размешчаны кальчаком. Насенне было даволі дробнае, звычайна не большае за рысавае зерне. У той час яку насенных папарацей зародак, магчыма, развіваўся толькі пасля ападання насення з расліны, а ў сагаўнікаў даразвіваўся ў насенні, якое ўжо скінулася на глебу, у шматлікіх бенетытавых да моманту паспявання насення на расліне зародак бы ужо цалкам развіты. У гэтым зародку, які займа амаль ус насенне, развіваліся дзве буйныя мясістыя семядолі, якія служылі месцам адкладання пажыўнага рэчыва.
Бенетытавыя раздзелены на дзве групы, якім звычайна надаюць ранг сямействаў: вільямсоніевыя (Williamsonicea) і бенетытавыя.
4.5. КласГнетавыя (Gnetopsida)
Сучасныя расліны. Паходжанне, напэўна, ад бенетытавых. Лісце суцэльнае.
Вусцейкі прастагубыя (гаплахейльныя) у хвойніка (Ephedra) і складанагубыя
(сіндзетахейльныя) у астатніх двух рода. Сцябло ў хвойніка і гнетума пікнаксільнае (ад грэчаскага piknos – шчыльны), кара і стрыжань адносна тонкія, а другасная драўніна адносна моцна развітая і кампактная. Сцябло ў вельвічыі манаксільнае. Характэрна наяўнасць сасудаў. Спарафілы сабраны ў аднаполыя стробілы. Наяўнасць рудыментарнай семязавязі ў мужчынскіх стробілах вельвічыі і некаторыя іншыя рысы дазваляюць выказаць меркаванне, што аднаполыя стробілы гнетавых утварыліся з двухполых стробілаў тыпу бенетытавых. Семязавязь з рудыментарнай пылковай камерай.
Мужчынскія гаметы пазбаўлены жгуцікаў.
Клас гнетавыя складаюць тры парадкі, кожны з якіх мае па адным сямействе
(Ephedrales, Welwitschiales, Gnetales), яны налічваюць больш за 70 відаў.
Сямейства
Гнетавыя (Gnetaceae)– буйныя дрэвы, магутныя дрэвападобныя ліяны, радзей хмызнякі, якія насяляюць вільготныя тропікі. Лісце простае, элептычна- яйкападобнае, супраціўнае. Сцябло членістае. Расліны двухдомныя. Насенне ярка- ружовае.
Праводная сістэма сцябла з добра развітымі пучкамі, шырокімі прамянямі, тоўстай карой і шматлікімі слязлівымі хадамі. У сямейства ўваходзіць адзін родгнетум (Gnetum), у які аб’яднаны каля 30 відаў, размеркаваных у вільготных трапічных краінах, галоўным чынам у Азіі і ў Малазіі, а таксама ў паўночнай частцы Паўднёвай Амерыкі і трапічнай Заходняй Афрыцы. Няма ні аднаго агульнага віду паміж заходнім і ўсходнім паўшар’ямі. У большасці выпадкаў гэта ліяны, якія дасягаюць вяршынь высокіх дрэў. Толькі два віды гнетумгнемон (Gnetum gnemon) мал. 9) і гнетумрабрысты (G. costatum) з’яўляюцца дрэвамі. Адзін расце ад Асама да Фіджы, другі сустракаецца на Саламонавых астравах і ў Новай Гвінеі. Некаторыя з’яўляюцца кустамі. Ярка-ружовае насенне гнетумаў
(сіндзетахейльныя). Важныя адрозненні ад сагаўнікавых існавалі ў бенетытавых у будове рэпрадукцыйных органа. Стробілы бенетытавых па свай будове ў большасці былі двухполымі, радзей аднаполымі. Асновай мегастробіла была мяккая мясістая вось, якая з’яўлялася працягам яе адносна кароткай ножкі, на якой сядзелі семязачаткі, акружаныя з усіх бакоў міжнасеннымі лускавінамі. Знешне такое ўтварэнне нагадвала шышку.
Мікраспарафілы ў двухполых стробілах былі размешчаны кальчаком. Насенне было даволі дробнае, звычайна не большае за рысавае зерне. У той час яку насенных папарацей зародак, магчыма, развіваўся толькі пасля ападання насення з расліны, а ў сагаўнікаў даразвіваўся ў насенні, якое ўжо скінулася на глебу, у шматлікіх бенетытавых да моманту паспявання насення на расліне зародак бы ужо цалкам развіты. У гэтым зародку, які займа амаль ус насенне, развіваліся дзве буйныя мясістыя семядолі, якія служылі месцам адкладання пажыўнага рэчыва.
Бенетытавыя раздзелены на дзве групы, якім звычайна надаюць ранг сямействаў: вільямсоніевыя (Williamsonicea) і бенетытавыя.
4.5. КласГнетавыя (Gnetopsida)
Сучасныя расліны. Паходжанне, напэўна, ад бенетытавых. Лісце суцэльнае.
Вусцейкі прастагубыя (гаплахейльныя) у хвойніка (Ephedra) і складанагубыя
(сіндзетахейльныя) у астатніх двух рода. Сцябло ў хвойніка і гнетума пікнаксільнае (ад грэчаскага piknos – шчыльны), кара і стрыжань адносна тонкія, а другасная драўніна адносна моцна развітая і кампактная. Сцябло ў вельвічыі манаксільнае. Характэрна наяўнасць сасудаў. Спарафілы сабраны ў аднаполыя стробілы. Наяўнасць рудыментарнай семязавязі ў мужчынскіх стробілах вельвічыі і некаторыя іншыя рысы дазваляюць выказаць меркаванне, што аднаполыя стробілы гнетавых утварыліся з двухполых стробілаў тыпу бенетытавых. Семязавязь з рудыментарнай пылковай камерай.
Мужчынскія гаметы пазбаўлены жгуцікаў.
Клас гнетавыя складаюць тры парадкі, кожны з якіх мае па адным сямействе
(Ephedrales, Welwitschiales, Gnetales), яны налічваюць больш за 70 відаў.
Сямейства
Гнетавыя (Gnetaceae)– буйныя дрэвы, магутныя дрэвападобныя ліяны, радзей хмызнякі, якія насяляюць вільготныя тропікі. Лісце простае, элептычна- яйкападобнае, супраціўнае. Сцябло членістае. Расліны двухдомныя. Насенне ярка- ружовае.
Праводная сістэма сцябла з добра развітымі пучкамі, шырокімі прамянямі, тоўстай карой і шматлікімі слязлівымі хадамі. У сямейства ўваходзіць адзін родгнетум (Gnetum), у які аб’яднаны каля 30 відаў, размеркаваных у вільготных трапічных краінах, галоўным чынам у Азіі і ў Малазіі, а таксама ў паўночнай частцы Паўднёвай Амерыкі і трапічнай Заходняй Афрыцы. Няма ні аднаго агульнага віду паміж заходнім і ўсходнім паўшар’ямі. У большасці выпадкаў гэта ліяны, якія дасягаюць вяршынь высокіх дрэў. Толькі два віды гнетумгнемон (Gnetum gnemon) мал. 9) і гнетумрабрысты (G. costatum) з’яўляюцца дрэвамі. Адзін расце ад Асама да Фіджы, другі сустракаецца на Саламонавых астравах і ў Новай Гвінеі. Некаторыя з’яўляюцца кустамі. Ярка-ружовае насенне гнетумаў
распаўсюджваецца птушкамі, у іншых відаў – гнетумгнемападобны (G. gnemonoides) – вадой. Насенне яго мае тосты коркавы слой. У некаторых трапічных краінах віды гнетуму маюць разнастайнае выкарыстанне. Так, унутраная кара шэрагу відаў (гнетум гнемон, гнетум шыракалісты – G. latifolium і
інш.) вельмі каштоўная ў Паўднёва-Усходняй Азіі з-за трывалага валакна, з якога робяць кручаныя ніткі, вяроўкі, снасці. З апрацаваных валокнаў атрымліваюць паперу. Гнетум разводзяць у Паўднёва-Усходняй Азіі як «пладовае» дрэва, маладое лісце, стробілы і зародкі якога ўжываюць у ежу. Гнетум ула (G. ula) з’яўляецца крыніцай ядомага алею, які выкарыстоўваюць таксама ў медыцыне (мае антырэўматычнае дзеянне).
Сямейства
Вельвічыевыя (Welwitschiaceae). Адзіны прадстаўнік сямейства – вельвічыя дзіўная (Welwitschia marabilis) – расце ў бясплодных камяністых пустынях Анголы і Паўднёва-Заходняй трапічнай Афрыцы, галоўным чынам у прыбярэжнай пустыні Наміб. Гэта выключна унікальнае дрэва-карлік, вышынёй не больш 0,5 м, але з дыяметрам ствала звыш 1 м. Вельвічыя на працягу ўсяго жыцця нясе два лісты, якія могуць дасягаць дам шырыні і больш заму даўжыню, з дапамогай іх яна прыстасавалася паглынаць ваду з атмасферы. Гэта адбываецца ў выпадку кандэнсацыі туману на паверхні яе вялізарнага лісця. (Расце з гадавой колькасцю ападкаў каля 25 мм) мал. 10).
