Файл: Адам интеллектісі дамуыны лингвистикалы аспектілері.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 29.10.2023
Просмотров: 381
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Адам интеллектісі дамуының лингвистикалық аспектілері
1. Адамның рухани тәрбиесі, ақыл тәрбиесі туралы айтқанда, тіліміздегі тағы бір ұғым негізгі назарға алынуы тиіс. Ол ұғым – қайрат. Бұл жөнінде М.Жұмабаевтың пікірі қандай екендігін талдаңыз.
М. Жұмабаевтың түсіндіруі бойынша: «...қайрат адамның барлық ісін тізгіндеп, жолға салмақшы, жүзеге асырмақшы. Қайрат арқылы ғана адам жанындағы қалың күштер жарық көрмекші. Өмірде адам басына қиын-қыстау істер келгенде, қажытпай алып шығатын сол қайрат. Сермеген қолды аспандағы айға жеткізбесе де, ойлаған ойға жеткізетін сол қайрат. Сондықтан тәрбиеші баланың қайраты өркендеу үшін қызмет қылуға міндетті». М.Жұмабаев айтқандай бастаған істі аяғына дейін жеткізетін күш – ол адамның бойындағы қайраты. Бар күш-қуатты салу арқылы еңбектену, оның нәтижесіне қол жеткізу. Қиын-қыстау сәтте жеңілмей, жігерленіп, жеңіске жеткізетін бойыңдағы қайратың деп атап көрсетеді. Өмірде талаптанып, алдыға мақсат қойып, өзіңді қолға алу. Сондықтан әр ата-ана мен ұстаз балаға білім мен тәрбиені беріп қана қоймай, оны өмірге бейімдеп, қанаттандырып, өзіне сенімді тұлға ретінде өсіруі тиіс.
2 Жоғары интеллектің бірнеше түрі болады: адам ақылының кемелденіп, даналық, данышпандық, ғұламалыққа өтуі, IQ тесті қорытындысынан үнемі 120-дан жоғарғы көрсеткішке ие болу қабілеті. Әр түрін талдап жазыңыз.
Адамның жоғарғы интеллектуалдық сипатын тілімізде үнемі қолданылатын даналық,
данышпандық, ақылгөйлік, кемеңгерлік, ғұламалық, ақыл кемелдігі, терең
интеллектуалдылық сияқты тілдік бірліктермен атаймыз.
Даналық – мағынасы терең ұғым. Ғылыми түсінігі бойынша: «зат. 1. Өмірдің шындығын, оның есебі мен салдарын кемеңгерлігімен танып білетін қасиет.
2. филос. Адамзаттың сан ғасырлық таным процесі мен өмір тәжірибесі
нәтижесінде жинақталған рухани ілім-білімді игеріп, оны ұрпақтан ұрпаққа
ұлағатты ой-пікір, өнегелі, ізгілікті іс-әрекет түрінде жеткізе білетін адам
қасиеті» [26, 486 б.]. Мысалы: Оның қасқа маңдайына қазақтың ар-ұяты
сыйып тұр. Төле, Қазыбек, Әйтеке тәрізді төбе билердің ақылындай ақылы,
даналығы, қамқорлығы, бітіспес дауды бірауыз сөзбен шешер тілмарлығы,
сөйлесе сөзге шешендігі, дүниені алдына алып толғанар ой тереңдігі, шебер
жазушының ұлы таланты тұла бойында тұнып тұр.
(З. Алдамжар)
Даналық –адамды тек ізгілікке, өмір-дүниенің терең мәніне апарар жол.
Мәселен, кез келген ақылды деп таныған адамды дана деп атауымыз екіталай.
Себебі, даналықтың да өз уақыты, жетер шыңы, білім деңгейі болуы керек.
Дана салған даңғыл ақиқаттардың,
Терісі бар, дұрысы бар – бәрі ізгі. (М.Мақатаев)
Дана өмірдің дастаны,
Дана мидың жыр, сыры. (М.Мақатаев)
Данышпандық – даналықтықлықтың мағыналас ұғымы. «зат.
