Файл: авимед кпсалалы колледжі Техникалы жне ксіптік білім беру Мамандыы 09160100 Фармация.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 09.11.2023
Просмотров: 431
Скачиваний: 6
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
A. 1)Vertebra thoracica; 2)corpus vertebrae thoracicae; 3)sinus petrosus; 4)sulcus sinus petrosi; 5)sinus sagittalis; 6)sulcus sinus sagittalis; 7)os palatinum; 8)lamina horizontalis ossis palatini; 9)os ethmoidale; 10)lamina orbitalis ossis ethmoidalis; 11)arteria temporalis media; 12)sulcus arteriae temporalis mediane; 13)pars petrosa; 14)facies partis petrosae; 15)os occipitale; 16)pars lateralis ossis occipitalis.
B. 1)Os sacrum; 2)basis ossis sacri; 3)facies articularis capitis fibulae; 4)tuber calcanei; 5)processus lateralis tuberis calcanei.
I жiктеудегi зат есiмдер
А. clavicula, ae f –бұғана Б. fibulla, ae f- асық жiлiк шыбығы
fascia, ae f- шандыр (фасция) squama, ae f – қабыршақ
nucha, ae f- желке tibia, ae – асық жiлiк
tonsilla, ae f- бадамша ulna, ae f – шынтақ сүйек
II жiктеудегi зат есiмдер
А. nasus, i m – мұрын Б. organum (s. organon), i n – мүше
palatum, i n - таңдай C. porus, i m - тесiк
vestibulum, i n - кiреберiс
III жiктеудегi зат есiмдер
A. caput, itis n - бас Б. os, oris n – ауыз
I топтағы сын есiмдер
А. dexter, tra, trum – оң жақ Б. albus, a, um – ақ
obliguus, a, um - қисық asper, era, erum – бұдырлы
osseus, a, um – сүйектiк coronarius, a, um – тәждiк
palatinus, a, um – таңдайлық iliacus, a, um – мықындық
pterygoideus, a um - қанат тәрiздi liber, era, erum - бос
reсtus, a, um - тiк niger, gra, grum - қара
sinister, tra, trum – сол жақ sacer, cra, crum – сегiзкөздiк
(сұйек)
thoracicus, a, um - кеуделiк C. durus, a, um - қатты
thyr (e) oideus, a um - қалқан тәрiздi masseter, a, um - шайнаушы
transversus, a um – көлденең myohyoideus, a, um – бұлшық ет
тiл асты
venosus, a, um – веналық palatoglossus, a, um –таңдай тiл
асты
zygomaticus, a, um - беттiк
II топтағы сын есiмдер
А. alaris, e - қанатты temporalis, e – самайлық
cerebralis, e- милық vertebralis, e – омыртқалық
cervicalis, e- мойындық Б. jugularis, e – алқалық
ethmoidalis, e - торлы sacralis, e – сегiзкөздiк
frontalis, e – маңдайлық C. alveolaris, e - альвеолярлы
mandibularis, e – төменгi жақтық buccalis, e –жақтық
maxillaris, e- жоғарғы жақтық dentalis, e – тiстiк
nasalis, e – мұрындық infraorbitalis, e - көз қарашығы
асты
occipitalis, e - шүйделік mentalis, e – иек асты
orbitalis, e – кµздік mollis, e – жұмсақ
sphenoidalis, e – сына тєрізді
№7. Тақырыбы: Сын есiмдердiң салыстармалы және күшейтпелi шырайлары
Сабақтың жоспары:
1. Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары
2. Күшейтпелі шырайдың жасалу жолдары
3. Сын есiмдердiң зат есiмдер қатарына көшуi (субстантивация)
Латын тiлiнде сын есiмнiң үш шырайы бар: жәй шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелi шырай. Латын тiлiнде сапалы сын есiмдердiң ғана шырайлары болады: кiшкентай, үлкен, терең, ақ , дөңгелек , жақсы.
Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары
Салыстырмалы шырай жәй шырай негiзiне m және f тектерiнде – ior жұрнағы, ал n – тегiнде ius жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы:
Жәй шырай Салыстырмалы шырай
Longus, a, um longior (m,f) longius (n)
Ruber, bra, brum rubrior, rubrius
Brevis, e brevior, brevius
Simplex, icis simplicior, simplicius
Салыстырмалы
шырайдың сөздiк формасы
Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдердiң сөздiк формасы екi жалғаулы сын есiмдер сияқты жазылады. Себебi m, f тектерiнiң жалғаулары ior , ал n- тегi - ius болып аяқталады.
Мысалы: longior (m, f), ius (n) - ұзынырақ
Rubrior, ius - қызылрақ
Brevior, ius - қысқарақ
“Үлкен”, “кiшi”, “төмен”, “алдыңғы”, “артқы”, “жоғары” сын есiмдерiнiң салыстырмалы шырайда ќолданылып, ќазаќшаѓа жєй шырай болып аударылады.
Бұл сөздер медицина терминологиясында өте жиi қолданылады. Сондықтан сөздердi құру және пайдалануда ерекшелiктерi бар.
“Үлкен” және “кiшi” сөздерiнiң әр шырайда негiзi әр түрлi болады: жәй шырайы: magnus, a, um - үлкен, parvus, a, um - кiшкентай; салыстырмалы шырайда: major, jus -үлкен, minor, us - кiшi
2 major, jus;minor, us салыстырмалы шырай, медицина терминологиясында жұпты анатомиялық құрылымдарды атаған кезде пайдаланады.
Мысалы: a/a major - үлкенқанат ; a/a minor – кiшi қанат.
Ал тақ анатомиялық құрылымдарды айтқан кезде, жәй шырайда қолданылады: foramen magnum - үлкен тесiк.
3)“Жоғары”, “төменгi”, “артқы” және “алдынғы” сын есiмдерiнiң латын тiлiнде жәй шырайдағы формасы жоқ. Сондықтан олар салыстырмалы шырайда берiледi, ал қазақ тiлiне жәй шырай ретiнде аударылады.
4) “Үлкен”, “кiшi”, “жоғарғы”, “төменгi”, “артқы”, “алдынғы” сын есiмдерi, көп сөзден тұратын терминдерде, тек қана зат есiмдi емес барлық сөз тiркесiн анықтайды. Сондықтан сөйлемде ең соңына жазылады. Мысалы: tuberculum thyroideum superius – жоғарғы қалқан тәрiздi төмпешiк.
Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдердiң жiктелуi
Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдер III жiктеуде жiктеледi, iлiк септiгiнде is- жалғаумен аяқталады. Iлiк септiгiнiң жалғауы ер тегiндегi формасына жалғанады.
Nom.Sing -ior, -ius.
Gen. sing -ioris, -ioris. Мысалы: anterior, ius – anterioris.
NB – көңiл бөлiңіз.
Салыстырмалы шырайдың iлiк септiгi ұш текте де бiрдей болады.
Жалғауы -is
Nom. sing
-ior
Gen. sing. салыст. шырай
m, f, n
= +
Мысалы: Nom.sing Gen.sing
Major (m)
Major (f) majoris
Majus (n)
Prosterior (m)
Prosterior (f) posterioris
Posterius (n)
Major, jus; minor, us; inferior, ius; anterior, ius; superior, ius; anterior, ius; brevior, ius; longior, ius; simplicior, ius; latior, ius; albior, ius; nigrior, ius.
Processus superior, incisura superior, foramen superius, arcus posterior, facies posterior, ligamentum posterius, sulcus major, ala major, caput majus, cornu majus et minus, labium inferius, ramus superior, incisura ischiadica major, tuberculum obturatorium posterius.
Musculus scalēnus anterior, tuberculum musculi scalēni anterioris, processus articularis superior, caput superius musculi pterygoidei lateralis, cingulum membri superioris, tuberculum mediale processus posterioris tali, tendo musculi tibialis posterioris, nervus cutaneus brachii lateralis inferior.