Сямейства
Эфедравыя (Ephedraceae) – уключае адзін родэфедра (Ephedra), які
іншы раз называюць хвойнікам або Кузьмічовай травой. Род эфедра мае больш за 40 відаў і даволі шырока распаўсюджаны ў абласцях з сухім кліматам, галоўным чынам у
Міжземнамор’і, Азіі, заходняй частцы Паўднёвай Амерыкі ў вельмі ксераморфных умовах
(пустыні, паўпустыні, горы. Эфедры – нізкія моцнаразгалінаваныя хмызнякі, радзей дрэвападобныя, вышынёй дам. Маладое сцябло рабрыстае, зялёнае, якое выконвае функцыю фотасінтэзавальных органа. Лісце рэдукаванае, ападае або мае выгляд лускавінак, размеркавана ў вузлах членістых парасткаў. Расліны двухдомныя або аднадомныя, стробілы аднаполыя, радзей двухполыя, якія ўтвараюцца па 3–4 у пазухах лісця. Кожны макрастробіл нясе адну семязавязь, што акружана мешкападобным покрывам, якое пры паспяванні насення становіцца сакавітым чырвоным або аранжавым. Таму спелае насенне звонку нагадвае ягаду, якую іншы раз называюць стэпавай малінай. Ягада выкарыстоўваецца для прыгатавання варэння, а сама расліна ў медыцыне. Паўднёваамерыканскі від эфедра трохтычынкавая (E. triandra) – невялікае дрэўца. Сярэднеазіяцкі від – эфедрахвашчовая
(E. equisetina) (мал. 11).
4.6. КласГінкгавыя (Ginkgoopsida)
Гэты клас прадстаўлены ў цяперашні час адным відам (Ginkgo biloba), але ў мезазойскую эру, асабліва ў канцы юрскага перыяду, квітнеў. Геалагічная гісторыя яго
ўзыходзіць да позняга палеазою. Паходжанне, магчыма, ад насенных папарацей. Лісце ад дыхатамічна разгалінаванага да двухлопасцевага або суцэльнага. Жылкаванне дыхатамічнае. Вусцейкі прастагубыя (гаплахейльныя). Сцябло пікнаксільнае. Вельмі рэдукаваныя спарафілы сабраны ў аднаполыя стробілы. Семязавязь з пылковай камерай. У складзе адзін парадак (Ginkgoales), які ў сучаснай флоры прадстаўлены адным манатыпным сямействам (Ginkgooaceae), родам і відам.
Гінкгадвухлопасцевы (Ginkgo biloba) з’яўляецца рэліктавай раслінай, якая дасягае больш заму вышыню і больш заму дыяметры. Маладыя дрэвы маюць пірамідальную крону, якая з узростам становіцца больш раскідзістай. Бакавыя галінкі адыходзяць ад ствала амаль пад прамым вуглом, іншы раз яны набліжаны адна да другой і
ўтвараюць штосці падобнае да кальчака. Кара шэрая, шурпатая, у старых дрэў з падоўжнымі трэшчынамі.
інш.) вельмі каштоўная ў Паўднёва-Усходняй Азіі з-за трывалага валакна, з якога робяць кручаныя ніткі, вяроўкі, снасці. З апрацаваных валокнаў атрымліваюць паперу. Гнетум разводзяць у Паўднёва-Усходняй Азіі як «пладовае» дрэва, маладое лісце, стробілы і зародкі якога ўжываюць у ежу. Гнетум ула (G. ula) з’яўляецца крыніцай ядомага алею, які выкарыстоўваюць таксама ў медыцыне (мае антырэўматычнае дзеянне).
Сямейства
Вельвічыевыя (Welwitschiaceae). Адзіны прадстаўнік сямейства – вельвічыя дзіўная (Welwitschia marabilis) – расце ў бясплодных камяністых пустынях Анголы і Паўднёва-Заходняй трапічнай Афрыцы, галоўным чынам у прыбярэжнай пустыні Наміб. Гэта выключна унікальнае дрэва-карлік, вышынёй не больш 0,5 м, але з дыяметрам ствала звыш 1 м. Вельвічыя на працягу ўсяго жыцця нясе два лісты, якія могуць дасягаць дам шырыні і больш заму даўжыню, з дапамогай іх яна прыстасавалася паглынаць ваду з атмасферы. Гэта адбываецца ў выпадку кандэнсацыі туману на паверхні яе вялізарнага лісця. (Расце з гадавой колькасцю ападкаў каля 25 мм) мал. 10).
Сямейства
Эфедравыя (Ephedraceae) – уключае адзін родэфедра (Ephedra), які
іншы раз называюць хвойнікам або Кузьмічовай травой. Род эфедра мае больш за 40 відаў і даволі шырока распаўсюджаны ў абласцях з сухім кліматам, галоўным чынам у
Міжземнамор’і, Азіі, заходняй частцы Паўднёвай Амерыкі ў вельмі ксераморфных умовах
(пустыні, паўпустыні, горы. Эфедры – нізкія моцнаразгалінаваныя хмызнякі, радзей дрэвападобныя, вышынёй дам. Маладое сцябло рабрыстае, зялёнае, якое выконвае функцыю фотасінтэзавальных органа. Лісце рэдукаванае, ападае або мае выгляд лускавінак, размеркавана ў вузлах членістых парасткаў. Расліны двухдомныя або аднадомныя, стробілы аднаполыя, радзей двухполыя, якія ўтвараюцца па 3–4 у пазухах лісця. Кожны макрастробіл нясе адну семязавязь, што акружана мешкападобным покрывам, якое пры паспяванні насення становіцца сакавітым чырвоным або аранжавым. Таму спелае насенне звонку нагадвае ягаду, якую іншы раз называюць стэпавай малінай. Ягада выкарыстоўваецца для прыгатавання варэння, а сама расліна ў медыцыне. Паўднёваамерыканскі від эфедра трохтычынкавая (E. triandra) – невялікае дрэўца. Сярэднеазіяцкі від – эфедрахвашчовая
(E. equisetina) (мал. 11).
4.6. КласГінкгавыя (Ginkgoopsida)
Гэты клас прадстаўлены ў цяперашні час адным відам (Ginkgo biloba), але ў мезазойскую эру, асабліва ў канцы юрскага перыяду, квітнеў. Геалагічная гісторыя яго
ўзыходзіць да позняга палеазою. Паходжанне, магчыма, ад насенных папарацей. Лісце ад дыхатамічна разгалінаванага да двухлопасцевага або суцэльнага. Жылкаванне дыхатамічнае. Вусцейкі прастагубыя (гаплахейльныя). Сцябло пікнаксільнае. Вельмі рэдукаваныя спарафілы сабраны ў аднаполыя стробілы. Семязавязь з пылковай камерай. У складзе адзін парадак (Ginkgoales), які ў сучаснай флоры прадстаўлены адным манатыпным сямействам (Ginkgooaceae), родам і відам.
Гінкгадвухлопасцевы (Ginkgo biloba) з’яўляецца рэліктавай раслінай, якая дасягае больш заму вышыню і больш заму дыяметры. Маладыя дрэвы маюць пірамідальную крону, якая з узростам становіцца больш раскідзістай. Бакавыя галінкі адыходзяць ад ствала амаль пад прамым вуглом, іншы раз яны набліжаны адна да другой і
ўтвараюць штосці падобнае да кальчака. Кара шэрая, шурпатая, у старых дрэў з падоўжнымі трэшчынамі.
Асноўную масу ствала гінкга складае драўніна, стрыжань развіты слаба, кара вузкая.
Гадавыя кольцы бачны даволі добра, хаця і не так якасна, яку большасці хвоевых.
Адсутнічае здольнасць да ўтварэння смалы. Гінкга адносіцца да ліку нешматлікіх лістападных голанасенных, якія штогод восенню скідаюць лісце, якое незадоўга да гэтага набывае залаціста-жоўты колер (мал. 12).
Гінкга двухдомная расліна. Яго мужчынскія і жаночыя рэпрадукцыйныя органы
ўтвараюцца на розных дрэвах. Мікра- і мегастрабілы ўтвараюцца на пакарочаных парастках. Мікрастробілы гінкга каташкападобныя і складаюцца з восі і мікраспарафілаў, якія спіральна сядзяць на й. Дарослыя мегастробілы складаюцца з доўгай ножкі, на якой сядзяць два семязачаткі, з іх развіваецца толькі адзін. Насенне размешчана ўнутры сакавітай, мясістай саркатэсты, пакрытай кутыкулай і вусцейкамі. Спелая саркатэста афарбоўваецца ў прыгожы бурштынава-жоўты колер (знешне нагадвае касцянку слівы), але адначасова набывае непрыемны пах.
Насенне гінкга выкарыстоўваюць у кітайскай медыцыне. Акрамя таго, яго з даўніх часоў ужываюць на Усходзе ў ежу, а мяккая драўніна, якая лёгка паддаецца апрацоўцы, выкарыстоўваецца ў саматужных промыслах. У натуральных умовах гінкга двухлопасцевы, захаваўся да цяперашняга часу, менавіта, толькі на невялікай тэрыторыі Усходняга Кітая, дзе н утварае лясы сумесна з хвоевымі і шыракалістымі пародамі. Вельмі даўгавечная расліна, узрост некаторых дрэў перавышае 1000 гадоў. Лёгка разводзіцца насеннем, чаранкамі і з’яўляецца надзвычай перспектыўнай раслінай для азелянення паўднёвых гарадоў. н устойлівы да прамысловага задымлення паветра (лістападнае дрэва), а таксама да грыбковых і вірусных захворванняў, рэдка пашкоджваецца насякомымі. Сустракаецца ў Беларусі, але тут не пладаносіць, пашкоджваецца замаразкамі і абмярзае зімой.