1.
Даналық, парасаттылық пен кемеңгерлік, асқан білгірлік.
2. филос. Тарихи-әлеуметтік мәні бар мәселелерді асқан парасаттылықпен шеше алатын кемеңгер
тұлғаларға тән қасиет [26, 486 б.].
Ақылгөй – «зат. Ақылшы, білімдар» [26, 295 б.]. Бұл ұғым да
ақылдылықтың тереңдеген, кемелденген, асқан кезін сипаттайды. Ақылгөйлік
даналыққа қарағанда ақылшы сөзінің мағынасына жуық. Мысалы: Базар
жырау «Темір тұяқ мұрынды» мақтаса, халқы «Құрандай жапырылып» сөзіне
құлақ салғаны үшін, яғни жалпақ елдің ақылгөйі болғаны үшін мақтап отыр
(М. Жұмабаев)
Тілімізде жоғарғы интеллектіні сипаттайтын ғұламалық деген ұғым бар.
Бұл ұғым да адамның білім-ғылым жолында ақылының толыққан,
тәжірибесінің жинақталған кезеңін білдіреді. Мысалы: Еркін өлім жайындағы
ойлары құдыретті дауыл боп көтеріліп, енді ұлы ғұлама белгіленген мерзімде
бұл өмірден кету туралы асқақ ойының танымдығына жетеді: өмір адамды
бөлшектеп, бүлдіреді, өлім күллі бірліктің ішінде балқытып, бұрынғы таза
қалпына келтіреді. (Оңтайгүл Торжан)
Ертегіден жаңарып, қала тұрған,
Ертегіден ғұламадана туған.
Бұл күнгі ғаламаттар, алдыменен,
Адамның қиялында жаратылған. (М. Мақатаев)
Сұлулық, әдептілік, білімділік, ерлік, даналық – бәрі де жеке адамның
меншігінде емес, ең алдымен, елдің, халықтың еншісі. (Ғ. Мүсірепов)
Анахарсис – скиф философы, әлемдік философия тарихында әйгілі «жеті
ғұламаның» бірі саналады.
Жоғарғы интеллект иелері, әдетте, белгілі бір білім саласын жетік
меңгерген болуы да мүмкін. (Бір өз басында әдебиетші, сыншы, көсемсөзші,
мәдениеттанушы, саясатшы, философ, тарихшы, т.б. салаларды терең
меңгерген, шын мәніндегі зиялы, жоғары интеллект иесінің адамға,
ағайынға, туысқа қатысты жайында бірер мысал келтірудің жөні келіп тұр.
(ҚӘ)
Кейбір жан-жақты білімді, интеллектісі жоғары, орыс, еуропа
мәдениетін бойына сіңірген адамдардың ағайын, туысқанға еренсіздігін
кездестіріп те қаламыз. (ҚӘ)
3 Адамның интеллектуалдық сипатының концептуалдануын зерттеуде және оның педагогикалық астарын (аспектісін) талдауда «концепт», «интеллект» тірек ұғымдарының терминдік, ұғымдық мәнін, қазіргі қазақ тіліндегі қолданыс аясын айқындап жазыңыз.
Адамның интеллектуалдық сипатының концептуалдануын зерттеуде
және оның педагогикалық астарын (аспектісін) талдауда «концепт»,
«интеллект» тірек ұғымдарының терминдік, ұғымдық мәнін, қазіргі қазақ
тіліндегі қолданыс аясын айқындап алу маңызды.
Ең алдымен, концепт ұғымын қазақшаға аудару туралы ойдың, әсіресе,
танымдық тіл білімін зерттеушілерінің арасында аратұра туындайтынын
айта кеткен жөн. Бір топ ғалымдар «концепт» терминін «ұғым» деп атауды
ұсынса, басқа зерттеушілер «тұжырым» түсінігін қолдануды жөн санайды.
Концепт сөзінің жалпы беретін мағынасына (ұғым, түсінік, қойма, мағына, ұрық және т.б.)
