ВУЗ: Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова
Категория: Учебное пособие
Дисциплина: Религиоведение (Религия)
Добавлен: 04.02.2019
Просмотров: 18554
Скачиваний: 9
Діндердің әлеуметтік түсіндірмесінің теориялық қырларының жалпы негіздері мен айырмашылықтары. Діндер әлеуметтануындағы әртүрлі мектептер мен бағыттар – бұл осы мақсаттың әртүрлі шешу жолдары болып табылады. Маркстың, Дюркгеймнің, Зиммельдің, Вебердің, Малиновскийдің, Рэдклифф-Браунның, кейінірек – Сорокинің, Парсонстың, Луманның, Бурдьенің және көптеген басқа ғалымдардың барлық діни түсініктердің бір-біріне ұқсамайтын жерлері болса да, оларда маңызды концептуалды мәселелерде бір теориялық жүйеге қатысты болды, яғни тек қана тең емес, сонымен қатар өзінің нәтижелік шешімінде бір жерге келіп тіреледі. Дюркгейм мен Вебердің дін әлеуметтануының дамуына негіз болған көзқарастары ұзақ уақыт бойы бір-бірін жоққа шығарушы ретінде де қабылданды. Шын мәнінде олар бірі-біріне мүлдем қарсы емес, керісінше, діндерді түсінудің шешуші сәттерінде, олар бір-бірін толықтырушы болып табылады. Әлеуметтанудың тарихи кезеңінде діннің қоғамды біріктіруші факторы ретінде (Дюркгеймнің тақырыбы) көру және діннің қақтығыс себепшісі және әлеуметтік өзгерістің (Маркс және Вебердің тақырыптары) себепшісі болғаны алдыңғы орындарды алып отырды.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырларда діннің еуропалық қоғамды біріктіруші фактор ретінде көру мүмкін емес еді. Еуропадағы ортағасырлық және жаңа заман кезеңінде діни қақтығыстар көп болған. Реформация діни айтысқа өзінің өткірлігін енгізіп, қоғамда бейбітшілік пен тыныштықты орнату үшін шіркеу мен мемлекеттің ықпалын азайту керек болды, діни шыдамсыздық пен фанатизмді тоқтату мақсатында ХҮІІ ғасырда түрлі діни соғыстарды туындатты. Сол уақыттың әлеуметтік теоретиктері Т. Гоббс, Дж. Локк, Д. Юм дін табиғатынан қоғамға игілік беретін керемет біріктіруші, бейбіт күшті көрмеді.
Керісінше, Гоббс, христиандықтағы мемлекет пен шіркеу арасындағы қарым-қатынасты және зиялы және рухани өкіметтің бір-бірімен бәсекелесін негізге ала отырып, діннің қоғам үшін қауіпті жақтарын, яғни құлдырату потенциясын қарастырады. Алдыңғы қатарлы еуропалық мемлекеттердегі «Үшінші жіктің» идеологтары католиктік шіркеудің жіктік жүйесін қорғайтынын айтып, діннің бойынан өзгеріске қарсылық көрсеткенін айтып, француз ағартушылары (Вольтер, Гольбах, Дидро) діннің ықпалын азайтып, орнына сана мен моральды қоюды ұсынды. Ағартушылықтың анағұрлым сабырлы тобы діннің әлеуметтік тиімділігін айтты, бірақ сол кезеңдегі дінді қарастырмай, өздері ұсынған дін үлгісінің бірі «саналы діннің» пайдасын тілге тиек етті. Себебі қоғам заңға негізделген билік пен әлеуметтік тәртіпке өте мұқтаж болды. Бірақ дін өзінің тарихи көріністерінде бейбітшілік пен қауіпсіздіктің кепілі емес, талас-тартыс пен әлеуметтік қақтығыстардың себепшісі болды.
Әлеуметтік тәртіпке зиянын тигізбес үшін діннің қоғамдағы орны мен оның атқаратын іс-әрекетін анықтау қажет болды. Локк дін мен әлеуметтік әлемді біріктіру мүмкіндігі діннің «жекешелендіруінде» деп айтты, яғни оның мемлекеттен жеке меншік ретінде бөліну және өз бетінше «жұмысын» жасауға мүмкіндік беру керектігін айтып, мынаны ұсынды: мемлекет азаматтардың меншігін қорғап, оның көбеюіне үлес қосуы керек, ал шіркеу – адамдардың құдайға сенімін қолдап, көмек көрсететін жері болуы керек.