Лекцыя
10
Характарыстыка класахвоевыя.
Характарыстыка сямействаўараўкаравыяпадакарпавыя
1.
Арэалы
2.
Марфалагічныя і біялагічныя асаблівасці
3.
Экалагічныя ўласцівасці
4.
Гаспадарчае значэнне
Найбольш шматлікая група сярод сучасных голанасенных, геалагічная гісторыя якіх пачынаецца з ранняга карбону. Лісце ў сучасных форм суцэльнае, з адной жылкай або са слабадыхатамічным жылкаваннем, але сярод вымерлых форм вядома вілкавае лісце.
Вусцейкі прастагубыя (гаплахейльныя). Сцябло пікнаксільнае. Рэдукаваныя спарафілы сабраны ў аднаполыя стробілы. Семязавязь з пылковай камерай (вымерлы падклас кардаітыды – Cardaitidae) або пылковая камера рэдукавана і прадстаўлена паглыбленнем на верхавінцы мегаспарангія (падклас уласна хвоевыя – Pinidae). Мужчынскія гаметы пазбаўлены жгуцікаў. Клас дзеліцца на два падкласы: вымерлы падклас кардаітыды
(Cordaitidae) і сучасны падклас хвоевыя (Pinidae).
4.7.1. ПадкласКардаітыды (Cordaitidae)
Кардаітавыя – зусім і дано вымерлыя расліны. Час іх існавання, які зарэгістраваны
ў палеабатанічных дакументах, г. зн. выкапнях рэшткаў гэтых раслін, выцягнуты ад карбону да канца пермі. Пры гэтым ужо ў канцы ранняга карбону гэта была квітнеючая група голанасенных. Росквіт кардаітавых у розных частках Зямлі прыходзіцца на розныя геаграфічныя перыяды. Так, на тэрыторыі, якая адпавядае сучаснай Еўропе, яны дасягнулі найбольшага росквіту ў карбоне, у межах старажытнага мацерыка Ангарыды – у пермскі перыяд.
Прыжыццёвая вышыня дрэў была не менш (калі не больш) зам. Кардаіты былі самымі высокімі дрэвамі карбону і перму (разам з дрэвападобнымі, мабыць, былі і хмызняковыя формы кардаітаў). Большасць вучоных сходзяцца ў думках, што кардаіты карбону, падобна да гіганцкіх дзеразападобных і насенных папарацяў, складалі значную частку забалочаных прыморскіх лясоў.
1 ... 5 6 7 8 9 10 11 12 ... 28
4.7.2. ПадкласХвоевыя (Pinidae).
Хвоевыя – самая шматлікая і найбольш распаўсюджаная група сярод сучасных голанасенных. У цяперашні час хвоевыя дзеляцца на 5 парадкаў: араўкарыевыя
(Araucariales), падакарпавыя (Podacarpales), сасновыя (Pinales), кіпарысавыя (Cupressales) і цісавыя (Taxales).
Хвоевыя ўтвараюць лясы на неабсяжных прасторах паўночнага паўшар’я, а таксама
ў паўднёвым паўшар’і, дзе іх лесаўтваральная роля асабліва значная ў Аўстраліі і
Паўднёвай Амерыцы. Хвоевыя існуюць у розных жыццёвых формах сярод іх ёсць дрэвы
– гіганты, дрэвападобныя сланцы, хмызнякі. Але пераважаюць дрэвы ляснога тыпу першай велічыні. Праводзячая сістэма іх складаецца пераважна з трахеід, галінаванне монападыяльнае, лісце іголкападобнае (шыпулькі), лінейнае або лускавінкавае, цвёрдае або мяккае, размешчана адзіночна або пучкамі на пакарочаных парастках. Пераважаюць вечназялёныя, але ёсць і лістападныя (лістоўніца), а таксама галінкападныя
(араўкарыевыя, таксодыум, метасеквоя, туя. Адна- і двухдомныя, апыляюцца ветрам.
Мужчынскія гаметы без жгуцікаў. Насенне ўтвараецца ў шышках або шышкаягадах, спее
ў год апылення або толькі на другі-трэці вегетацыйны сезон. Усходы з 2–18 семядолямі.
4.7.2.1. ПарадакАраўкарыевыя (Araucariales).
Сямейства
Араўкарыевыя (Araucariaceae).
Вельмі цеплалюбныя дрэвы трапічных лясоў паўднёвага паўшар’я з кальчаковым галінаваннем і з цвёрдымі шырокімі або чатырохграннымі, іголкападобнымі шыпулькамі да 3–5 см даўжынёй. Выгляд гэтых вечназялёных раслін вельмі незвычайны для жыхароў паўночнай умеранай зоны. Буйное, шырокае, са шматлікімі паралельнымі жылкамі лісце
(агаціса) хутчэй нагадвае пра аднадольных, чым пра хвоевых. Аднак неспакуслівы ў батаніцы назіральнік хутка зразумее, што н мае справу з хвоевымі, даведаўшыся пра наяўнасць смалы і шышак у гэтых раслін.
Араўкарыі вельмі старажытныя расліны, іх часта называюць «жывымі выкапнямі».
Сапраўдныя выкапнёвыя рэшткі араўкарый зарэгістраваны ў зямных слаях, узрост якіх лічыцца вельмі значнымі лічбамі – у 150 і нават 240 млн. гадоў. Да асаблівасцей сямейства адносяць так званы галінкапад. Уласцівасць цалкам скідваць аблісценыя бакавыя парасткі або нават галінкі з лісцем.
Асаблівасцю араўкарыевых з’яўляецца развіццё ў іх пылковых трубак, якія галіняцца. Пылковыя зярняты араўкарыевых часта прарастаюць не на семязавязі, а ў пазусе шышкавай лускавіны. Тычынкі са шматлікімі пыльнікамі размешчаны, як і насенныя лускавінкі, спіральна. Шышкі шарападобныя, буйныя (да 25 см у дыяметры ў араўкарыі бразільскай), калі паспяваюць, то раскідваюцца. Зародак насення мае 2–4 семядолі. Да сямейства адносяцца 2 роды араўкарыя (Araucaria) і агаціс (Agathis).
Загадкавым фактарам з’яўляецца тое, што рэшткі парасткаў, насення, пылку араўкарый знаходзяць не толькі ў паўднёвым паўшар’і (за межы якога зараз араўкарыі не выходзяць), а і ў паўночным (у Амерыцы, Еўропе і на поўначы Афрыкі).
Апроч драўніны, значэнне мае і смала агацісаў, якую выкарыстоўваюць як бурштын. Лясы знаходзяцца пад аховай. Род араўкарыя (Araucaria) атрымаў назву ад правінцыі Арака, што ў паўднёвай частцы Чылі. Араўкарыі, як і шматлікія хвоевыя, – расліны доўгажывучыя. Лічыцца што спелага стану (гаспадарчага значэння) яны дасягаюць не раней яку гадоў, і менавіта з гэтага ўзросту араўкарыевыя лясы прыдатныя для высечак. Максімальны ўзрост – 2000 гадоў. Звычайна араўкарыі – вельмі буйныя дрэвы (вышыня дам, пераважна двухдомныя. Цікава адзначыць, што жаночыя асобіны некаторых відаў намнога
буйнейшыя за мужчынскія і дасягаюць 30–60 м у вышыню з дыяметрам у аснове 2,5 м і больш, у той час як мужчынскія не перавышаюць у вышыню 15–20 м. Гэта хуткарослыя дрэвы. У маладых дрэў галіны размешчаны ўздоўж усяго ствала, ад самай яго асновы. З узростам араўкарыі скідваюць галіны ў ніжняй частцы ствала.
Паверхня маладых галін і ствалоў маладых дрэў пакрыта, як панцырам, асновамі апалага лісця. Паверхня ствалоў дарослых дрэў з папярочнымі кольцавымі патаўшчэннямі. На маладых бакавых галінах лісце часам двухраднае, амаль супраціўнае, скураное, буйное, 4–10 см у даўжыню, ланцэтападобнае або нават шырокаяйкападобнае са шматлікімі паралельнымі жылкамі. Але ў некаторых відаў (а. разналістая і коланападобная) яно ў маладых асобін іголкападобнае з адной, рэдка 3–5(13) жылкамі 1–2 см у даўжыню. У дарослых дробнае (3–5 мм, лускападобнае, якое чарапічна налягае адно па адно. Мікрастробілы большасці араўкарый вельмі буйныя, самыя буйныя ва ўсіх хвоевых, цыліндрычнай формы, да 20–25 см у даўжыню і 4–5 см у дыяметры.
Мікрастробілы паўпачаткападобныя ў выглядзе чашкі. Шышкі шарападобныя дыяметрам
7–20, а часам і да 35 см. Насенне двух тыпаў. Буйное да 5 см арэхападобнае, яйкападобнае і дробнае да 1,5 см з двума бакавымі танкаскуранымі крыламі. Арэхападобнае – падземнае прарастанне, дробнае – наземнае. Род араўкарыя мае разарваны арэал, што само па сабе ўказвае на яго старажытнасць. Два віды растуць у Паўднёвай Амерыцы.
