Файл: Аза тілі адірлі талапкер!.doc

Қадірлі талапкер!

Жарқын болашаққа жетелейтін білім жолында "Шың-кітап"-тың өзіңмен бірге екенін ұмытпағайсың. Білім шыңына қарай қанат жайған талапкерлерге қол ұшын беру – біздің ең басты міндетіміз. Біз үшін ең үлкен қуаныш – сенің қуанышың, сенің жетістігің! Себебі, сендер еліміздің болашағысыңдар!
Қадірлі талапкер!

Болашаққа зор үмітпен қадам басуға қол ұшын беретін "Шың-кітап" оқырмандарының сенімінен шығу үшін жаңа оқулықтар қатарын көбейту үстінде. Міне, соның бір дәлелі ретінде "Шың-кітап"-тың талапкерлерге арналған жаңа "Қазақ тілі" оқулық-анықтамасы сенің жәрдеміңе келіп жетті. Қазақ тілі пәнінің барлық саласын қамтитын бұл оқулық қазақ тіл біліміне қатысты қысқа да нұсқа мәліметтер бере отырып, сенің ЖОО-ға жан-жақты дайындалуыңа көп мүмкіндік береді.

Алдыңғы оқулықтарымыз сияқты бұл оқулық та сенің көңіліңнен шығады деген үміттеміз! Іске сәт!

МАЗМҰНЫ

Қ
8

10

12

15

19

19

21

23

27

28

31

33

34

35

35

38

38

41

44

45

47

49

49

50

50

51

51

51

52

53

азақ тілінің шығу тарихы туралы…………………………

Қазақ тілі – мемлекеттік тіл………………………………..

Қазақ тіл білімі……………………………………………….

Қазақ тіл біліміне шет тілдерінен енген термин сөздер….

ФОНЕТИКА………………………………………………..

Дыбыс және әріп…………………………………………….

Дауысты дыбыс ………………………………………………..

Дауысты дыбыстардың емлесі………………………………

Дауыссыз дыбыс…………………………………………….

Дауыссыз дыбыстардың емлесі………………………………

Буын …………………………………………………………

Тасымал………………………………………………………

Екпін……………………………………………………………

Үндестік заңы……………………………………………….

Буын үндестігі……………………………………………….

Дыбыс үндестігі……………………………………………..

Ілгерінді ықпал ……………………………………………..

Кейінді ықпал……………………………………………….

Тоғыспалы ықпал……………………………………………

Орфография және орфоэпия…………………………………

ЛЕКСИКА…………………………………………………

Қолдану аясы шектеулі сөздер……………………………..

Көнерген сөздер……………………………………………..

Жаңа сөздер………………………………………………….

Диалект сөз………………………………………………….

Термин сөз…………………………………………………..

Кірме сөз…………………………………………………….

Кәсіби сөз……………………………………………………

Табу сөз……………………………………………………….

Эвфемизм мен дисфемизм………………………………..

Қ
54

54

71

72

72

73

73

73

73

73

74

74

80

82

82

83

83

84

86

87

88

88

89

89

91

93

95

97

101

102

104

107
анатты сөздер……………………………………………….

Тұрақты тіркес……………………………………………….

Мақал мен мәтел…………………………………………….

Нақыл сөз…………………………………………………….

Идиома………………………………………………………..

Сөз мағыналары………………………………………………..

Сөздің тура мағынасы…………………………………………..

Сөздің ауыспалы мағынасы……………………………………

Сөздің көп мағыналығы…………………………………………

Омоним…………………………………………………………

Антоним……………………………………………………….

Синоним……………………………………………………….

МОРФОЛОГИЯ……………………………………………….

Сөз құрамы……………………………………………………

Дара сөз………………………………………………………..

Күрделі сөз……………………………………………………

Біріккен сөз…………………………………………………….

Қос сөз………………………………………………………..

Қысқарған сөз…………………………………………………..

Тіркескен сөз………………………………………………….

Қосымша………………………………………………………

Жұрнақ………………………………………………………..

Жалғау…………………………………………………………

Көптік жалғауы…………………………………………………..

Тәуелдік жалғауы…………………………………………………

Септік жалғауы…………………………………………………

Жіктік жалғауы…………………………………………………

Зат есім ……………………………………………………….

Көмекші есім...………………………………………………

Сын есім……………………………………………………….

Сын есімнің шырайлары………………………………………

Сан есім……………………………………………………….

Е
112

114

117

120

122

124

124

125

126

127

128

130

135

137

137

138

139

140

141

141

143

144

145

148

150

152

153

154

155

156

158

160
сімдік………………………………………………………

Етістік……………………………………………………….