жүгіне отыра, қазақ тілінде бұл терминді тұжырым немесе ұғым деп атауға
негіз бар деген ойдың тууы да заңды. Десек те, концепция термині өз алдына басқа мағыналы, ал концепт терминінің мағыналық қызметі де, қолданыс аясы да мүлдем
басқаша, сондықтан да қазақ тіл білімінде де концепт ұғымының сол күйінде
қолданылуы жөн деп есептейміз.
Бұл мәселені (концепт терминін тұжырым деп қазақшалау туралы
ойлардың болғандығын) өз зерттеуінде Г. Шоқым да айтып өткен.
Г. Шоқым: «Б. Хасанұлы еңбектерінде концепт
терминінің қазақша баламасы ретінде тұжырым сөзі қолданылған. Аталған терминге қазақ тілінде берілген түсініктемелерге назар аударатын болсақ: Интеллект – «зат. 1. Зияткерлік (адамның ойлау қабілеті; ақыл, ес). 2. зоол. Зоопсихологияда жоғары сатылы жануарлардың
психологиясы» [26]. Түсіндірмеден көріп отырғанымыздай және қазіргі
педагогикалық еңбектерден, БАҚ жазбаларынан оқып жүргеніміздей,
интеллект терминінің қазақша зият деген баламасы пайда болған. Мәселен,
қоғамдық ортада – зиялы адам (интеллигент), зиялы қауым (интеллигенция),
зияткер (интеллектуал), зияткерлік ойын,зияткерлік мектеп
(интеллектуалдық ойын, интеллектуалдық мектеп), зият тестілері
(интеллектуалдық тест), заң саласында – зияткерлік меншік
(интеллектуалдық меншік), техникалық ғылымдар саласында – жасанды
зияткерлік (жасанды интеллект) сияқты көптеген қолданыстар бар
Біздің байқауымызша, қазақ тілінің тарихына, бүгініне көз жүгіртсек,
зият терминінен гөрі зиялы ұғымы жиі әрі орынды, түсінікті қолданылып
жүр.
4 Эмоционалды интеллект ұғымының психолингвистикамен байланысын талдап, салыстырыңыз.
Эмоционалды интеллект (ЭИ) мен психолингвистиканың кейбір ортақ тұстары бар, бірақ олардың мақсаттары мен әдістерінде ерекшеленеді.
ЭИ-бұл өз эмоцияларын және басқа адамдардың эмоцияларын тану, түсіну және басқару қабілеті. Ол адамның мінез-құлқы мен эмоцияларын түсінуге, сондай-ақ әлеуметтік бейімделу үшін қажетті дағдыларды дамытуға бағытталған.
Екінші жағынан, Психолингвистика тіл мен ойлау арасындағы байланысты, соның ішінде тілді қабылдау мен түсіндіру тәсілдерін зерттейді. Психолингвистиканың мақсаты-адамдардың тілді қарым-қатынас жасау және өз ойлары мен идеяларын білдіру үшін қалай қолданатынын түсіну.
Алайда, психолингвистика мен ЭИ байланыста болатын бірнеше салалар бар. Мысалы, екеуі де адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасау және өзара әрекеттесу тәсілдерін зерттейді. Бұл тілдің құрылымын және эмоциялар мен ойларды жеткізу үшін қолданылатын механизмдерді түсінуді қамтиды.
Сондай-ақ, психолингвистикадағыдай, эмоционалды интеллект адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасы туралы ақпарат алу үшін мәтінді талдау, әлеуметтік өзара әрекеттесу және қабылдау сияқты зерттеу әдістерін қолданады.
Осылайша, екі бағыт бірін-бірі толықтырады, бірақ өзіндік мақсаттары мен зерттеу әдістері бар. Кейбір зерттеулер эмоционалды интеллект қоғамда қарым-қатынас орнату және қолдау мәселесінде интеллект пен логикалық ойлаудан маңыздырақ болуы мүмкін деп болжайды.