Араўкарыячылійская (A. araucana) – вельмі буйное дрэва, жаночыя экземпляры якога дасягаюць 60 м пры дыяметры ствала 1,5–2,5 см. Лісце жыве да 40 гадоў.
Святлалюбная расліна, расце ва ўмовах вільготнага клімату, на даволі багатых, раўнамерна вільготных, але не забалочаных глебах. Добра пераносіць засушлівыя ўмовы, а таксама невялікія маразы. Насенне выкарыстоўваецца ў ежу.
Другім паўднёва-амерыканскім відам з’яўляецца араўкарыябразільская, або вузкалістая (A. а, расце ў горных лясах Паўднёва-Усходняй Бразіліі і
Паўднёва-Усходняй Аргенціны (мал. 13). Самая высокая араўкарыяХанстанта (A. hunsteinei). Яе звычайная вышыня 65–75 м, дам расце ў Н. Гвінеі. Так сама растуць А. Канінгема (A. cunninghamii), вышыня (Нм, дыяметр (d) – 3 мА. разналістая (A. heterophylla). У Аўстраліі расце А. калонападобная, або Кука (A. columaris) і інш. Род агаціс (Agathis). Усе прадстаўнікі рода – дрэвы, за нязначным выключэннем буйныя, яны дасягаюць у вышыню часам 70 м і вялікай таўшчыні ствала (2–3 м, але ёсць і невялікія 9–12 м (а. жаўцеючы – A. flavescens і а. яйкападобны – Q. ovata). Ствалы агацісаў звычайна калонападобныя, толькі злёгку патаўшчаюцца да верхавіны. На ўзроўні трэці або, часцей, сярэдзіны агульнай вышыні дрэва ствол агацісаў разгаліноўваецца на некалькі буйных галін, якія ўтвараюць вялікую раскідзістую крону. Дарослае лісце звычайна буйное, 5–18 см у даўжыню і 1–6 см у шырыню. Форма лісцяў у розных відаў агацісу розная. Мікрастробілы пазушныя, цыліндрычныя 2–6 см у даўжыню, 1 см у шырыню. Шышкі – шарападобныя. Насенне даволі буйное 1,0–1,5 см, мае адно даволі развітое крыло. З другога боку, невялікі плеўкавы выраст. Расліны растуць марудна, выкарыстанне пасля 150–200 гадоў. Драўніна агацісаў мае вельмі высокія тэхнічныя якасці і цэніцца нават лепш за араўкарыевую. Выкарыстоўваецца ў караблебудаванні, бандарнай, мэблевай вытворчасці, будаўніцтве і іншых галінах.
Агаціс можа быць названы астраўным родам, таму што яго арэал знаходзіцца толькі на краі двух кантынентаў у Паўднёва-Усходняй Азіі і ў штаце Квінслед у Аўстраліі. Арэал ахоплівае астравы Філіпіны, Н. Зеландыю, Н. Гвінею і інш.
Найбольш вядомы від агаціспаўднёвы, або кауры (a. australis), – асобныя дрэвы якога ў Новай Гвінеі маюць уласныя імёны; дасягаюць вялікіх памераў. Так, дрэва Тане
Махута» мае дыяметр каля 4 м, а вышыня неразгалінаванай часткі ствала 13 м. Падлічана, што калі яго ссекчы, то яно дало б каля 160 м драўніны. Узрост яго 1200 гадоў (мал. 14).
Паверхня маладых галін і ствалоў маладых дрэў пакрыта, як панцырам, асновамі апалага лісця. Паверхня ствалоў дарослых дрэў з папярочнымі кольцавымі патаўшчэннямі. На маладых бакавых галінах лісце часам двухраднае, амаль супраціўнае, скураное, буйное, 4–10 см у даўжыню, ланцэтападобнае або нават шырокаяйкападобнае са шматлікімі паралельнымі жылкамі. Але ў некаторых відаў (а. разналістая і коланападобная) яно ў маладых асобін іголкападобнае з адной, рэдка 3–5(13) жылкамі 1–2 см у даўжыню. У дарослых дробнае (3–5 мм, лускападобнае, якое чарапічна налягае адно па адно. Мікрастробілы большасці араўкарый вельмі буйныя, самыя буйныя ва ўсіх хвоевых, цыліндрычнай формы, да 20–25 см у даўжыню і 4–5 см у дыяметры.
Мікрастробілы паўпачаткападобныя ў выглядзе чашкі. Шышкі шарападобныя дыяметрам
7–20, а часам і да 35 см. Насенне двух тыпаў. Буйное да 5 см арэхападобнае, яйкападобнае і дробнае да 1,5 см з двума бакавымі танкаскуранымі крыламі. Арэхападобнае – падземнае прарастанне, дробнае – наземнае. Род араўкарыя мае разарваны арэал, што само па сабе ўказвае на яго старажытнасць. Два віды растуць у Паўднёвай Амерыцы.
Араўкарыячылійская (A. araucana) – вельмі буйное дрэва, жаночыя экземпляры якога дасягаюць 60 м пры дыяметры ствала 1,5–2,5 см. Лісце жыве да 40 гадоў.
Святлалюбная расліна, расце ва ўмовах вільготнага клімату, на даволі багатых, раўнамерна вільготных, але не забалочаных глебах. Добра пераносіць засушлівыя ўмовы, а таксама невялікія маразы. Насенне выкарыстоўваецца ў ежу.
Другім паўднёва-амерыканскім відам з’яўляецца араўкарыябразільская, або вузкалістая (A. а, расце ў горных лясах Паўднёва-Усходняй Бразіліі і
Паўднёва-Усходняй Аргенціны (мал. 13). Самая высокая араўкарыяХанстанта (A. hunsteinei). Яе звычайная вышыня 65–75 м, дам расце ў Н. Гвінеі. Так сама растуць А. Канінгема (A. cunninghamii), вышыня (Нм, дыяметр (d) – 3 мА. разналістая (A. heterophylla). У Аўстраліі расце А. калонападобная, або Кука (A. columaris) і інш. Род агаціс (Agathis). Усе прадстаўнікі рода – дрэвы, за нязначным выключэннем буйныя, яны дасягаюць у вышыню часам 70 м і вялікай таўшчыні ствала (2–3 м, але ёсць і невялікія 9–12 м (а. жаўцеючы – A. flavescens і а. яйкападобны – Q. ovata). Ствалы агацісаў звычайна калонападобныя, толькі злёгку патаўшчаюцца да верхавіны. На ўзроўні трэці або, часцей, сярэдзіны агульнай вышыні дрэва ствол агацісаў разгаліноўваецца на некалькі буйных галін, якія ўтвараюць вялікую раскідзістую крону. Дарослае лісце звычайна буйное, 5–18 см у даўжыню і 1–6 см у шырыню. Форма лісцяў у розных відаў агацісу розная. Мікрастробілы пазушныя, цыліндрычныя 2–6 см у даўжыню, 1 см у шырыню. Шышкі – шарападобныя. Насенне даволі буйное 1,0–1,5 см, мае адно даволі развітое крыло. З другога боку, невялікі плеўкавы выраст. Расліны растуць марудна, выкарыстанне пасля 150–200 гадоў. Драўніна агацісаў мае вельмі высокія тэхнічныя якасці і цэніцца нават лепш за араўкарыевую. Выкарыстоўваецца ў караблебудаванні, бандарнай, мэблевай вытворчасці, будаўніцтве і іншых галінах.
Агаціс можа быць названы астраўным родам, таму што яго арэал знаходзіцца толькі на краі двух кантынентаў у Паўднёва-Усходняй Азіі і ў штаце Квінслед у Аўстраліі. Арэал ахоплівае астравы Філіпіны, Н. Зеландыю, Н. Гвінею і інш.
Найбольш вядомы від агаціспаўднёвы, або кауры (a. australis), – асобныя дрэвы якога ў Новай Гвінеі маюць уласныя імёны; дасягаюць вялікіх памераў. Так, дрэва Тане
Махута» мае дыяметр каля 4 м, а вышыня неразгалінаванай часткі ствала 13 м. Падлічана, што калі яго ссекчы, то яно дало б каля 160 м драўніны. Узрост яго 1200 гадоў (мал. 14).
Самы ўсходні від агацісфіджыйскі (a. vitiensis) дасягае мяжы ўсходняга і заходняга паўшар’я. Звычайная вышыня 15–18 м. Агацісгорны – A. montana (15–18), а. Карбасона –
a. carbossonii (40) і інш.
4.7.2.2. ПарадакПадакарпавыя (Podacarpales)
Сямейства
Падакарпавыя, абоНагаплодніковыя (Podacarpaceae)
Сярод хвойных сямейства падакарпавых адно з самых буйных, яно ўключае ў сябе каля 140 відаў, якія насяляюць вільготныя, зрэдку балотныя тэрыторыі паўднёвага паўшар’я, пераважна аўстрала-азіяцкай часткі. Некаторыя віды сустракаюцца і ў паўночным паўшар’і, але таксама ва ўмовах цёплага і вільготнага клімату.
