Файл: авимед кпсалалы колледжі Техникалы жне ксіптік білім беру Мамандыы 09160100 Фармация.docx

Masculinum

 






Атау септiгi os o or es ex er




Iлiк септiгi or+is o/i+nis or+is t/d+is ic+is r/er+is

жалғауы

(негiз бөлiгiмен)

Ережеге бағынбайтын сөздер: os, ossis n – сүйек; os,oris n – ауыз; cor, cordis n – жүрек; tuber, enis n – төбе; gaster, trіs f – асқазан; mater, tris f – ана, ми қабығы.

1. III жiктеуде m-тегiндегi зат есiмдердiң атау септiгiн жалғаулары – os, or, o, er, ex, es.

2. Iлiк септiгi жалғауы зат есiм негiзiнiң бiр бөлiгiмен берiледi.

3. III жiктеудегi ережеге бағынбайтын зат есiмдердi еске сақтау керек.
Бұлшық еттердiң қимылына қарай атаулары

–or, -(-for,-sor-,-xor-) жұрнағы

Көптеген бұлшық еттер қызметін көрсететін атаулар оr- жұрнағы арқылы, әрекет етушi мағынасын бiлдiретiн зат есiмдер жасайды. Миология бөлiмiнде мұндай атаулары өте көп. Бұл жерде олардың атқаратын қызметтерi көрсетiледi.

Етiстiк негiзiнiң соңғы дауыссыз дыбысына қарай, or- жұрнағы жалғанып сөз –for, sor, r/ce-xor болып аяқталуы мүмкiн. Мысалы: rotator, tensor, flexsor.

Латын терминдерiнде бұлшық еттер қызметiне қарай берiлген атаулар - екi зат есiмнен тұрады: бiрiншi сөз – musculus (қысқаша m), екiншiсi or жұрнағы жалғану арқылы жасалған зат есiм жазылады. Тек кейбiр сөзде er- жұрнағы арқылы берiледi (грек мыс.: Sphincter, eris; masseter, eris). Бұл зат есiмдердiң түрi, септiгi бiрдей болып келедi.

Мысалы: Атау септiгi Iлiк септiгi

musculus supinator musculi supinatoris

Латын тiлiнде көп сөзден тұратын терминдерде зат есiмдер бұлшық еттер қызметiне байланысты атауларды анықтап, әр уақытта iлiк септiгiнде қолданылады. Мысалы: musculus levator scapulae - жаурынды көтерушi бұлшық ет.

Қызметiне қарай берiлген мына бұлшық ет атауларын

есте сақтаңдар

m. abductor - әкетушi бұлшық ет

m. adductor - әкелушi бұлшық ет

m. buccinator – жақтық бұлшық ет

m. constrictor – констриктор құраушы

m. depressor – түсiрушi бұлшық ет

m. levator – көтерушi бұлшық ет

m. masseter – шайнаушы бұлшық ет

m. rotator – айналдырушы бұлшық ет

m. tensor - қысушы бұлшық ет

m. corrugator – жиырушы бұлшық ет

m. cremaster – аналық бездi көтерушi бұлшық ет

m. dilatator – кеңейтушi бұлшық ет

m. extensor – жазушы (созушы) бұлшық ет

m. flexsor – иушi бұлшық ет

m. pronator - пронатор (iшке қарай айналодырушы)

m. sphincter – сфинктер (қысушы)

m. supinator – супинатор
I. Gen.sing. қойыңдар.

Pulmo, carbo, embryo, sapo, mos, flos, tumor, humor, rubor, calor, dolor, doctor, tuber, massēter, sphincter, hepres, (hepret…), paries, apex, culex, pulex, (a)equator, liquor, levātor, pronātor, buccinātor, pollex, aėr, venter, (“eң).

II. Зат есiмдi сын есiмдермен байланыстырыңдар.

Paries (anterior, masteideus, jugularis); tuber (ischiadicus, frontalis, parientalis); pes (calcaneus, planus); trochanter (major, minor); venter (posterior, frontalis); humor (vitreus, aquous); liquor (cerebrospinalis, flavus); pulmo (dexter, sinister); mater (pius, durus, arachnoiderus); cor (adiposus).

