Файл: 1. 1 Макроэкономиканы пні. 2 Макроэкономикалы талдауды масаттары, ерекшеліктері жне талдау дістері.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.11.2023
Просмотров: 308
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Ағымдағы операциялар балансының тапшылығы әрдайым ел экономикасындағы қолайсыз процестерді көрсете бермейді. Кедей аграрлық елдер индустрияландыру жолына түскен кезде, олар көбінесе шетелдік қарыздар арқылы инвестициялардың жоғары көлемін қаржыландырады. Кейде капитал қозғалысы шотының оң сальдосы және ағымдағы шоттың тапшылығы елдің экономикалық дамуының көрсеткіші болып табылады. Төлем балансының оң немесе теріс сальдосын төлеу ресми резервтер арқылы қаржыландырылады.
Төлем балансының тапшылығын мемлекеттік басқару әдістері. Ұлттық банк өзінің ресми резервтері арқылы төлем баланстарының оң және теріс сальдосын төлеу үшін қаражатты қалай қаржыландырады немесе ұсынады?
Ұлттық банк ресми резервтерді пайдаланған кезде үш проблема туындайды:
1. Ресми резервтер таусылып қалуы мүмкін.
2. Кімнен қарыз алуға болады немесе кім береді?
3. Қарызды қалай қайтарамыз?
Ұлттық банк валюта бағамының тұрақтылығын сақтау мақсатында шетел валютасын валюта нарығында сатып алады немесе сатады, бұл операция интервенция немесе араласу деп аталады.
Тіркелген валюта бағамы жүйесінде Ұлттық банк:
1) өзгермеген валюта бағамын ұстап тұру міндеттемесін өзіне алады.
2) Жарияланған валюта бағамын қолдау үшін шетел валютасын немесе ұлттық валютаны валюта нарығында сатып алады немесе сатады. Бұл операция интервенция немесе араласу деп аталады.
Тіркелген валюта бағамы жүйесінде ҰБ:
1) жарияланған шамадағы күн сайынғы девальвация ретінде «валюта дәлізін» белгілейді.
2) Алдын ала жарияланбаған шамаға күнделікті девальвация ретінде «реттелетін байланыстыруды» жүзеге асырады.
Араласу көлемін не анықтайды? Ол төлем балансының жай-күйі және алтын-валюта резервінің қорларына байланысты. Сонымен қатар Ұлттық банк тәуелсіз ақша-кредит саясатын жүргізуі қажет. Төлем баланысы үнемі тапшы болса, резервтер таусылатын болса белгіленген валюта бағамдары режимінде Ұлттық банк тәуелсіз ақша-кредит саясатын жүргізе алмайды. Осындай жағдайда карыз алу немесе оны қайтару қиынға түседі.
Тіркелген айырбас бағамдары режимі кезінде Ұлттық банк біздің валютамыздың долларға қатысты айырбас бағамын бекітуге (бекітуге) тиісті болды. Ұлттық банк ресми айырбас бағамын қолдана отырып төлем балансының кез-келген тапшылығын немесе оң сальдосын қаржыландыруға тырысты. Валюта нарығындағы Ұлттық банк артық сұранысты қанағаттандыруға және артық ұсынысты тежеуге тиіс болды. Ол үшін әрқашан ұлттық банкноттардың орнына ұсынуға болатын шетел валютасының қорлары жекілікті болуы керек.
Егер төлем балансының тапшылығы тұрақты болса, егер интервенция жүргізу үшін резервтер таусылса, ҰБ өз валютасын девальвациялау туралы шешім қабылдайды. Өзгермелі валюта бағамдары режиміне өтеді. Қалқымалы валюта бағамдары режимінде валюта бағамдары валюта нарығындағы сұраныс пен ұсынысқа байланысты белгіленеді.