Даслоўны пераклад навуковай лацінскай назвы Podocarpaceae (ад грэч. poys, podos нага і karpos – плод. Тлумачыцца гэта тым, што некаторыя віды самага распаўсюджанага рода сямейства – падакарпа, або нагаплодніка (Podocarpus) – утвараюць сакавітае касцянкападобнае насенне, якое нагадвае плады вішні, да таго ж сядзіць на тоўстай мясістай ножцы – рэцэптакуле, якая афарбавана ў чырвоны, пурпуровы або сіні колер. Па будове драўніны падакарпавыя значна больш пашыраны ў параўнанні з араўкарыевымі. Агульным для сямейства з’яўляецца адсутнасць смаляных канала і праменевых трахеід. Кольцы прыросту ў большасці падакарпавых звычайна дрэнна бачны.
Лісцеразмяшчэнне – чаргаванае, рэдка супраціўнае або крыжападобнае. Лісце ад вельмі буйнога эліптычнага са шматлікімі паралельнымі жылкамі да вельмі дробнага (1–2 мм у даўжыню) лускавінападобнага, якое чарапічна налягае адно на адно, або
іголкападобнае. Часцей за с лісце падакарпавых лінейнае, падоўжанае, лінейна- ланцэтападобнае з адной сярэдняй жылкай.
Стробілы звычайна аднаполыя. Мікрастробілы адзіночныя, верхавінкавыя або пазушныя. Мегастробілы ў падакарпавых вельмі разнастайныя.
Пры паспяванні насенне ў некаторых відаў падакарпа і дыкрыдыуму эпіманты разрастаецца, становіцца мясістым і ярка афарбаваным, у іншых яно застаецца скураным і сухім. Насенне касцянкападобнае або арэхападобнае, шарападобнае, у большасці выпадкаў дробнае, 2–5 мм у даўжыню, але часам даволі буйное (да 3,5 см. Зародак звычайна з дзвюма семядолямі. Род падакарп, абонагаплоднік (Podocarpus), з’яўляецца самым буйным родам сярод хвоевых, перавышае па колькасці відаў, якія ў яго ўваходзяць (больш за 100, па некаторых звестках – 114 відаў), нават сасну. Падаркапы – двухдомныя расліны (вельмі рэдка аднадомныя). Часам яны дасягаюць вялікіх памераў (падакарпузамбарскі (P. usambarensis) вырастае даму вышыню пры дыяметры ствала 2 м. Часцей менш буйныя, а часам і дробныя хмызнякі 0,5–1 м у вышыню (П. снежны – P. П. малы – P. minor). На каранях раслін ёсць клубеньчыкі з азотафіксавальнымі бактэрыямі або грыбнымі гіфамі.
ПадакарпНагі (P. nagi) – даволі шырока распаўсюджаны ў горных лясах Паўднёвай
Японіі, на в. Тайвань, у Паўднёвым Кітаі. Дрэва дам вышыню і 0,8 м у дыяметры.
Драўніна выкарыстоўваецца як каштоўны будаўнічы матэрыял. У Японіі папулярны
ў ланшафтных насаджэннях і як гаршочная культура. У Еўропу завезены і расце з 1830 года. Ёсць на Каўказе (мал. 15, 16). Род паразітаксіс (Parasitaxis) – з адзіным відам п. апаленым (P. ustus) – дзіўная, унікальная расліна, адзіны сапраўдны паразіт сярод хвоевых. Расце ў Н. Каледоніі. Уяўляе сабой галінасты аднадомны хмызняк да 25 см у вышыню (часам дам. Род дакрыдыум (Dacrydium). У гэтым родзе, які вельмі блізкі да падакарпа, каля
20 відаў. Віды гэтага роду часцей за с двухдомныя. Як правіла, гэта не вельмі высокія дрэвы – ад 7 дам, але ёсць і высокія (Д. кіпарысавы – D. cupressinum, які дасягае 60 м у вышыню і 1,5 м у дыяметры). Прадстаўнікі роду растуць у асноўнай частцы арэала сямейства.
Род фалькатыфоліум (Falcatifolium) – віды якога (4 віды) хмызнякі і невялічкія дрэвы, 2–20 м у вышыню. Від фалькатыфоліумцісападобны (F. taxoides), н расце ў гарах Н. Каледоніі, з’яўляецца раслінай-гаспадаром паразітаксісу.
Лекцыя
11
Характарыстыка сямействасасновыя
1.
Арэалы
2.
Марфалагічныя і біялагічныя асаблівасці
3.
Экалагічныя ўласцівасці
4.
Гаспадарчае значэнне
. ПарадакСасновыя (Pinales)
Сямейства
Сасновыя (Pinaceae)
Цяжка назваць такое сямейства нават сярод кветкавых раслін, якое па тэрыторыі, ім асвоенай, і па назапашанай біямасе змагло б супернічаць з сасновымі. У сваім распаўсюджанні гэта вялізарнае сямейства, якое налічвае 11 рода і не менш як 250 відаў, амаль што цалкам абмежавана паўночным паўшар’ем. Некаторыя віды сасны, елкі, піхты і лістоўніцы забіраюцца высока ў горы і заходзяць за палярны круг. Адзіным відам, які перасякае экватар і заходзіць у паўднёвае паўшар’е, з’яўляецца сасна Меркуза (Pinus merkusii). У межах сямейства адрозніваюць тры трыбы (падсямействы): піхтавыя, лістоўніцавыя і сасновыя.
Трыба
Пі хтавы я (Abietea e) характарызуюцца наяўнасцю ў кроне падоўжаных парасткаў і адзіночным размяшчэннем ігліцы. Насенне паспявае ў год апылення (роды елка, піхта, ілжэтсуга, тсуга, кетэлеерыя).
Трыба
Лі стоўніцавыя ( La ri ceae) маюць у кроне як падоўжаныя, так і размешчаныя на іх пакарочаныя парасткі. Першыя і другія нясуць асімілявальную ігліцу, але на падоўжаных парастках яна адзіночная, а на пакарочаных сабрана ў шматлікія пучкі па 30–50 шыпулек (роды лістоўніцы, ілжэлістоўніца і кедр. У лістоўніцы ігліца ападае штогод, а ў кедра трымаецца 2–3 гады. Насенне лістоўніцы паспявае ў год апылення, насенне кедра – праз 2–3 гады.
Трыба
Сасно выя ( Pinea e) змяшчае два роды сасна і дзюкампопіпус. Як і лістоўніцавыя, прадстаўнікі яе маюць падоўжаныя і пакарочаныя парасткі. Асімілявальная
ігліца ўтвараецца на пакарочаных парастках; па 2–3–5 шыпулек у пучку (выключэнне складае сасна аднахвоевая з адзіночнай ігліцай). На падоўжаных парастках ігліца рэдукавана і выконвае ахоўныя функцыі покрыўных лускавінак зачаткавага роставага парастка. Шышкі з вельмі жорсткімі драўнянымі насеннымі лускавінкамі. У сосен апладненне адбываецца ў сярэднім праз год пасля апылення, таму насенне паспявае толькі
ў канцы другога сезону вегетацыі.
Прадстаўнікі сямейства сасновых – вечназялёныя або, радзей, лістападныя дрэвы, зрэдку ў выглядзе хмызнякоў, якія сцелюцца. Іголкападобнае, лускавінкападобнае, радзей вузкаланцэтнае лісце іх можа быць розных памераў – ад малюсенькіх ў піхты белакорай
(Abies nephrolepis) і елкі Глена (Picea glehnii) да моцна выцягнутых, якія дасягаюць у некаторых сосен 30 (сасна канарская – Pinus canariensis) або нават 45 см (сасна балотная –
P. palustris).
Трымаецца лісце на дрэве ад 2 да 7 гадоў і толькі ў лістоўніцы і ілжэлістоўніцы штогод ападае на зіму. Адміраючы, яно можа пакінуць на парастку знак – невялікі плоскі рубец (у піхты) або маленькі выступ кары ў выглядзе падушачкі (у елкі).
Ва ўсіх відаў сямейства зачаткавыя мікра- і макрастробілы закладваюцца ў пупышках у год, папярэдні апыленню. Зачаткавыя мікрастробілы ўтвараюцца раней за
Лекцыя
11
Характарыстыка сямействасасновыя
1.
Арэалы
2.
Марфалагічныя і біялагічныя асаблівасці
3.
Экалагічныя ўласцівасці
4.
Гаспадарчае значэнне
. ПарадакСасновыя (Pinales)
Сямейства
Сасновыя (Pinaceae)
Цяжка назваць такое сямейства нават сярод кветкавых раслін, якое па тэрыторыі, ім асвоенай, і па назапашанай біямасе змагло б супернічаць з сасновымі. У сваім распаўсюджанні гэта вялізарнае сямейства, якое налічвае 11 рода і не менш як 250 відаў, амаль што цалкам абмежавана паўночным паўшар’ем. Некаторыя віды сасны, елкі, піхты і лістоўніцы забіраюцца высока ў горы і заходзяць за палярны круг. Адзіным відам, які перасякае экватар і заходзіць у паўднёвае паўшар’е, з’яўляецца сасна Меркуза (Pinus merkusii). У межах сямейства адрозніваюць тры трыбы (падсямействы): піхтавыя, лістоўніцавыя і сасновыя.