Жаңа сөздер
I жiктеудегi зат есiмдер:
A. bursa, aef- қап, қалта valvula, aef - қақпақша
pleura, aef – плевра (өкпенi жабатын vena portae – қақпа венасы
жұқа қабық)
II жiктеудегi зат есiмдер:
A. cerebellum, i n – мишық nervus, i m – жұйке
cerebrum, i n -үлкен ми nodus, i m – түйiн
encephalon, i n – бас миы oculus, i m – көз
ganglion, i n – жүйкелiк түйiн ostium, i n – тесiк
I топтағы сын есiмдер:
A. cavus, a, um - қуыстық Б. cutaneus, a, um- терiлiк
laryngeus, a, um –көмейлiк ischiadicus, a, um – шонданайлық
magnus, a, um – үлкен latus, a, um – кең
parvus, a, um – кiшi longus, a, um - ұзын
pharyngeus, a, um – жұтқыншақтық mastoideus, a, um - емiзiктiк
profundus, a, um – терең squamosus, a, um - қабыршақтық
II топтағы сын есiмдер:
A.auricularis, e – құлақтық C. lacrimalis, e – көз жастық
dorsalis, e – арқалық lingualis, e - тiлдiк
facialis, e – беттiк
muscularis, e – бұлшық еттiк
parietalis, e – төбелiк
ventralis, e – iшкi жақ (вентральды)
Сын есiмнiң салыстырмалы шырайы:
A.anterior, ius – алдыңғы minor, us – кiшi
inferior, ius – төменгi posterior, ius - артқы
major, jus - үлкен superior, ius – жоғарғы
Сын есiмнiң күшейтпелi шырайы
Күшейтпелi шырай жәй шырай негiзiне –issim жұрнағы мен us(m), a(f), um(n) жалғаулары жалғану арқылы жасалады.
Тектік жалғаулары us(m), a(f), um (n) Longissimus, a, um
Brevissimus, a, um
- issim жұрнағы
- issim
- issim
Жәй шырай негізі
Long-, brev-,
+ +
Ал -er – жалғауымен аяқталған сын есiмдерге күшейтпелi шырайда -rim – жұрнағы мен us, a, um тектiк жалғаулары жалғанады.
Мысалы: ruber, a, um ruber-rimus, a, um.
Негiздерi әртүрлi сын есiм шырайлары
Әр түрлi шырайларда негiздерi толық өзгеретiн бiрнеше сын есiмдер бар.
Жәй шырай Салыстырмалы шырай Күшейтпелi шырай
magnus, a, um major, ius maximus, a, um
parvus, a, um minor, ius
minimus, a, um
Жалпы сын есiмдер туралы мәлiмет
I, II топтағы сын есiмдер, салыстырмалы және күшейтпелi шырайлар зат есiмдермен өздерiңiз бiлетiн ережелер бойынша байланысады. Ал II топтағы үш жалғаулы сын есiмдер -er, -is, -e зат есiмдермен жалпы ереже бойынша байланысады және медицина терминалогиясында олар өте сирек кездеседi.
Бiр жалғаудан тұратын сын есiмдер зат есiмдермен ереже бойынша байланысады. Бұл сын есiмдердiң жалғауы барлық текке бiрдей болғандықтан, зат есiммен байланысқанда да бiрдей болады.
Мысалы: herpes (m) simplex - жәй герпес
Articulatio (f) simplex - жәй буын
epithelium (n) simplex - жәй эпитемий
Бiр жалғаулы сын есiмдер барлық II топтағы сын есiмдер сияқты III жiктеу түрiнде септеледi. Осы кезде олардың iлiк септiгi негiзi өзгередi.
teres teretis дөңгелек
biceps bicipitis екi басты
B. 1)Os sacrum; 2)basis ossis sacri; 3)facies articularis capitis fibulae; 4)tuber calcanei; 5)processus lateralis tuberis calcanei.