  III. Сөйлемдердi аударыңдар.

Apex cordis, apex nasi, apex linguae, angulus oris, tunica mucosa oris, liquor cerebrospinalis, paries labyrinthicus, paries mastoideus, parius lateralis, liquor pericardii, flos ruber, flos albus, homo sapiens, homo sanus, cor sanum, gaster sana, cortex cerebelli, ala vomeris, cortex cerebri, vertex corneae, vertex cranii, os zygomaticum, os lacrimale, os pedis, os tarsi (s. tarsale).

A. Pulmo dexter, pulmo sinister, apex pulmōnis dextri, cortex grandulae suprarenalis,facies pulmōnis, lobus pulmōnis superior, fissura horizontalis pulmōnis dextri, tuber frontale, tuber parietale, atrium cordis, os frontale, os parientale, os hyoideum, os planum, os nasale, apex pulmōnis sinistri, paries jugularis, paries mastroideus, paries tympanicus ductus cochlearis, dura mater spinalis, tunica mucosa gastris seu ventriculi, ventriculus sinister cordis, trochanter major, cor pulmonale, pia mater encephāli.

B. Tuber ossis ischii, os breve, paries membranaceus, apex vesicae urinariae, pes hippocampi, orgănum, caput stapědis, membrana stapědis, vnter musculi, venter posterior, vertex corneae, vertex cordis, os coxae, os ischii, apex ossis sacri.

C. Apex linguae, tuber maxillae, ala vomeris, agger nasi, apex cranii, angulus oris, rima oris, vestibulum oris, paries lateralis orbitae, musculus orbicularis oris, paries vestibularis ductus cochlearis.
III – жiктеу ер (m) – тегiне жататын зат есiмдер:

apex, icis m - ұшы (мұрын, тiл)

cortex, icis m - қабық , қабықты зат

flos, oris m – гүл

homo, inis m – адам

liguor, oris – сұйық (жұлынды милы)

paries, etis m - қабырға (бiрнәрсенiң)

pulmo, onis m - өкпе

venter, eris – iш (бұлшық еттiң) лат. – iш жағы

vertex icis m – төбесi, үстi

vomer, eris m – кеңсiрiк

index, icis m – сұқ саусақ (2-шi саусақ)

humor, oris m – сұйық (адам денесiндегi)

pes, pedis m - 1) аяқ 2) аяқ сияқты құрылым

pollex, icis m - қолдың бас бармағы

stapes, edis m - үзенгi (үзенгi тәрiздi есту сүйекшiсi)

ureter, eris m – несепағар
Ережеге бағынбайтын зат есiмдер:

Os, oris n – ауыз

Os, ossis n – сүйек

mater, tris f – 1) ана 2) ми ќабыѓы

gaster, tris f – асќазан

cor, cordis n – жүрек

tuber, eris m – тµбе

№ 9. Тақырыбы. 3-жiктеу әйел (f) -тегiндегi зат есiмдер
Сабақтың жоспары:

1. 
   3-жiктеу әйел (f) -тегiндегi зат есiмдер жайлы жалпы түсінік.
   
2. 
   io-(-tio,-sio,-xio) суффиксiмен берiлген зат есiмдер
   
3. 
   3-жiктеу f-тегiндегi зат есiмдерге арналған сөздіктер.
   

1. 3-жiктеудегi f -тегiдегi зат есiмдердiң белгiсi – Nom sing атау септiгiнiң жалғаулары.

2. Ереже бойынша iлiк септiгiнің жалғауы негiз бір бөлiгiмен беріледi.

3. Ережеге бағынбайтын сөздерге көңiл бөлу керек. Олардан басқа ережеге бағынбайтын f -тегi жалғауын пайдаланатын мынандай сөздер бар: Fornix, icis m- күмбез, unguis is m - тырнақ, penis, is m - жыныс мүшесi (ер), testis, is m – аналық без, mons ntis m - тау, биiктiк, pons, ntis m - көпiр, hallux, uсis m – аяқтың бас бармағы.