Трыба
Пі хтавы я (Abietea e) характарызуюцца наяўнасцю ў кроне падоўжаных парасткаў і адзіночным размяшчэннем ігліцы. Насенне паспявае ў год апылення (роды елка, піхта, ілжэтсуга, тсуга, кетэлеерыя).
Трыба
Лі стоўніцавыя ( La ri ceae) маюць у кроне як падоўжаныя, так і размешчаныя на іх пакарочаныя парасткі. Першыя і другія нясуць асімілявальную ігліцу, але на падоўжаных парастках яна адзіночная, а на пакарочаных сабрана ў шматлікія пучкі па 30–50 шыпулек (роды лістоўніцы, ілжэлістоўніца і кедр. У лістоўніцы ігліца ападае штогод, а ў кедра трымаецца 2–3 гады. Насенне лістоўніцы паспявае ў год апылення, насенне кедра – праз 2–3 гады.
Трыба
Сасно выя ( Pinea e) змяшчае два роды сасна і дзюкампопіпус. Як і лістоўніцавыя, прадстаўнікі яе маюць падоўжаныя і пакарочаныя парасткі. Асімілявальная
ігліца ўтвараецца на пакарочаных парастках; па 2–3–5 шыпулек у пучку (выключэнне складае сасна аднахвоевая з адзіночнай ігліцай). На падоўжаных парастках ігліца рэдукавана і выконвае ахоўныя функцыі покрыўных лускавінак зачаткавага роставага парастка. Шышкі з вельмі жорсткімі драўнянымі насеннымі лускавінкамі. У сосен апладненне адбываецца ў сярэднім праз год пасля апылення, таму насенне паспявае толькі
ў канцы другога сезону вегетацыі.
Прадстаўнікі сямейства сасновых – вечназялёныя або, радзей, лістападныя дрэвы, зрэдку ў выглядзе хмызнякоў, якія сцелюцца. Іголкападобнае, лускавінкападобнае, радзей вузкаланцэтнае лісце іх можа быць розных памераў – ад малюсенькіх ў піхты белакорай
(Abies nephrolepis) і елкі Глена (Picea glehnii) да моцна выцягнутых, якія дасягаюць у некаторых сосен 30 (сасна канарская – Pinus canariensis) або нават 45 см (сасна балотная –
P. palustris).
Трымаецца лісце на дрэве ад 2 да 7 гадоў і толькі ў лістоўніцы і ілжэлістоўніцы штогод ападае на зіму. Адміраючы, яно можа пакінуць на парастку знак – невялікі плоскі рубец (у піхты) або маленькі выступ кары ў выглядзе падушачкі (у елкі).
Ва ўсіх відаў сямейства зачаткавыя мікра- і макрастробілы закладваюцца ў пупышках у год, папярэдні апыленню. Зачаткавыя мікрастробілы ўтвараюцца раней за
макрастробілы. Пупышкі шматлікія, са шчыльна прылеглымі адна да другой лускавінкамі, а ў шматлікіх відаў маецца дадатковае смаляное покрыва. У дрэў трыб піхтавых і сасновых падоўжаныя парасткі маюць трохгадовы цыкл фармавання: 2 гады яны фармуюцца як зачаткавыя парасткі ў пупышках, а на трэці сезон вегетацыі ўступаюць у фазу адкрытага росту. У лістоўніцы і кедра цыкл фармавання парасткаў двухгадовы: у першы сезон вегетацыі закладваюцца і фарміруюцца ў пупышках, у другі – растуць.
Трыба
Пі хта выя. Родяліна (Picea). Сцвярджаюць, што лацінская назва яліны паходзіць ад грэчаскага слова «nicca» (Pissa), што значыць «смала». І калі нават яліна менш смалістая, чым сасна, менавіта яна атрымала такую назву. Род яліна ўяўляе сабой вялікую разнастайнасць форм, якія заслугоўваюць прызнання за імі відавога статусу, і ў гэтых адносінах у межах сямейства ўступаюць толькі роду сасна. Колькасць відаў яліны вагаецца ў розных аўтараў ад 35 да 50. Яліны – пераважна расліны паўночныя. Яны распаўсюджаны яку Еўразіі, так і ў Паўночнай Амерыцы.
Большасць відаў яліны трымаецца ў межах вобласці, паўднёвая мяжа якой не выходзіць за рубеж 35° пн. ш, пры гэтым пераважная частка яловых дрэвастояў размяшчаецца значна далей на поўнач. Аднак найбольшая відавая разнастайнасць ялін назіраецца ў
Цэнтральным і Заходнім горным Кітаі.
Яліны, як правіла, высокія статныя дрэвы, якія дасягаюць ў вышыню часам 60 і нават 90 м і ў дыяметры 1,5–2 м. Яны вельмі даўгавечныя жывуць 500–600 гадоў. Крона конусападобная, часта вузкая, ствол прамы. Яліны адметныя высокай ценетрываласцю, у сувязі з гэтым ачышчэнне ад сукоў ідзе вельмі маруднае. Ніжнія галінкі, якія прылягаюць да зямлі, могуць пусціць карані – уласцівасць ў хвоевых адносна рэдкая. Кара ў маладых дрэў больш або менш гладкая шэрая, часам з бурым адценнем, у старых няроўная тонкая, часта лушчыцца. Парасткі голыя або валасістыя. Пупышкі часта завостраны, не пакрыты смалой або слаба засмолены. Ігліца жыве 6–9 гадоў і больш, жорсткая, калючая да 4 см даўжынёй. У папярочным сячэнні рамбічная з радамі вусцейкаў на ўсіх гранях або рамбічна-сплясканая з вусцейкамі ў выглядзе дзвюх белых палосак (яку піхты) з верхняга боку. Але ў выніку перакручвання чаранка здаецца, што вусцейкі знаходзяцца з ніжняга боку шыпулькі. Прымацоўваецца шыпулька да парастка на асобных спіральна размешчаных вырастах кары – ліставых падушачках, якія застаюцца пасля ападзення шыпулек і добра бачны. Гэтай марфалагічнай прыкметай парасткі яліны добра адрозніваюцца ад парасткаў піхты.
Апыляюцца яліны амаль адначасова з распусканнем роставых пупышак. Іх макрастробілы сканцэнтраваны ў верхнім ярусе кроны, а мікрастробілы могуць утварацца ва усіх частках кроны. У час апылення макрастробілы стаяць вертыкальна, але хутка панікаюць, таму спелыя шышкі ў ялін звешваюцца. Яны цыліндрычныя або канічна- яйкападобныя, з цвёрда- або мяккаскуранымі насеннымі лускавінкамі, ад 3 да 15 см даўжынёй. Покрыўныя лускавінкі з-пад насенных не выступаюць. Шышкі і насенне паспяваюць ў канцы лета і ў першай палове восені года апылення. Спелыя шышкі не распадаюцца, а ў іх разыходзяцца краі насенных лускавінак, з-пад якіх ветрам разносіцца дробнае (0,5 см) насенне з завостраным канцом і зваротнаяйкападобным крылом, ніжняя частка якога абхоплівае насенне ў выглядзе лыжачкі і не зрастаецца з ім, таму крыло лёгка аддзяляецца ад насення. Усходы маюць ад 6 да 12 трохгранных семядолей. Усе віды ялін ценетрывалыя, але добра расці могуць толькі пры дастатковай поўнай асветленасці.
Даволі патрабавальныя да ўрадлівасці глебы, па адносінах да вільготнасці глебы і атмасферы – мезафіты. Вельмі адчувальныя да прамысловых выкідаў у атмасферу
(негазаўстойлівыя), часта пакутуюць ад позніх вясенніх замаразкаў (асабліва ў маладосці), а па свай зімаўстойлівасці – розныя, у залежнасці ад геаграфічнага паходжання відаў і іх экатыпаў. У гаспадарчых адносінах яліны цэняцца вельмі высока. Іх народнагаспадарчае значэнне вызначаецца перш за с буйнымі запасамі драўніны – асноўнай крыніцы сыравіны для цэлюлозна-папяровай прамысловасці. Апроч таго, драўніну ялін шырока
Трыба
Пі хта выя. Родяліна (Picea). Сцвярджаюць, што лацінская назва яліны паходзіць ад грэчаскага слова «nicca» (Pissa), што значыць «смала». І калі нават яліна менш смалістая, чым сасна, менавіта яна атрымала такую назву. Род яліна ўяўляе сабой вялікую разнастайнасць форм, якія заслугоўваюць прызнання за імі відавога статусу, і ў гэтых адносінах у межах сямейства ўступаюць толькі роду сасна. Колькасць відаў яліны вагаецца ў розных аўтараў ад 35 да 50. Яліны – пераважна расліны паўночныя. Яны распаўсюджаны яку Еўразіі, так і ў Паўночнай Амерыцы.
Большасць відаў яліны трымаецца ў межах вобласці, паўднёвая мяжа якой не выходзіць за рубеж 35° пн. ш, пры гэтым пераважная частка яловых дрэвастояў размяшчаецца значна далей на поўнач. Аднак найбольшая відавая разнастайнасць ялін назіраецца ў
Цэнтральным і Заходнім горным Кітаі.