5 Философияда «интеллект» әлеуметтік-мәдени феномені мәселесіне әр дәуірде көптеген ойшылдар мән берген.Бірнеше философтың тұжырымдамасын ұсыныңыз.
Гераклит: «танымның негізі сезінуде (түйсіну), бірақ тек
ойлау ғана даналыққа әкеледі: егерде белгілі бір зат сезіммен қабылданған
жарықтан таса қалса, ол сана жарығынан тысқары қала алмас еді», [30] –
дегенін білеміз. Аристотель өзінің «Жан туралы» трактатында ақылды материалдық
дүниенің әмбебап бастамасы ретінде анықтаған, содан кейін барып оны
адамзат тіршілігінің ажырамас бөлігі деген. Екінші ұстаз әл-Фараби «Философиялық
трактаттарында» ұстазының интеллектіге қатысты пайымдауларын талдап,
өз тарапынан да философиялық талдау жасаған: «Интеллект деген сөзді
түрлі мағынада қолдануға болады. Біріншісі – қарапайым сөзде, адам
жөнінде, парасатты адам жөнінде айтқан кезде қолданылады. Екіншісі –
әркім оны өзінше түсініп, мутакаллимдердің үнемі айтысқа түскенде
айтатын мағынасында.Аристотельдің «Жан туралы» трактатындағы интеллектіге берілген
анықтаманы саралай келе, Әл-Фараби төрт топты атағанын жазған: «ол мұны
төрт түрге бөледі: а) потенциалды; б) актуалды; в) жүре келе дарыған; г)
әрекетшіл интеллект» [32; 25 б.]. Осындай түрлерді атай келе, әл-Фараби
әрқайсысына анықтамасын да жазған:
а) потенциалды интеллект – бұл өзі әлдебір жан, жанның бір бөлшегі,
жан қабілеттерінің бірі немесе материаядан дүниеде бар заттар парқы мен
формасын абстракциялай алатын немесе соған даяр әлде бірдеңе;
б) егер субстанциядан абстракцияланған интеллекцияның пайымдалғыш
объектілері осы парықта жүзеге асатын болса, онда бұл объектілерді
интеллекцияның актуалды объектілеріне айналдырады;
в) актуалды интеллект, актуалды пайымдағыш болғандықтан
интеллектінің формалары болып табылатын интеллекцияның пайымдалғыш
объектілерін пайымдағанда, бұған дейін актуалды деп саналып келген
интеллект жүре келе дарыған интеллектіге айналады;
г) бұл интеллект қайсыбір жағынан қарағанда актуальды интеллект
болып табылады және жүре келе дарыған интеллектіге өте жақын [32; 25-39
бб.].
6 Қарапайым өмірде өзіне қажетті орынды таба білу және керек кезде бағыт-бағдарын өзгерте алу қабілеті ретінде танылатын әлеуметтік интеллект ұғымын түсіндіріңіз.
Әлеуметтік интеллект – қарапайым өмірде өзіне қажетті орынды таба
білу және керек кезде бағыт-бағдарын өзгерте алу қабілеті. Мәселен, біз өмірде
бала немесе ересек, оқытушы немесе студент, басқарушы немесе оның
қарамағындағы жұмысшы бола аламыз. Кей кездері кім болатынымызды өзіміз
таңдай аламыз, кейде біреуге таңдатамыз. Әлеуметтік интеллектісі қалыптасқан
адам өзінің орынын лайықты таңдай біле алатын, өз бағытын дұрыс басқара
алатын адам.
Сондай-ақ адамның мәдениеті мен тәжірибесі менталдық интеллект,
эмоциялық интеллект, физикалық интеллект сияқты интеллект түрлеріне
қатысты қалыптасып, дамып отырады.
7 Жылдам есептеу, белгілі бір сұраққа тез жауап қайтару, берілген істің мәнін жете түсіну сияқты және т.б. белгілері бар менталдық интеллект ұғымына қатысты пікіріңізді ұсыныңыз.