Жаңа сөздер
I жiктеудегi зат есiмдер
А. clavicula, ae f –бұғана Б. fibulla, ae f- асық жiлiк шыбығы
fascia, ae f- шандыр (фасция) squama, ae f – қабыршақ
nucha, ae f- желке tibia, ae – асық жiлiк
tonsilla, ae f- бадамша ulna, ae f – шынтақ сүйек
II жiктеудегi зат есiмдер
А. nasus, i m – мұрын Б. organum (s. organon), i n – мүше
palatum, i n - таңдай C. porus, i m - тесiк
vestibulum, i n - кiреберiс
III жiктеудегi зат есiмдер
A. caput, itis n - бас Б. os, oris n – ауыз
I топтағы сын есiмдер
А. dexter, tra, trum – оң жақ Б. albus, a, um – ақ
obliguus, a, um - қисық asper, era, erum – бұдырлы
osseus, a, um – сүйектiк coronarius, a, um – тәждiк
palatinus, a, um – таңдайлық iliacus, a, um – мықындық
pterygoideus, a um - қанат тәрiздi liber, era, erum - бос
reсtus, a, um - тiк niger, gra, grum - қара
sinister, tra, trum – сол жақ sacer, cra, crum – сегiзкөздiк
(сұйек)
thoracicus, a, um - кеуделiк C. durus, a, um - қатты
thyr (e) oideus, a um - қалқан тәрiздi masseter, a, um - шайнаушы
transversus, a um – көлденең myohyoideus, a, um – бұлшық ет
тiл асты
venosus, a, um – веналық palatoglossus, a, um –таңдай тiл
асты
zygomaticus, a, um - беттiк
II топтағы сын есiмдер
А. alaris, e - қанатты temporalis, e – самайлық
cerebralis, e- милық vertebralis, e – омыртқалық
cervicalis, e- мойындық Б. jugularis, e – алқалық
ethmoidalis, e - торлы sacralis, e – сегiзкөздiк
frontalis, e – маңдайлық C. alveolaris, e - альвеолярлы
mandibularis, e – төменгi жақтық buccalis, e –жақтық
maxillaris, e- жоғарғы жақтық dentalis, e – тiстiк
nasalis, e – мұрындық infraorbitalis, e - көз қарашығы
асты
occipitalis, e - шүйделік mentalis, e – иек асты
orbitalis, e – кµздік mollis, e – жұмсақ
sphenoidalis, e – сына тєрізді
№7. Тақырыбы: Сын есiмдердiң салыстармалы және күшейтпелi шырайлары
Сабақтың жоспары:
1. Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары
2. Күшейтпелі шырайдың жасалу жолдары
3. Сын есiмдердiң зат есiмдер қатарына көшуi (субстантивация)
Латын тiлiнде сын есiмнiң үш шырайы бар: жәй шырай, салыстырмалы шырай, күшейтпелi шырай. Латын тiлiнде сапалы сын есiмдердiң ғана шырайлары болады: кiшкентай, үлкен, терең, ақ , дөңгелек , жақсы.
Салыстырмалы шырайдың жасалу жолдары
Салыстырмалы шырай жәй шырай негiзiне m және f тектерiнде – ior жұрнағы, ал n – тегiнде ius жұрнағы жалғану арқылы жасалады. Мысалы:
Жәй шырай Салыстырмалы шырай
Longus, a, um longior (m,f) longius (n)
Ruber, bra, brum rubrior, rubrius
Brevis, e brevior, brevius
Simplex, icis simplicior, simplicius
Салыстырмалы
шырайдың сөздiк формасы
Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдердiң сөздiк формасы екi жалғаулы сын есiмдер сияқты жазылады. Себебi m, f тектерiнiң жалғаулары ior , ал n- тегi - ius болып аяқталады.
Мысалы: longior (m, f), ius (n) - ұзынырақ
Rubrior, ius - қызылрақ
Brevior, ius - қысқарақ
“Үлкен”, “кiшi”, “төмен”, “алдыңғы”, “артқы”, “жоғары” сын есiмдерiнiң салыстырмалы шырайда ќолданылып, ќазаќшаѓа жєй шырай болып аударылады.
Бұл сөздер медицина терминологиясында өте жиi қолданылады. Сондықтан сөздердi құру және пайдалануда ерекшелiктерi бар.
“Үлкен” және “кiшi” сөздерiнiң әр шырайда негiзi әр түрлi болады: жәй шырайы: magnus, a, um - үлкен, parvus, a, um - кiшкентай; салыстырмалы шырайда: major, jus -үлкен, minor, us - кiшi
2 major, jus;minor, us салыстырмалы шырай, медицина терминологиясында жұпты анатомиялық құрылымдарды атаған кезде пайдаланады.
Мысалы: a/a major - үлкенқанат ; a/a minor – кiшi қанат.
Ал тақ анатомиялық құрылымдарды айтқан кезде, жәй шырайда қолданылады: foramen magnum - үлкен тесiк.
3)“Жоғары”, “төменгi”, “артқы” және “алдынғы” сын есiмдерiнiң латын тiлiнде жәй шырайдағы формасы жоқ. Сондықтан олар салыстырмалы шырайда берiледi, ал қазақ тiлiне жәй шырай ретiнде аударылады.
4) “Үлкен”, “кiшi”, “жоғарғы”, “төменгi”, “артқы”, “алдынғы” сын есiмдерi, көп сөзден тұратын терминдерде, тек қана зат есiмдi емес барлық сөз тiркесiн анықтайды. Сондықтан сөйлемде ең соңына жазылады. Мысалы: tuberculum thyroideum superius – жоғарғы қалқан тәрiздi төмпешiк.
Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдердiң жiктелуi
Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдер III жiктеуде жiктеледi, iлiк септiгiнде is- жалғаумен аяқталады. Iлiк септiгiнiң жалғауы ер тегiндегi формасына жалғанады.
Nom.Sing -ior, -ius.
Gen. sing -ioris, -ioris. Мысалы: anterior, ius – anterioris.
NB – көңiл бөлiңіз.
Салыстырмалы шырайдың iлiк септiгi ұш текте де бiрдей болады.
Жалғауы -is
Nom. sing
-ior
Gen. sing. салыст. шырай
m, f, n
= +
Мысалы: Nom.sing Gen.sing
Major (m)
Major (f) majoris
Majus (n)
Prosterior (m)
Prosterior (f) posterioris
Posterius (n)
-
Берiлген сын есiмдердi iлiк септiгiне қойыңдар.
Major, jus; minor, us; inferior, ius; anterior, ius; superior, ius; anterior, ius; brevior, ius; longior, ius; simplicior, ius; latior, ius; albior, ius; nigrior, ius.
-
Сөйлемдердi аударып, iлiк септiгiне қойыңдар.
Processus superior, incisura superior, foramen superius, arcus posterior, facies posterior, ligamentum posterius, sulcus major, ala major, caput majus, cornu majus et minus, labium inferius, ramus superior, incisura ischiadica major, tuberculum obturatorium posterius.
Musculus scalēnus anterior, tuberculum musculi scalēni anterioris, processus articularis superior, caput superius musculi pterygoidei lateralis, cingulum membri superioris, tuberculum mediale processus posterioris tali, tendo musculi tibialis posterioris, nervus cutaneus brachii lateralis inferior.