Яліны, як правіла, высокія статныя дрэвы, якія дасягаюць ў вышыню часам 60 і нават 90 м і ў дыяметры 1,5–2 м. Яны вельмі даўгавечныя жывуць 500–600 гадоў. Крона конусападобная, часта вузкая, ствол прамы. Яліны адметныя высокай ценетрываласцю, у сувязі з гэтым ачышчэнне ад сукоў ідзе вельмі маруднае. Ніжнія галінкі, якія прылягаюць да зямлі, могуць пусціць карані – уласцівасць ў хвоевых адносна рэдкая. Кара ў маладых дрэў больш або менш гладкая шэрая, часам з бурым адценнем, у старых няроўная тонкая, часта лушчыцца. Парасткі голыя або валасістыя. Пупышкі часта завостраны, не пакрыты смалой або слаба засмолены. Ігліца жыве 6–9 гадоў і больш, жорсткая, калючая да 4 см даўжынёй. У папярочным сячэнні рамбічная з радамі вусцейкаў на ўсіх гранях або рамбічна-сплясканая з вусцейкамі ў выглядзе дзвюх белых палосак (яку піхты) з верхняга боку. Але ў выніку перакручвання чаранка здаецца, што вусцейкі знаходзяцца з ніжняга боку шыпулькі. Прымацоўваецца шыпулька да парастка на асобных спіральна размешчаных вырастах кары – ліставых падушачках, якія застаюцца пасля ападзення шыпулек і добра бачны. Гэтай марфалагічнай прыкметай парасткі яліны добра адрозніваюцца ад парасткаў піхты.
Апыляюцца яліны амаль адначасова з распусканнем роставых пупышак. Іх макрастробілы сканцэнтраваны ў верхнім ярусе кроны, а мікрастробілы могуць утварацца ва усіх частках кроны. У час апылення макрастробілы стаяць вертыкальна, але хутка панікаюць, таму спелыя шышкі ў ялін звешваюцца. Яны цыліндрычныя або канічна- яйкападобныя, з цвёрда- або мяккаскуранымі насеннымі лускавінкамі, ад 3 да 15 см даўжынёй. Покрыўныя лускавінкі з-пад насенных не выступаюць. Шышкі і насенне паспяваюць ў канцы лета і ў першай палове восені года апылення. Спелыя шышкі не распадаюцца, а ў іх разыходзяцца краі насенных лускавінак, з-пад якіх ветрам разносіцца дробнае (0,5 см) насенне з завостраным канцом і зваротнаяйкападобным крылом, ніжняя частка якога абхоплівае насенне ў выглядзе лыжачкі і не зрастаецца з ім, таму крыло лёгка аддзяляецца ад насення. Усходы маюць ад 6 да 12 трохгранных семядолей. Усе віды ялін ценетрывалыя, але добра расці могуць толькі пры дастатковай поўнай асветленасці.
Даволі патрабавальныя да ўрадлівасці глебы, па адносінах да вільготнасці глебы і атмасферы – мезафіты. Вельмі адчувальныя да прамысловых выкідаў у атмасферу
(негазаўстойлівыя), часта пакутуюць ад позніх вясенніх замаразкаў (асабліва ў маладосці), а па свай зімаўстойлівасці – розныя, у залежнасці ад геаграфічнага паходжання відаў і іх экатыпаў. У гаспадарчых адносінах яліны цэняцца вельмі высока. Іх народнагаспадарчае значэнне вызначаецца перш за с буйнымі запасамі драўніны – асноўнай крыніцы сыравіны для цэлюлозна-папяровай прамысловасці. Апроч таго, драўніну ялін шырока
выкарыстоўваюць у будаўніцтве, для атрымання рознага роду піламатэрыялаў, у мэблевай і тарнай вытворчасці, пры вытворчасці музычных інструментаў. У кары ялін змяшчаюцца дубільныя рэчывы, якія выкарыстоўваюцца ў гарбарнай прамысловасці. З ігліцы ялін атрымліваюць розныя медыцынскія прэпараты і харчовыя дабаўкі для жывёлы. Яліны выкарыстоўваюцца для стварэння снегазборных палос уздоўж чыгуначных і аўтамабільных дарог, цэняцца яны і ў азеляненні, аднак толькі некаторыя віды гэтага роду
(напрыклад, яліна калючая – P. pungens), якія з’яўляецца дастаткова дыма- і газаўстойлівымі ва ўмовах гарадскога асяроддзя. Род дзеліцца на дзве секцыі: секцыя з рамбічнымі ў папярочным сячэнні шыпулькамі і радамі вусцейкаў на ўсіх гранях, і секцыя Omorica, з рамбічна-сплясканымі шыпулькамі і вусцейкамі ў выглядзе дзвюх белых палосак з верхняга боку.
Ялінаеўрапейская, абозвычайная (Picea abies, Picea exelsa), – займае шырокі арэал, які ахоплівае амаль усю Цэнтральную і Паўночную Еўропу. На сход распаўсюджваецца да Урала, на поўдзень – да паўночнай мяжы чарназёмаў. Дрэва вышынёй 30(50) м, дыяметрам дам, з нізка апушчанай пірамідальнай кронай. Шыпулькі даўжынёй 1–2,5 см, цёмна-зялёныя, бліскучыя, востраканцовыя, злёгку выгнутыя, у сячэнні рамбічныя.
Застаюцца на дрэве 5–7, радзей 9 гадоў. Парасткі тонкія, ад зеленавата-жоўтых да бура- карычневых. Ствол прамы, поўнадраўняны, пакрыты бураватай, спачатку гладкай лускавінкавай карой, якая потым становіцца трашчынаватай. Шышкі светла-бурыя, 10–16 см даўжынёй, верацёнападобна-цыліндрычныя, з зубчастымі або хвалістымі па краі насеннымі лускавінкамі. Насенне прадаўгавата-яйкападобнае, карычневае, даўжынёй каля
4 мм, з жоўта-чырвоным крылом, у тры разы даўжэйшае за насенне. Парода ценетрывалая, марозаўстойлівая, але пакутуе ад замаразкаў. Патрабавальная да вільготнасці глебы.
Ветравальная (мал. 17).
Ялінасібірская (Picea obovata) распаўсюджана на поўначы Еўропы, а таксама ў
Заходняй і Усходняй Сібіры. Па біялагічных і марфалагічных прыкметах вельмі блізкая да яліны еўрапейскай. Адрозніваецца ад яе меншай (30 м) вышынёй, больш кароткай ігліцай, грубаваласістымі парасткамі і менш буйнымі (даўжынёй 5–8 см) шышкамі, з суцэльнымі па краі насеннымі лускавінкамі (мал. 18).
ЯлінаШрэнка, абоцянь-шаньская (Picea schrenkiana). Расце ў гарах Казахстана і
Сярэдняй Азіі. Дрэва вышынёй дам, дыяметрам дам, з апушчанай амаль да зямлі кронай. Ігліца чатырохгранная, блакітна-зялёная, жорсткая, вострая. Парасткі крэмавыя, падчас амаль белыя, голыя або апушаныя. Пупышкі яйка- або шарападобныя, чырвона- карычневыя. Шышкі даўжынёй 7–12(16) см, у дыяметры 2,5–3 см, цёмна-карычневыя.
Насенныя лускавінкі драўняна-скураныя, закругленыя або злёгку ўсечаныя, з дробна зазубраным краем.
Ялінаканадская, абобелая ( Picea glauca). Распаўсюджана ў Паўночнай Амерыцы пас й лясной зоне. Дрэва вышынёй дам з густой канічнай кронай. Ігліца даўжынёй
1–2 см, чатырохгранная, прытупленая, шыза-зялёная. Парасткі шэра-жоўтыя, часам амаль белыя, голыя. Шышкі дробныя, даўжынёй 4–5 см, светла-карычневыя, з суцэльнымі па краі лускавінкамі. Адрозніваецца павышанай устойлівасцю да загазаванасці паветра, уступае ў гэтым толькі яліне калючай. Пераносіць абрэзку і мае вялікую колькасць дэкаратыўных форм.
Ялінакалючая (Picea pungens). Радзіма – Паўночная Амерыка. Дрэва вышынёй дам. Ігліца даўжынёй 2–3 см, чатырохгранная, цвёрдая, вельмі калючая, зялёная, шыза- або блакітна-зялёная.
Парасткі тоўстыя, аранжава-карычневыя, голыя.
Пупышкі шырокаавальныя, светла-карычневыя, несмалістыя. Шышкі даўжынёй 5–10 см, дыяметрам 2–3 см, рыхлыя, цыліндрычныя, прадаўгаватыя, некалькі выгнутыя, светла- карычневыя. Насенныя лускавінкі тонкія, гнуткія, моцна зморшчаныя. Па дэкаратыўнасці і ўстойлівасці да газу не мае роўных сярод ялін (мал. 19).
Ялінасітхінская (Picea sitchensis) – адна з найбольш буйных ялін на зямлі. У сябе на радзіме (на Ціхаакіянскім узбярэжжы Паўночнай Амерыкі) можа перавышаць 60–70 м у
(напрыклад, яліна калючая – P. pungens), якія з’яўляецца дастаткова дыма- і газаўстойлівымі ва ўмовах гарадскога асяроддзя. Род дзеліцца на дзве секцыі: секцыя з рамбічнымі ў папярочным сячэнні шыпулькамі і радамі вусцейкаў на ўсіх гранях, і секцыя Omorica, з рамбічна-сплясканымі шыпулькамі і вусцейкамі ў выглядзе дзвюх белых палосак з верхняга боку.