Осындай жағдайда Ұлттық банк өз валютасын немесе шетел валютасын девальвациялау туралы шешім қабылдайды. Қазақстанда доллар бірнеше рет девальвацияланды. Доллардың девальвациясы теңге бағамының доллармен төмендеуін білдірді. Мысалы, девальвацияға дейін 1 теңге = 0,025$ (1$ = 40 теңге), девальвациядан кейін 1 теңге = 0,014$ (1$ = 70 теңге). Бұл дегеніміз, теңге сатып алу американдықтарға және басқа шетелдіктерге бұрынғыға қарағанда арзанға түсіп, біздің тауарларымызды салыстырмалы түрде арзан ете бастады. Ал Қазақстанның резиденттері басқа елдердің валютасына көбірек төлей бастады.
Қалқымалы валюта бағамдары режимінде, егер доллардың валюталық бағамы 185 теңгеден 150 теңгеге дейін өзгерсе, доллар құнсызданды, ал теңге қымбаттады дейді. 1$ = 80 тг. немесе 1 тг. = 0,013$, ал 1$ = 150 тг. немесе 1 тг. = 0,007$. Сондықтан девальвация және ревальвация, құнсыздану және қымбаттау сияқты ұғымдарды ажырата білудің қажеттілігі.
Қалқымалы (икемді) валюта бағамдары режимінде орталық банктер интервенциядан бас тартады және валюта бағамдарын валюта нарықтарындағы сұраныс пен ұсыныс өздері еркін анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ, ұлттық экономиканың даму деңгейнеі, халықаралық саудадағы орнына, бәсекелестік мүмкіншілігіне байланысты Ұлттық банк қалқымалы (икемді) валюта бағамдары режимі болсада ұлттық валюта курсын бақылап отырады.
Негізгі ұғымдар:
Төлем балансы.
Ағымдағы есеп айырысу балансы.
Капитал қозғалысының балансы.
Валюта айырбастау бағамдары.
Тұрақты және қалқымалы валюта бағамының жүйелері.
«Бірыңғай баға» заңы.
Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі.
Номиналдық және нақты валюта айырбастау бағамы.
Төлем балансының тапшылығы.
Ресми резервтер.
Валюталық интервенция.
Девальвация и ревальвация.
Валютаның құнсыздануы және қымбаттауы.
13 АШЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ IS-LM-CM МОДЕЛІ. АШЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ
13.1 Ашық экономиканың IS-LM-ВР моделін құрастыру.
13.2 Тұрақты валюта бағамындағы ашық экономиканың тепе-теңдігі. Монетарлы және фискалды саясаттың тиімділігі.
13.3 Қалқымалы валюта бағамындағы ашық экономиканың тепе-теңдігі. Монетарлы және фискалды саясаттың тиімділігі.
Бұл тақырыпта шағын ашық экономика қарастырылады. Дүниежүзілік қаржы нарығына кірген ұлттық экономиканы ашық экономика дейді. Ашық экономика шағын және үлкен деп талданады. Шағын ашық экономиканың дүниежүзілік нарықтағы үлесі шамалы болады және дүниежүзілік пайыз мөлшерлемесіне қатты әсер ете алмайды. Ішкі нарықтағы пайыз ставкасы дүниежүзілік пайыз мөлшерлемесіне тең болады.
13.1 Ашық экономиканың IS-LM-ВР моделін құрастыру.
Шағын ашық экономикада баға тұрақты және сұраныс өндіріс көлемімен толық қанағаттандырылады деген жорамал жасаймыз. Осы жорамалға сүйене отырып IS-LM моделіне сыртқы сауданы кіргіземіз.
Ішкі шығындар:
E = C+I+G немесе E = E(Y, i ) (1),
Яғни, ішкі шығындар табыс деңгейі мен пайыз мөлшерлемесіне байланысты. Ашық экономикада отандық тауарларға шығындар = C+I+G + Xn, мұндағы Xn – таза экспорт. Таза экспорт импорттық тауарлар мен қызметтерге шығатын шығындарды анықтайтын біздің табысқа (Y), біздің экспортқа сұранысты анықтайтын шетелдіктердің табысының деңгейіне (Yf) және нақты валюта бағамына (R) байланысты болады. Сонымен таза экспорт функциясы:
Xn = Xn (Y , Yf, R ) (2).