Осы проблеманың шешімінің басқа нұсқасын Руссо «Қоғамдық келісім туралы» (1762), еңбегінде ұсынды. Ол жерде дін қоғамды біріктіруші фактор ретінде қабылдануы керек: мемлекет үшін әрбір азаматтың өз міндеттерін түсіндіретін дінге ие болуы өте маңызды. Бірақ, әңгіме конфессияаралық қатыгездіктерге толы христиандық туралы немесе өлімнен кейінгі өмір мен болашақ жайлы айтып, шынайы өмір мен құтқару жолдардарын ұсынатын «тарихи» діндер туралы емес. Шындығында олар мемлекет пен халық арасында кикілжің тудырады. Руссо өзіндік діни ілімі бар діндер туралы емес, жақсы азамат немесе берілген құл болуға себеп болатын «азаматтық дінді» ұсынды. «Азаматтық діннің» ілімдері қарапайым және көп емес. Олар деизмнің үштігі: Құдайдың бар болуына сену, мәңгілік және адамгершілік – қоғамдық келісімдер мен заңдылықтардың құндылығы. Кімде-кім осы ілімдерді қабылдамай және оларға сенбейтін болса, құдайсыздықтың өкілі ретінде емес, қоғамға қарсы адам және заңдарды шынайы түрде жақсы көре алмайтын адам ретінде қоғамнан сырылып тастау керек.
Діннің қоғамда тұрақтылық пен тәртіпті орнататындығы туралы тезисті ХІХ ғасырдың көптеген радикалды діни сыншылары (Л. Фейербах, К. Маркс) мойындады, сонымен қатар олардың ойларын әлеуметтік ойшылдар да О. Конт, Э. Дюркгейм сияқты, діни ойлауда бірлік негізі мен қоғамның өмірге бейімделе алатынын алға тартты. Тек қана Маркс дінді «құбылмалы әлемнің» туындысы, Құдайдың орнатқан тәртібі деген. Дін – адамның әлсіздігінің туындатушысы, «жансыз тәртіптердің рухы», «жүрексіз әлемнің жүрегі» және осы мағынада – «халық апиыны»: ол адамды тіршілікте өзіне лайықты өмір сүруінен айырады.
Марксқа қарағанда, позитивизмнің негізін қалаған О. Конт өзінің ғылымға деген сенімімен, соңында мынандай нәтижеге келді: төңкерістерден және наполеондық соғыстардан кейінгі ХІХ ғасырда феодалды қоғамның орнына келген қоғам, әлеуметтік әлемді қамтамасыз ете алмады және бұл мәселені дінсіз шешу мүмкін емес болды. Бірақ, өткеннен келген ескі діндерден бөлек, мүлдем жаңа – адамзаттың бірегейлігі культіне негізделген «Ұлы тіршілік иесі» діні.
Келесі кезеңдерде дін әлеуметтануында екі бағыт анықталды: 1) діннің негізігі қызметі – оның қоғамды біріктіруінде деп есептейтін Дюркгейм мен оны жақтаушылар тобы; 2) Маркстан бастап ХХ ғасырда әлеуметтік ғылымда Вебер ұсынылған көзқарас, яғни дінді қақтығыстармен байланыстырып, оны ең бірінші бұл әлеуметтік өзгерістің факторы деп түсіндірді.
1920-жылдардан бастап көп уақыт бойы діндер әлеуметтануында біріктіруші тәсіл бастапқы болып келді. ХХ ғасырдың 50-жылдары Вебер және оның методологиясына деген қызығушылық қайта өрби бастады. Біріктіруші тәсіл біржақтылығы үшін, қоғамның тұтастығы мен бірлігін қамтамасыз етіп жатқан инстиуттарға деген қызығушылығы үшін, дінге байланысты қақтығыстардың және құлдыратушы тенденциялары үшін сыналып жатты. Бірақ, уақыт өте келе бұл тәсілдер әлеуметтанушылар тарапынан бір-бірін толықтырушы ретінде қабылдана бастады. Осы негізде неоэволюционизм дами бастады (Т. Парсонс, Р. Белл). Жоғарыда көрсетілген, дінді талдау «әлеуметтік факт» ретінде (Дюркгейм) және дінді талдау «әлеуметтік іс-әрекет» (Вебер) ретінде – деген тәсілдер макроәлеуметтік деңгейде діннің әлеуметтік құрылымы мен дін қызметін толық түсінуге мүмкіндік берді.