Ялінаеўрапейская, абозвычайная (Picea abies, Picea exelsa), – займае шырокі арэал, які ахоплівае амаль усю Цэнтральную і Паўночную Еўропу. На сход распаўсюджваецца да Урала, на поўдзень – да паўночнай мяжы чарназёмаў. Дрэва вышынёй 30(50) м, дыяметрам дам, з нізка апушчанай пірамідальнай кронай. Шыпулькі даўжынёй 1–2,5 см, цёмна-зялёныя, бліскучыя, востраканцовыя, злёгку выгнутыя, у сячэнні рамбічныя.
Застаюцца на дрэве 5–7, радзей 9 гадоў. Парасткі тонкія, ад зеленавата-жоўтых да бура- карычневых. Ствол прамы, поўнадраўняны, пакрыты бураватай, спачатку гладкай лускавінкавай карой, якая потым становіцца трашчынаватай. Шышкі светла-бурыя, 10–16 см даўжынёй, верацёнападобна-цыліндрычныя, з зубчастымі або хвалістымі па краі насеннымі лускавінкамі. Насенне прадаўгавата-яйкападобнае, карычневае, даўжынёй каля
4 мм, з жоўта-чырвоным крылом, у тры разы даўжэйшае за насенне. Парода ценетрывалая, марозаўстойлівая, але пакутуе ад замаразкаў. Патрабавальная да вільготнасці глебы.
Ветравальная (мал. 17).
Ялінасібірская (Picea obovata) распаўсюджана на поўначы Еўропы, а таксама ў
Заходняй і Усходняй Сібіры. Па біялагічных і марфалагічных прыкметах вельмі блізкая да яліны еўрапейскай. Адрозніваецца ад яе меншай (30 м) вышынёй, больш кароткай ігліцай, грубаваласістымі парасткамі і менш буйнымі (даўжынёй 5–8 см) шышкамі, з суцэльнымі па краі насеннымі лускавінкамі (мал. 18).
ЯлінаШрэнка, абоцянь-шаньская (Picea schrenkiana). Расце ў гарах Казахстана і
Сярэдняй Азіі. Дрэва вышынёй дам, дыяметрам дам, з апушчанай амаль да зямлі кронай. Ігліца чатырохгранная, блакітна-зялёная, жорсткая, вострая. Парасткі крэмавыя, падчас амаль белыя, голыя або апушаныя. Пупышкі яйка- або шарападобныя, чырвона- карычневыя. Шышкі даўжынёй 7–12(16) см, у дыяметры 2,5–3 см, цёмна-карычневыя.
Насенныя лускавінкі драўняна-скураныя, закругленыя або злёгку ўсечаныя, з дробна зазубраным краем.
Ялінаканадская, абобелая ( Picea glauca). Распаўсюджана ў Паўночнай Амерыцы пас й лясной зоне. Дрэва вышынёй дам з густой канічнай кронай. Ігліца даўжынёй
1–2 см, чатырохгранная, прытупленая, шыза-зялёная. Парасткі шэра-жоўтыя, часам амаль белыя, голыя. Шышкі дробныя, даўжынёй 4–5 см, светла-карычневыя, з суцэльнымі па краі лускавінкамі. Адрозніваецца павышанай устойлівасцю да загазаванасці паветра, уступае ў гэтым толькі яліне калючай. Пераносіць абрэзку і мае вялікую колькасць дэкаратыўных форм.
Ялінакалючая (Picea pungens). Радзіма – Паўночная Амерыка. Дрэва вышынёй дам. Ігліца даўжынёй 2–3 см, чатырохгранная, цвёрдая, вельмі калючая, зялёная, шыза- або блакітна-зялёная.
Парасткі тоўстыя, аранжава-карычневыя, голыя.
Пупышкі шырокаавальныя, светла-карычневыя, несмалістыя. Шышкі даўжынёй 5–10 см, дыяметрам 2–3 см, рыхлыя, цыліндрычныя, прадаўгаватыя, некалькі выгнутыя, светла- карычневыя. Насенныя лускавінкі тонкія, гнуткія, моцна зморшчаныя. Па дэкаратыўнасці і ўстойлівасці да газу не мае роўных сярод ялін (мал. 19).
Ялінасітхінская (Picea sitchensis) – адна з найбольш буйных ялін на зямлі. У сябе на радзіме (на Ціхаакіянскім узбярэжжы Паўночнай Амерыкі) можа перавышаць 60–70 м у
вышыню і 2,5–5 м у дыяметры ствала. Жыве 500–800 гадоў. Кара тонкая, чырванавата- бурая. Парасткі светла-карычневыя. Ігліца тонкая 15–18 см даўжынёй, шызаватая. Шышкі цыліндрычныя, 5–10 см даўжынёй і да 3 см у дыяметры.
Ялінаўсходняя (Picea orientalis). Распаўсюджана ў горных лясах заходняй часткі
Каўказа. Вышыня – дам, дыяметр – 1,5–2 м. Ствол поўнадраўняны, пакрыты цёмна- шэрай лускавінкавтай карой. Ігліца кароткая (даўжынёй да 1 см, жорсткая, спляскана- чатырохгранная, бліскучая, цёмна-зялёная, на верхавінцы прытупленая. Парасткі светла- карычневыя або чырванаватыя, бліскучыя. Галінкі бурыя, амаль чорныя. Пупышкі даўжынёй каля 3 мм, яйкападобныя, вострыя, чырвона-карычневыя, часам амаль чорныя.
Шышкі верацёнападобна-цыліндрычныя, даўжынёй да 15 см, з шырокімі суцэльнымі насеннымі лускавінкамі. Гэта парода прыморскага клімату, якая патрабуе вялікай колькасці ападкаў, вялікай вільготнасці паветра і глебы. Больш ветраўстойлівая, чым яліна звычайная. Жыве да 500–600 гадоў. Утварае высокапрадукцыйныя дрэвастоі з запасам драўніны да 1000 м
3
/га.
Ялінааянская (Picea jezoensis) – найважнейшая лесаўтваральная парода Далёкага
Усходу. Расце ў Кітаі, Японіі, Карэі. Вышыня – дам, дыяметр – дам. Ігліца амаль што плоская, вострая, даўжынёй 10–20 см, на звернутым уніз баку шыза-зялёная. Парасткі бліскучыя, цёмна-бурыя. Пупышкі жоўта-бурыя, несмаляныя. Шышкі даўжынёй 3–8 см, у дыяметрам 1,5–3 см, падоўжна-цыліндрычныя, светла-карычневыя, выгнутыя, рыхлыя.
Насенныя лускавінкі мяккаскураныя, моцназморшчаныя. Насенне дробнае, у 2 разы меншае за насенне яліны звычайнай. Адметна ранняй вегетацыяй, у сувязі з чым пашкоджваецца замаразкамі. Найбольшы ўзрост – 300–350 гадоў. Род піхта
Ялінаўсходняя (Picea orientalis). Распаўсюджана ў горных лясах заходняй часткі
Каўказа. Вышыня – дам, дыяметр – 1,5–2 м. Ствол поўнадраўняны, пакрыты цёмна- шэрай лускавінкавтай карой. Ігліца кароткая (даўжынёй да 1 см, жорсткая, спляскана- чатырохгранная, бліскучая, цёмна-зялёная, на верхавінцы прытупленая. Парасткі светла- карычневыя або чырванаватыя, бліскучыя. Галінкі бурыя, амаль чорныя. Пупышкі даўжынёй каля 3 мм, яйкападобныя, вострыя, чырвона-карычневыя, часам амаль чорныя.
Шышкі верацёнападобна-цыліндрычныя, даўжынёй да 15 см, з шырокімі суцэльнымі насеннымі лускавінкамі. Гэта парода прыморскага клімату, якая патрабуе вялікай колькасці ападкаў, вялікай вільготнасці паветра і глебы. Больш ветраўстойлівая, чым яліна звычайная. Жыве да 500–600 гадоў. Утварае высокапрадукцыйныя дрэвастоі з запасам драўніны да 1000 м
3
/га.
Ялінааянская (Picea jezoensis) – найважнейшая лесаўтваральная парода Далёкага
Усходу. Расце ў Кітаі, Японіі, Карэі. Вышыня – дам, дыяметр – дам. Ігліца амаль што плоская, вострая, даўжынёй 10–20 см, на звернутым уніз баку шыза-зялёная. Парасткі бліскучыя, цёмна-бурыя. Пупышкі жоўта-бурыя, несмаляныя. Шышкі даўжынёй 3–8 см, у дыяметрам 1,5–3 см, падоўжна-цыліндрычныя, светла-карычневыя, выгнутыя, рыхлыя.
Насенныя лускавінкі мяккаскураныя, моцназморшчаныя. Насенне дробнае, у 2 разы меншае за насенне яліны звычайнай. Адметна ранняй вегетацыяй, у сувязі з чым пашкоджваецца замаразкамі. Найбольшы ўзрост – 300–350 гадоў. Род піхта
1 ... 6 7 8 9 10 11 12 13 ... 28