1 суретте шетелдік табыстың өсуі IS қисығын оңға жоғары жылжытады IS*-ке дейін, ол табысты Y0-ден Y*-ке өсіреді. Бұл таза экспорттың Xn- тен Xn*-ге өсуіне әкеледі.
Өткен тақырыпта атап өткендей сауда баланысының жағдайына әсер ететін факторлар:
-
шетелдіктердің табыстарының өсуі біздің елдің сауда балансын жақсартады, сондықтан жиынтық сұранысты арттырады; -
ел валютасының нақты құнсыздануы сауда балансын жақсартады, сондықтан жиынтық сұранысты арттырады; -
елдегі табыстың өсуі импортқа шығындарды арттырады және осылайша біздің сауда балансымызды нашарлатады.
Сурет 1 – Шетелдік табыстың өсуінің таза экспортқа әсері
А) Шетелдік табыстың өсуі, Б) Таза экспорт қисығы
Ашық экономикада IS қисығы таза экспортты ескере отырып құрастырылады. Себебі таза экспорт жиынтық сұраныстың компоненті.
Сонымен IS қисығы мына теңдікті көрсетеді:
Y = E (Y , I) + Xn (Y , Yf, R) (2),
Осы теңдіктен көретініміз:
1) шетелде табыстың өсуі және валютаның нақты құнсыздануы таза экспорт қисығын оңға және IS қисығын оңға қарай жылжытады, тепе-теңдік табыс артады;
2) біздің валютамыздың нақты қымбаттауы әр табыс деңгейінде таза экспорттың төмендеуіне әкеледі және таза экспорт қисығы мен IS қисығы солға қарай жылжиды, тепе-теңдік табысы азаяды.
Енді моделге капитал қозғалысы, пайыз ставкасы және төлем балансын енгіземіз. Негізгі жорамалдар: шетелдік бағалар деңгейі экзогенді, сырттан беріледі, дүниежүзілік пайыз мөлшерлемесі (if) сырттан беріледі, капитал қозғалысы шексіз.
Енді төлем балансының сальдосы BP сауда балансының сальдосы Xn мен капитал қозғалысының сальдосының CF сомасынан тұрады:
BP = Xn (Y, Yf, R) + CF (i- if) (3),
мұндағы:
i - елдің ішіндегі пайыз мөлшерлемесі,
if – сыртқы пайыз мөлшерлемесі.
Осыдан капитал қозғалысының сальдосы аталған екі пайыз мөлшерлемесінің айырмашылығымен анықталынады.
Ішкі табыс деңгейі өссе, ол сауда балансын нашарлатады, себебі импорттық тауарларға сұраныс көбейеді, i > if болса елге капитал келеді, ол капитал қозғалысының сальдосын жақсартады. Сауда балансының тапшылығы келген капиталмен қаржыландырылады, ал i < if болса капитал елден кетеді де капитал қозғалысының сальдосын нашарлатады.
Капитал қозғалысы шексіз болғандықтан төлем балансы тепе-тең жағдайда болады, егер i = if болса. Ішкі пайыз мөлшерлемесінің аз ғана өсуі елге капиталдың шексіз келуіне ықпал етеді, келген капитал ұлттық валютаның қымбаттау жағына қарай қысым жасайды. Осындай жағдайда Орталық банкке интервенция жасауға тура келеді (ақша массасын қысқарту). Осы шаралардың нәтижесінде LM қисығы орнын ауыстырады.
Төлем балансының тепе-теңдігі сыртқы тепе-теңдік деп аталады (ВР =0). Кез-келген ел ішкі тепе-теңдікті сақтауға тырысады, яғни толық жұмыспен қамту.