Есімше ………………………………………………………

Көсемше……………………………………………………..

Етіс…………………………………………………………..

Етістіктің шақтары……………………………………………

Осы шақ…………………………………………………….

Өткен шақ……………………………………………………

Келер шақ……………………………………………………

Етістіктің райлары……………………………………………

Тұйық етістік………………………………………………….

Үстеу…………………………………………………………

Еліктеу сөз…………………………………….……………

Шылау……………………………………………………….

Септеулік шылау…………………………….…………………

Жалғаулық шылау…………………………….…………………

Демеулік шылау…………………………………………………

Одағай……………………………………………….………

СИНТАКСИС………………………………………………

Сөздердің байланысу тәсілдері…………………….………

Сөздердің байланысу түрлері…………………..…………

Сөз тіркесі……………………………………………………

Сөз тіркесінің түрлері……………………………………..

Сөйлем………………………………………………..………

Сөйлемнің құрылысына қарай түрлері……………………

Сөйлем мүшелері…………………………………………….

Бастауыш…………………………………………………….

Баяндауыш…………………………………………………..

Анықтауыш…………………………………………………

Толықтауыш………………………………………………….

Пысықтауыш……………………………………….…………..

Сөйлемнің бірыңғай мүшелері………………………………

Ж
162

163

164

166

171

172

173

175

176

179

179

180

180

181

182

184

185

187

188

189

189

190

191

192

193

195

195

196

197

198
алпылауыш сөз…………………………………………….

Айқындауыш мүше…………………………………………..

Оқшау сөз…………………………………………………….

Төл сөз. Автор сөзі. Төлеу сөз. ………………………………

Диалог………………………………………………………….

Құрмалас сөйлем………………………………………………

Салалас құрмалас сөйлем……………………………………

Жалғаулықсыз салалас құрмалас сөйлем……………………

Сабақтас құрмалас сөйлем……………………………………..

Шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас…………………….

Қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас…………………

Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас …………………

Себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас………………………..

Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас………………………

Мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас……………………..

Аралас құрмалас сөйлем ……………………………………

Құрмалас сөйлемнің көп құрамды түрлері……………………

ПУНКТУАЦИЯ…….……….………………………………

Нүкте……………………………………..………………………

Леп белгісі……………………….……………………………

Сұрау белгісі……………………………………………………

Көп нүкте…………………………………….…………………

Үтір…………………………………………………………….

Нүктелі үтір……………………………………………………

Сызықша……………………………………………………….

Қос нүкте……………………………………………………….

Жақша…………………………………………………………..

Тырнақша…………………………………………………….

Тыныс белгілерінің қабаттаса қолданылуы………………..

СТИЛЬ……………………………..……………………….

Т
202

202

204

206

208

210

212

214

216

218

220

222

224

226

228

230

233

235

237

240

242

244

246

248

250

252

254256

258

260

262

264

АҚЫРЫПТЫҚ ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ...........................

Қазақ тіл білімі............................................................................

Қазақ тіл біліміне шет тілдерінен енген термин сөздер......

Дыбыс және әріп ........................................................................

Дауысты дыбыс ..........................................................................

Дауысты дыбыстардың емлесі...................................................

Дауыссыз дыбыс ........................................................................

Дауыссыз дыбыстардың емлесі ................................................

Буын. Тасымал. Екпін ...............................................................

Үндестік заңы және Ілгерінді ықпал ........................................

Кейінді ықпал. Орфография және орфоэпия .........................

Көнерген сөз. Жаңа сөз. Диалект сөз .......................................

Термин сөз. Кірме сөз. Кәсіби сөз ...........................................

Табу сөз. Эвфемизм мен дисфемизм .....................................

Тұрақты тіркес. Идиома(лық тіркес) .......................................

Мақал мен мәтел. Нақыл сөз ...................................................

Сөздің тура, ауыспалы мағынасы, Сөздің көп мағынасы............

Омоним. Антоним .....................................................................

Синоним .....................................................................................

Сөз құрамы .................................................................................

Қосымша ........................................................................................

Зат есім .......................................................................................

Сын есім .........................................................................................

Сан есім ......................................................................................

Есімдік ...........................................................................................

Етістіктің түрлері .......................................................................

Есімше, Көсемше ........................................................................

Етістіктің шақтары.....................................................................

Етістіктің райлары.......................................................................

Етіс. Тұйық етістік.....................................................................

Үстеу ...........................................................................................

Еліктеу сөз. Одағай ....................................................................

266

268

270

272

274

276

278

280

283

286

289

293

296

Шылау.....................................................................................

Сөздердің байланысу тәсілдері мен түрлері.......................

Сөз тіркесі...............................................................................

Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері........................

Жай сөйлемнің түрлері..........................................................

Сөйлем мүшелері-1...............................................................

Сөйлем мүшелері-2...............................................................

Төл сөз. Автор сөзі. Төлеу сөз..............................................

Салалас құрмалас сөйлем......................................................

Сабақтас құрмалас сөйлем..................................................

Құрмалас сөйлемнің көп құрамды түрлері..........................

Тыныс белгілері-1..................................................................

Тыныс белгілері-2................................................................

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ

Түркі тілдері тіл туыстығына қарай 6 топқа бөлінеді:

1	Қыпшақ бұтағы	қазақ, құмық, қарақалпақ, қарашай, мақар, қарайым, ұрым, қырышақ
2	Оғыз бұтағы	әзірбайжан, түрікмен, гагауыз, балқан түріктері, түрік
3	Қарлұқ бұтағы	өзбек, ұйғыр
4	Аралық бұтақ	қырғыз, алтайық, хақас, тува, салар, сары ұйғыр, шор, тофа, шұлым
5	Чуваш
6	Саха

Көне түркі тілдері мыналар: хазар, бұлғар, ғұн, көк түрік, сақ, авар.
Түркі тілдері орналасу аймағына қарай 6 топқа бөлінеді:

1	Оңтүстік тобы	түрік, гагауыз, әзербайжан, түркімен
2	Батыс тобы	қарайым, қарашай, құмық, татар, башқұрт
3	Орталық топ	қазақ, қарақалпақ, ноғай, қырғыз
4	Шығыс тобы	өзбек, ұйғыр, сары, салар
5	Солтүстік тобы	алтай, шор, хақас, тува, тофа, саха
6	Чуваш тобы

Түркітану ғылымында түркі тілдерінің дамуын (Н.Баскаков) алты кезеңге бөліп қарастырады.
Түркі халықтарының жазба тілі V-VIII ғасырларда дүниеге келген. Тіл ғылымында бұл жазба ескеркіштері "Орхон-Енисей ескерткіштері" деп аталады. Олар: "Күлтегін", "Тоныкөк", "Білге қаған" т.б. Бұл жазуларды көпке дейін ғылыми түрде оқуға мүмкіндік болмады. Сондықтан оларды рун (құпия) жазулары деп атады.
X-XV ғ.ғ. түркі халықтарының жазбаша тілі ерекше дамыды. Осы кезеңде дүниеге келген шығармалар: Махмұт Қашқари "Диуани лұғат ит-түрк" (1073-1074, Жүсіп Баласағұни "Құдатғу білік" (1067-1070), Ахмет Яссауи "Диуани хикмет" (XII ғ.), "Кодекус Куманикус " (1003) т.б.
Қазақ жазуы төмендегідей жазу түрлерін қолданды:

Араб жазуы (1929 жылға дейін);

Латын жазуы (1929 – 1940 ж.ж. арасы);

Кириллица (орыс) жазуы (1940 жылдан бастап);

Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының тұрғылықты халқы – қазақ халқының және шетелдерде (Өзбекстан, Қырғызстан, Түркия, Ресей, Қытай, Монғолия т.б.) өмір сүріп жатқан қазақтардың ұлттық тілі.

ҚАЗАҚ ТІЛІ – МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ

1989 жыл, 22 қыркүйек: Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы Заң қабылданып, қазақ тіліне Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі мәртебесі (статусы) берілді.
1993 жыл, 28 қаңтар: Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы қабылданды. Онда қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып бекітілді.
1995 жыл, 30 тамыз: республикалық референдумда Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабыл-данды. Конституцияның 7-бабында былай делінеді:

Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі.
Мемлекеттік ұйымдарда және өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.
Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды.

1997 жыл, 7 шілде: жаңа Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы Заң Парламентте қайтадан талқыланып, ол Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілді. Бұл Заң бойынша қазақ тілі Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі, қазақ халқының ұлттық тілі болып есептеледі.

Қазақстан Республикасындағы Тілдер туралы Заңның 4-бабы:

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі.

Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы.

Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдар:

Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілді барынша дамытуға, оның халықаралық беделін нығайтуға;
Қазақстан Республикасының барша азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін меңгеруіне қажетті барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға;
Қазақ диаспорасына ана тілін сақтауы және дамытуы үшін көмек көрсетуге міндетті.