Дін және әлеуметтік ынтымақтастық: Э. Дюркгейм. Француз социологы және философы Э. Дюркгейм (1858-1917) позитивизм позициясында болды, деректi негiздер ретiнде этнография мәлiметтерiн пайдаланды. Ол социологизм ұстанымын жетекшiлiкке алды, бұл ұстанымға сәйкес, қоғам экономикалық, психикалық, физикалық және басқа да фактiлерге саймайтын “әлеуметтiк фактiлердi” қамтитын ерекше шындықты бiлдiредi. “Әлеуметтiк фактiлер” объективтi болып табылады, олар жеке адамнан тәуелсiз өмiр сүредi және жеке адамға қатысты мәжбүрлеушi күшi бар. Фактiлердiң iшiнен қоғамның “материалды субстратын” – халықтың тығыздығын (контактiлердiң жиiлiгi және адамдардың араласуының қарқындылығы), байланыс жолдарын, елдi мекендердi құрайтын морфологиялық фактiлер, сондай-ақ жиынтығында ұжымдық немесе жалпы сананы құрайтын рухани, материалды емес фактiлер – “ұжымдық түсiнiктер” бөлiнiп шығады. Э. Дюркгейм әлеуметтiктi биологиялық немесе психологиялыққа кiрiктiрудi терiске шығарады: “әлеуметтiктi әлеуметтiкпен” түсiндiру қажет. Мұндай түсiндiрме үшiн қоғамдық ынтымақтастық идеясы қолданылады.
Ынтымақтастық (бірігу, бірлік, қоғамның немесе топтың татулығы) – Дюркгейм әлеуметтануының негізгі тақырыбы. Дюркгейм үшін қоғамдық, коллективтік, халықтық діни мәнге ие және дінді алып жүрушілер болып табылады. Ынтымақтастық – жақсы жағдайдың және қоғам жай-күйінің көрсеткіші, ал дезинтеграция (бөліну), әлеуметтік антагонизмдер, қоғамның бөлшектенуі – дұрыс емес болып табылады (Дюргейм бойынша алдыңғы құдайлар қартаяды, ал жаңа құдайлар халықтың сеніміне әлі енбеді).
Дюркгейм ынтымақтастықтың екі типін ажыратып шығарады – «механикалық» және «органикалық». Бірақ екі жағдайда да ынтымақтастықтың негізін еңбектің ынтымақты түрде бөлінуінен тұрады, олар жүзеге асады, бірақ автоматты түрде емес. «Моральды қоғам» қарым-қатынасының ынтымақты түрде құрастыратын әлеуметтік тәртіптер механизмі қажет. Осы жерде «моральды қоғамның» қайдан пайда болатыны жөніндегі сұрағының жауабы қандай болатыны өте қызықты болып тұр. Бұл сұраққа жауап бар, қоғамның өзінің болмысының болу мүмкіндігін айтуымыз керек. Басқалармен санаса алатының, оларға сеніп, қоғамның басқа мүшелерімен қандай қаым-қатынаста болуының арқасында индивидті әлеуметтік тіршілік иесі ететін не нәрсе?
Осы сұраққа жауап табу үшін, Э. Дюркгейм өзінің танымал және маңызды «Діни өмірдің элементарлы формалары. Австралияның тотемдік жүйесі» атты еңбегінде әлеуметтік табиғат анализіне және діннің функцияларына жүгінеді. Ол дінді нанымдар мен салттардың жүйесі ретінде анықтады: а) қасиеттілерге жататын, яғни басқа барлық тыйым салынған заттардан бөлек және б) осы салттар мен нанымдарға сенетіндерді және ұстанатындарды біріктіретін шіркеу (шіркеу деген бұл христиандықтың ерекше әлеуметтік құрылымы емес, осы сөздің бастапқы мағынасы – діншілдердің жиналысы, топтары дегенді білдіреді). Осы анықтаманы Дюркгейм, барлық діндерге қолданады, ең жеңіл және ең күрделіге дейін. Ол зерттеу үшін тотемизмді «діннің элементарлы формасы» ретінде пайдаланады.
Неліктен Дюркгейм үшін австралиялық аборигендердің және олардың кландық жүйесінің сенімдері мен дәстүрлерін зерттеуінің этнографиялық суреттеуіне негізделген тотемизм дін болып табылады?
Жануарлық-туыстық. Солтүстік Америкадағы үнділік тайпалардың біруінің тілінде «ағаммен туыстық» (әпкеммен) дегенді білдіреді, бұл сөз алғаш рет 1791 ж. қолданылған. Тотем ең бастысы Дюркгейм үшін рудың аты болып табылады. Рудың мүшелері бір-бірімен туыстық байланысымен байланған, бірақ бұл қандық байланыс емес, олардың байланысының негізі бұл қанның бірлігі болып табылмайды, рудың мүшелері өзін жануар немесе өсімдіктердің туысқаны деп есептейді. Барлық индивидтер өздерін, мысалы кенгурумен туыс деп есептейді және соған сәйкес олардың аттары да «кенгуру» болып табылады. Әрине, қоғамдағы туыстық қатынас және жастық ерекшеліктер негізіндегі еңбекке қатысты бөлінулер әлеуметтік қатынастар, туыстық қатынастар ретінде ұсынылады. Дюркгейм «тотем» бұл тек есім ғана емес, сонымен қатар бір затты немесе бір мағынаны білдіретін белгі (қара раушан – өкініш белгісі, қызыл раушан – махаббат белгісі) болады. Тотем символ болып табылады. Ненің символы? Тотем нені көрсетеді? Оның сурет ретіндегі бейнелері рудың тарихында да, адам денесіндегідей қырылып сызылғандай болып есептеледі. Татуировка – тірі немесе өлген адамның денесінде бейнеленуі, сол индивидтің қандай руға қатыстылығы туралы көрінісі. Тотем – коллективтіліктің символы, рудың мүшелерінің бірлігінің көрінісі. Тотемді символ ретінде зерттеуінен Дюркгеймнің бүкіл дін әлеуметтануы құралады.
«Киелі заттар». Дюркгейм мына сұраққа жауап іздеді: тотем символ ретінде қандай рөлге ие? Оның жауабы мынада, кез-келген тотемдік белгі немесе сурет кез-келген затты «киелі» етеді. Тотемдік белгілер – салттың маңызды элементі, сол салт орындалып жатқанда сол белгілер кез-келген заттарды киелендіріп, заттың қарапайымдылығын қасиеттендіреді. Барлық тотемдерді материалдық түрде алып жүретін заттар киелі деп есептеле береді, немесе тотемді жануарлар (өсімдіктер), өзінің бойында тотемдік белгілерді алып жүретін заттар: жар мен ағаштар, чуринга сақталатын жерлер, көсемнің тұлғасы, т.б. Осы заттар мен жерлер «киелі затқа» айналғанда, олар қарапайым заттардан бөліне бастайды да, табу – тыйымымен қорғалады. Осы сөздің бастапқы ұғымы – «бөлектенген», «алыстатылған» (храм сөзінде осы мағына жатады) дегенді білдіреді. Киелі заттармен қарым-қатынас діни көрініске ие болған ерекше нормалармен басқарылады. Рудың мүшелері тамаққа тотемдік қасиеті бар жанурлар мен өсімдіктерді қолданбауы оның жеуге жарамсыздғынан емес, олар киелі болғандығынан қолданбайды. Егер өте аз жағдайда сол тыйымдар бұзылса, ол көптеген салттарды орындаудан өтуі керек. Тотем-жануарды өлтіруге болмайды, тотем-өсімдікті жұлуға болмайды, кей кездері оларға жақындауға да болмайды, өз тотемінің терісіне киінуге болмайды және т.б. Киелі заттарға сол рудың адамдары да жатады, өйткені олар сол тотемнің болмысымен бір болып келеді.
Осыдан - адам қанының киелілігі туралы, оның шашының киелілігі туралы, басқа да дене мүшелерінің киелілігі туралы ойлар туындайды. Сонымен қатар, барлық мүшелердің киелілік деңгейлері әртүрлі болып келеді: әйелдер ер адамдарға қарағанда киелілігі аздау, ер адамдардан – салттан өткен адамдарға қарағанда одан өтпеген ер адамдардың дәрежесі төмендеу. Заттардың киелі және қарапайым болып бөлінуі алғашқы қауымдықтың адамына жетімді болу арқылы бүкіл әлемге таралған. Ол әлем киелі заттарға қарасты космологияға, нанымдар жүйесіне айналған. «Киелілік» заттың болмысының табиғилығына байланысты емес, ол киелілікті көптеген салттардан өткенннен кейін ала алады. Киеліліктің шекаралары қойылмаған – ол барлық жерде немесе мүлдем болмауы мүмкін. «Киелінің» өзі жеке бір бейнеге ие емес; барлығын киелендіретін тотем бейнесіз.
Дюркгеймнің айтуынша тотем – бұл анау не мынау жануарларға, өсімдіктерге немесе адамдарға құлшылық ететін дін емес, ол анонимді бейнесіз күшке сенетін дін. Ол барлық құлшылық жасалынған тіршілік иелерінде бар, бірақ ол олардың барлығымен араласпайды. Бұған дәлел, тотемдік заттар сол күштің брлығына ие емес, дегенмен олардың оған қатысы бар. Ал бұған дәлел болған, тотемдік затқа қарағанда, тотемдік заттың символдары киелірек болып келеді: әйелдер және арнайы арнаудан өтпегендерге чурингаға қолымен тиюге ғана емес, сонымен қатар оған қарауға да болмайды: чуринганың тұрған жері киелі шіркеу болып, оған әйелдер және балалар жақындай алмайды. Сонымен қатар, жануар-тотемдер (Үндістандағы киелі сиырлар) көзге көрініп те жүре береді, оларды ұстауға да болады және олар әдетті жерлерде өмір сүре береді.
Осы бейнесіз күш барлық жерде бола алады – чурингада да, жануарда да, өсімдікте де, адам қанында да, күнде де және т.б. да бар. Ол – барлығын қозғалысқа келтіретін және барлығына өмір сыйлайтын табиғи күш. Сонымен қатар ол моральды күш те болады: бір тотемге ие болған тіршілік иелері бір-бірімен моральды түрде байланысты, олар ортақ өмір салтына ие және әлеуметтік-ынтымақты бірлікті құрады.
Діни культ – салттардың, әрекеттердің жинағы – киелі заттарға деген сеніммен қатар жүреді. Осы әрекеттердің бір жағы – киелі және қадірсіз екі дүниенің шекарасы және олардың бір-бірімен араласып кетпеуін қадағалау. Осының нәтижесінде осы шекараларды жою мақсатында қарама-қарсы салттар мен тыйымдар жүйесі құрылды. Киелі емес заттар, тіршілік иелеріне киелілермен жанасуға тыйым салынған және қарапайым адамға чуринганы ұстау былай тұрсын, көруге де рұқсат жоқ болды. Әдеттегі жағдайда тотемдік жануардың етін жеуге болмайды және т.б. Бұл екі әлем тек қана кеңістік салтымен шектелген емес, сонымен қатар уақыт салтымен де шектелген: діни әрекеттерге арнаған кезде, кез-келген әдеттегі әрекеттерге тыйым салынады. Өйткені, тамақтану әрекеті киелікке жатпайды, сондықтан екі дүниенің бір-бірімен әрекеттеспеуі үшін, австралиялықтар арнау салтында және діни мейрамдар кезінде тамақтануға тыйым салады. Осыдан – діни мерекелер кезінде әдеттегі жұмыс жасау тыйымы мен киелі заттарға және діни салттарды жасауға арналған шіркеулер құру шықты. Аскетизм болмысында рухты көтеруге арналған аскет өзін құдайға арнап, осы өмірдегі заттардан бас тартады. Осы өмір оның өмір салты мен әдеттегі шығармашылық болып табылады.