4. is-жалғауымен аяқталатын буын саны бiрдей емес зат есiмдердiң негiзi,

id- is болып аяқталады: iris, idis f (негiзi irid) - қабықша, carotis, idis f - ұйқы артериясы, pyramis, idis f - пирамида.

Буын саны бiрдей зат есiмдер атау және iлiк септiктерiнде бiрдей болады. Мыслы: auris, is f – құлақ, cutis, is f - терi.

io-(-tio,-sio,-xio) суффиксiмен берiлген зат есiмдер

Етiстiк түбiрiне қосылатын –io суффиксiнiң көмегiмен қимыл, iс әрекеттi көрсететiн зат есiмдер құрылады. Мысалы: supinatio – алақанды жоғарыға қарату, flexio – бүгу, extensio – жазу. Көптеген хирургиялық операциялар мен тексеру әлiстерiнiң аттары –io -ға аяқталады. Мысалы: sectio – секция: 1.ашу; 2.кесiп ашу, кесу; amputatio – ампутация – мүшенiң немесе аяқ-қолдың перифериялық бөлiгiн операция жолымен кесiп алу; transplantatio – трансплантация – дененiң басқа бөлiгiнен немесе басқа организмнен алынған ұлпа немесе мүшенi алмастырып салу; palpatio – пальпация, сипап сезу – мүшелердi тексеру, пульстi анықтау; auscultatio – аускультация, тындау; petrubatio – петрубация – жатыр түтiкшелерiн үрiп ашу; percussio – перкуссия; versio – версия - ұрықтың жатырда айналуы.
Жаттығулар

I. Берiлген терминдердi латын тiлiне аудараңдар:

Бүйректi трансплантациялау; нервтiң бос ұшы; аллергиялық некроз; асқазан каналы; созылмалы қабыну; тiс қуысы; тiс пульпасы; тастақты бөлiктiң жоғағы өзегi; iшкi ұйқы артериясының бiтелу синдромы; өкпе негiзi; сопақша ми пирамидасы; жатырдан тыс жүктiлiк; кесарево кесуi; көз алмасының сыртқы өсi; беткейлiк лимфатиқалық тамыр; веналық қан; кiшi жiлiншiк сүйегiнiң алдыңғы қыры.
II. Берiлген терминдердi қазақ тiлiне аударыңдар.

A. Cavitas medullaris, s.cavum medullare, basis cranii externa, cartilāgo thyr (e) oidea, rima oris, synchondrōsis sphenooccipitalis, pars thoracica, pyramis medullae oblongātae, glandula parōtis accessoria, cartilāgo alaris major, margo inferior pulmōnis sinistri, auris externa, bifurcatio trachēae.

Ә. Tuberositas phalangis distalis, palanx media, basis patellae, symphysis intervertebralis pars thoracica, pyrămis renalis, basis pyramidis renalis, margo uteri dexter, exrtemitas uterina, axis bulbi esternus, musculus helicus minor, cortex lentis, pancreas accessorium, pars endocrīna pancreatis, margo liber unguis, mons pubis.

Б. Cavitas, s.cavum nasi, aponeurosis linguae, cuspis dentalis, basis stapědis, tuberisitas masseterica, pars libera gingivae, cartilago nasi, cuspis corōnae dentis, cavғtas, s.cavum oris propia (proprium), fixatio epithelialis gingivae.
III. Сөйлемдердi аударып, схемасын сызыңдар.

а. Labyrinthus osseus auris internae, terminatio nervi cutis, vestibulum oris, caput pancreătis, os, coccygis, vas capillare, ductus cochlearis auris internae, bifurcatio trunci pulmonalis, arteria carōtis, regio thorācis posterior, regio cervīcis anterior, pars thoracica aortae, pelvis major et minor, vas lymphaticum superficiale, cavitas, s.cavum thorācis, margo dexter cordis, sanguis venōsus et arteriōsus, canalis palatinus major, arteria carōtis communis, margo inferior pulmonis sinistri, margo superior patris petrosae (=pyramidis).