Жаңа сөздер
I жiктеудегi зат есiмдер:
A. bursa, aef- қап, қалта valvula, aef - қақпақша
pleura, aef – плевра (өкпенi жабатын vena portae – қақпа венасы
жұқа қабық)
II жiктеудегi зат есiмдер:
A. cerebellum, i n – мишық nervus, i m – жұйке
cerebrum, i n -үлкен ми nodus, i m – түйiн
encephalon, i n – бас миы oculus, i m – көз
ganglion, i n – жүйкелiк түйiн ostium, i n – тесiк
I топтағы сын есiмдер:
A. cavus, a, um - қуыстық Б. cutaneus, a, um- терiлiк
laryngeus, a, um –көмейлiк ischiadicus, a, um – шонданайлық
magnus, a, um – үлкен latus, a, um – кең
parvus, a, um – кiшi longus, a, um - ұзын
pharyngeus, a, um – жұтқыншақтық mastoideus, a, um - емiзiктiк
profundus, a, um – терең squamosus, a, um - қабыршақтық
II топтағы сын есiмдер:
A.auricularis, e – құлақтық C. lacrimalis, e – көз жастық
dorsalis, e – арқалық lingualis, e - тiлдiк
facialis, e – беттiк
muscularis, e – бұлшық еттiк
parietalis, e – төбелiк
ventralis, e – iшкi жақ (вентральды)
Сын есiмнiң салыстырмалы шырайы:
A.anterior, ius – алдыңғы minor, us – кiшi
inferior, ius – төменгi posterior, ius - артқы
major, jus - үлкен superior, ius – жоғарғы
Сын есiмнiң күшейтпелi шырайы
Күшейтпелi шырай жәй шырай негiзiне –issim жұрнағы мен us(m), a(f), um(n) жалғаулары жалғану арқылы жасалады.
Тектік жалғаулары us(m), a(f), um (n) Longissimus, a, um
Brevissimus, a, um
- issim жұрнағы
- issim
- issim
Жәй шырай негізі
Long-, brev-,
+ +
Ал -er – жалғауымен аяқталған сын есiмдерге күшейтпелi шырайда -rim – жұрнағы мен us, a, um тектiк жалғаулары жалғанады.
Мысалы: ruber, a, um ruber-rimus, a, um.Негiздерi әртүрлi сын есiм шырайлары
Әр түрлi шырайларда негiздерi толық өзгеретiн бiрнеше сын есiмдер бар.
Жәй шырай Салыстырмалы шырай Күшейтпелi шырай
magnus, a, um major, ius maximus, a, um
parvus, a, um minor, ius
minimus, a, um
Жалпы сын есiмдер туралы мәлiмет
| Сын есiмдер түрлерi | Жалғаулар саны | Тектiк жалғаулары | Мысалдар |
| Сын есiмдер I тобы | 3 | - us, -a, -um - er, -a, -um | londus, a, um dextev, dra, trum |
 Сын есiмдер II тобы | 3 2 1 | еr, -is, -e іs, -e -s -ns - x | celer, is, e frontalis, e teres, etis sapiens, ntis simplex, icis |
| Салыстырмалы шырай | 2 | -ior, -ius | major, jus |
| Күшейтпелi шырай | 3 | -us, -a, -um | latissimus, a, um |
I, II топтағы сын есiмдер, салыстырмалы және күшейтпелi шырайлар зат есiмдермен өздерiңiз бiлетiн ережелер бойынша байланысады. Ал II топтағы үш жалғаулы сын есiмдер -er, -is, -e зат есiмдермен жалпы ереже бойынша байланысады және медицина терминалогиясында олар өте сирек кездеседi.
Бiр жалғаудан тұратын сын есiмдер зат есiмдермен ереже бойынша байланысады. Бұл сын есiмдердiң жалғауы барлық текке бiрдей болғандықтан, зат есiммен байланысқанда да бiрдей болады.
Мысалы: herpes (m) simplex - жәй герпес
Articulatio (f) simplex - жәй буын
epithelium (n) simplex - жәй эпитемий
Бiр жалғаулы сын есiмдер барлық II топтағы сын есiмдер сияқты III жiктеу түрiнде септеледi. Осы кезде олардың iлiк септiгi негiзi өзгередi.
teres teretis дөңгелек
biceps bicipitis екi басты