Капиталдың абсолютті қозғалысы кезінде сыртқы тепе-теңдікке біздің пайыздық мөлшерлемеміз әлемдік пайыздық мөлшерлемеге тең болған жағдайда ғана қол жеткізіледі. Егер і > if болса, онда капитал қозғалысының теңгерімінде үлкен артықшылық және жиынтық төлем балансының тиісті оң сальдосы бар, ал егер i < if болса, онда үлкен тапшылық болады.
Осылайша, BP = 0 түзу, Y осіне параллель болуы керек (шығарылым, кіріс) және одан әлемдік пайыздық стака мөлшерлемелеріне дейін қалуы керек. Тікелей ВР = 0 - ден жоғары барлық нүктелер төлем балансының оң сальдосына, ал одан төмен - оның тапшылығына сәйкес келеді. Y* - толық жұмыспен қамтуға сәйкес келетін шығарылым деңгейі. Е нүктесі - ішкі және сыртқы тепе-теңдікке бір уақытта қол жеткізілетін жалғыз нүкте. Кез келген басқа нүктелерде бұл шарт сақталмайды. Е1 нүктесі саласында BP тапшылығы жұмыссыздықпен бірге болады, Е2 саласында - BP тапшылығы және артық жұмысбастылық бар, Е3 саласында-BP оң сальдосы артық жұмысбастылықпен бірге болады, Е4 саласында-BP оң сальдосы жұмыссыздықпен үйлеседі.
Бұл диаграммадағы әр нүкте IS және LM қисықтарының қиылысы болып табылады. Сұрақ: IS және LM қисықтарын бір уақытта ішкі және сыртқы тепе-теңдікке қарай жылжыту арқылы ақша-кредит және фискалдық саясатты қалай пайдалану керек. Процестің барысы валюта бағамдарының режиміне байланысты.
Сурет 2 - Тіркелген валюта бағамдары режиміндегі тепе-теңдік
Сурет 3 - Ашық экономиканың IS-LM-ВР моделі
Сонымен, ашық экономиканың IS-LM-ВР моделі мен оның тепе-теңдігін графикпен көрсетуге болады. 3-ші суретте IS, LM, ВР сызықтары бір нүктеде қиылысып тұр, ол ұлттық ашық экономикада ішкі және сыртқы тепе-теңдіктің бар екенін білдіреді. Біздің пайыздық мөлшерлемеміз әлемдік пайыздық мөлшерлемеге тең. Бірақ мұндай жағдай сирек кездеседі және болмауы да мүмкін. Себебі, әлемдік экономикада капитал еш уақытта бір орнында тұрмайды, үнемі қозғалыста болады, ол пайыздық мөлшерлемеге абсолютті икемді.
13.2 Тұрақты валюта бағамындағы ашық экономиканың тепе-теңдігі. Монетарлы және фискалды саясаттың тиімділігі.
Капиталдың абсолюттік қозғалысы жағдайында Ұлттық банк, егер валюталық бағамдар тіркелген болып қалса, тәуелсіз ақша-кредит саясатын жүргізе алмайды. Мысалы, Қазақстан қатаң ақша-кредит саясатын жүргізе отырып, пайыздық мөлшерлемені көтергісі келеді. Пайыздық мөлшерлеменің жоғарылауы капитал ағынын тудырады, төлем балансының үлкен оң сальдосы қалыптасады. Нәтижесінде ұлттық валютаның бағамына бағаның өсуіне қарай қысым басталады (ұлттық валютаға сұраныс артады, бұл оның басқа елдердің валюталарындағы бағасының өсуіне әкеледі). Валюта бағамын тұрақты ұстап тұру үшін Ұлттық банк интервенцияны жүзеге асырады, яғни ұлттық валютаны сатады және шетел валютасын сатып алады. Ұлттық ақшаның массасы артады, нәтижесінде ақша-кредит саясатының шектеу шаралары бейтараптандырылады және жойылады. Процесс ішкі пайыздық мөлшерлемелер бастапқы деңгейге оралған кезде аяқталады.