ә. Pars optica retīnae, bursa tendinis calcanei (Achillis), articulatio capitis costae, inclinatio pelvis, arcus tendineus fasciae pelvis, axis pelvis, axis opticus, pia mater medullae (spinalis), symphўsis pubica vagina tendinis musculi extensoris hallūcis longi, articulatio numeri, canālis tendinis musculi flexsoris carpi radialis, os pubis, margo lateralis pedis, margo ciliaris iridis, fornix sacci lacrimalis, regio mediāna thorācis, arcus cartilaginis cricoideae, substantia, nucleus et cortex lentis.

б. Cutis frontis, pars oralis, fornix pharyngis, margo linguae, canālis mandibulae, pulpa dentis, dens incisīvus superior lateralis, facies contacta dentis, margo infraorbitalis, pars libғra, gingīvae, musculus dilatātor naris.
3-жiктеу f-тегiндегi зат есiмдер

Appendix,icis f - соқыр iшек (өсiндi).

A carotis, idis f - ұйқы артеиясы.

Atriculatio, onis f – буын.

Auris, is f – құлақ.

Basis, is f – негiз.

Cavitas, atis f (cavum,in) - қуыс.

Cervix, icis f - 1).мойын, 2)мойын (жатыр, қуық, тiс).

Cutis, is f – терi.

Frons, frontis f – маңдай.

Gl.parotis, tidis f – құлақ айналасы безi.

Meninx, ngis f – ми қабығы (көбнесе көпше түрде)

Pars, partis f – бөлiк.

Radix, icis f – тамыр, түбiр.

Pelvis, is f – жамбас.

Pelvis renalis – бүйрек қалқаны.

Pyramis, idis f (грек) – пирамида.

Regio, onis f – аймақ.

Synchondosis, is f (грек) – синхондроз.(шеңіршектік дамуы)

Symphysis, is(грек) – симфиз.

Tuberositas, atis f – бұдыр.

Bilis, is f - өт.

Extremitas, atis f – соңы, ұшы, (тек ұзын мүшелердiң).

Impressio, onis f - қысым.

Iris, idis f - қабақша, көз қабақшасы.

Lens, lentis f – көздiң жылтыр қабықшасы.

Phalanx,ngis f – фаланга (сүйекше, саусақ сүйегi).

Pubes,is f - қасаға.

№10. Тақырыбы: III жiктеудегi n-тегiндегi зат есімдер
1. III жiктеуде орта текте (n) зат есiмдердiң белгiсi атау септiгiнiң жалғаулары болып табылады: en,-us,-ma,-ur,-l,-ar,-ut, e жалғауы

2. Атау септiгiнде жалғауы кµрсетіледі, iлiк септiгінің жалғауы негiз бөлiгi- мен берiледi.

3. 
   III жiктеуде атау септiгiнде us- жалғауымен аяқталған зат еiсмдер, iлiк септiгiнде oris, eris, uris, болып аяқталса орта текке (n), ал utis, udis болып аяқталса f тегiне жатады.
   

utis,udis  f

us

oris,eris, ris  n
4. Сонымен қатар III жiктеу n – тегiндегi e жалғауы зат есiмдердi және f - тегiндегi е - жалғауымен аяқталатын грек тiлiндегi зат есiмдерден ажырата бiлу керек. Мысалы: rete, is n – тор, raphe, еs f – тiгiс (грек), diploe, es f – диплоэ.

5. III жiктеу n -тегiндегi ma- жалғаумен аяқталған зат есiмдердi , I жiктеу f-тегiнде а – жалғауымен аяқталған зат есiмдерден ажырата бiлу керек.

Мысалы: stroma, atis n ; squama, ae f.



 



Атау септiгi en us ur ma e l ar ut




Iлiк септiгi in+is o/e/u or+is at+ is is ll/al+is ar+is it+is

жалғауы + ris

(негiз бөлiгiмен)
Ережеге бағынбайтын сөздер: ren, renis m – бүйрек ; lien, enis m – көкбауыр.

3 жiктеу n тегiндегi зат есiмдер: