ВУЗ: Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова
Категория: Учебное пособие
Дисциплина: Религиоведение (Религия)
Добавлен: 04.02.2019
Просмотров: 18552
Скачиваний: 9
Діни культтің басқа қыры – сенуші адамның киелі әлемге және онымен қарым-қатынасқа түсетін салттар мен жақсы өкімдерін орнатады. Бұл арнау салттары, сенушіні оған киелі жақсылық беретін құдайға жақындатады. ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы «дінді сынағандарға» қарағанда, Дюркгейм дінде «елес» пен «жалған сана» емес, әлеуметтік аспектідегі адам болмысы негізімен байланысқан институтты көреді.
Дюркгеймнің пайымдауынша, дін киелі және мағынасызға бөлінеді. Солардың негізінде адамдар өздерінің іс-әрекеттерін орнатады. Діни өмірдің көзі – адамдардың әлеуметтік тұрғыда тіршілік етуі. Діннің бар болуына өмір туралы ойлайтын индивидтің болуы себеп емес, оның болуына сол индивидтерді топтастыратын ерекше қоғам себеп болады.
«Топтың коллективті санасы» діннің алып жүрушісі болып табылады. Сонымен қатар, дін – әлеуметтік ынтымақты қолдап жүретін фактор, өйткені дінді қоғам құрғандай, дін де қоғамды құрады. Діни өмірдің элементарлы деңгейінде әлі де әлеуметтік қоғам мен діни қоғам арасында айырмашылықтар жоқ. Австралиялық аборигендерде «моральды қоғам» ру болып табылады немесе оны «фратрия» деп атайды. Ол фратрияны бірнеше рулар құрайды және олар өз тотемдеріне ие болады.
Дюркгеймнің ойынша, австралиялық аборигендерде ру алғашқы әлеуметтік білім болып есептеледі, ал киелі заттарға бағытталған нанымдар мен салттар, сол білімнің татулығы мен «ынтымағын» қамтамасыз етеді. Діннің осы қызметі қалай іске асатынын түсіну үшін, рәсімдердің болмысын түсінуіміз керек.
Дюркгейм үшін рәсім – бұл тек құнды қағидалар ғана емес. Ол әлеуметтік ынтымақтық үшін үлкен функционалды маңызға ие. Ол жалпымен қабылданған құнды элементтердің тірілуі мен тұрақтануына себеп болады. Дюркгейм, ағзаға өзін жақсы формада ұстау үшін тамақ керек болса, рәсім – әлеуметтік өмірді берік ұстау үшін керек дейді. Өйткені рәсімдердің арқасында индивидке қажет болған топ бекітіледі және қолдауларға ие болады. Топтан бөлек оның өмір сүруі мүмкін емес.
Дюркгеймнің пайымында, діни идеялардың ерекше объектілері болып, болмысында оларды бір ғана барлығына ортақ нәрсе – киелілік – біріктіреді. Діндер теориясы қарастыратын болмыстар «ойдан шығарылған» болып есептеледі: құдай, рух, т.б. Бірақ Дюркгейм бұл қасиет белгілі объекттердің тобына және белгілі жағдайлардың тұлғаларының әрекеттеріне тән болатындығын көрсетті. Осыдан бір үлкен сұрақ туындайды: осы заттардың киелілігін не байланыстырады? Бұрында бұл байланысты заттың өзінен іздеген. Дюркгейм мүлдем басқаша қарастырады. Барлық заттардың ортақ қасиеті - киелілік, және ол заттардың ішкі қасиеттерімен байланысты емес, олардың сол қасиеттеріні оларға деген көзқарастарға – оларды «құрметтеуге» - байланысты. Киелі заттардың киелі болуы, олардың символ болуына байланысты. Егер адам оған сенсе, онда оның қасиеті арта түседі.
Дюркгейм бұндай құрметті ерекшелікпен байланыстырады, ондай ерекше құрметке тек моральды бедел ғана ие бола алады. Киелі заттардың киелілік көзі – моральды тәртіпке байланысты болған міндет көзі болып табылады. Бұл – «қоғам». Бұл осы күнге дейін адам өмірінің бір-бірімен байланысы болмаған аспектілерінің синтезі. Бұл синтез Дюркгеймнің төңкерістік жетістігі болып табылады.
Салттар (Рәсімдер) – бұл киелі заттарға қатысты болған әрекеттер, сол әркеттердің өзіне осы киелілік тән. Осы әрекеттер арқылы негізгі кейіпкер белгілі жетістіктерге жетеді. Дюркгеймнің айтуынша, бұл «маңызды өмірдің» бір бөлігі.
Дюркгейм теориясына сәйкес, дін әлеуметтік құбылыс. Осы тезисті растай отырып, ол келесі екі жағдайды көрсетті. Біріншіден, жеке тұлғаның қоғамға қарым-қатынасы мен діншіл адамның құдайға қарым-қатынасының арасындағы қосалқылықты көруге болады: қоғам өз мүшелері үшін дәл Құдайдың өз сенушілеріне қандай маңызды болса, қоғам да өз мүшелері үшін дәл солай маңызды болып табылады. Шындығында да, жеке тұлға үнемі қоғамға тәуелді болады, сол секілді сенуші адам да өз Құдайына тәуелді болады (австралиялық – тотемдік күшке тәуелді); сенуші адам құдайын жоғары таусылмас күш иесі деп қарайды, сол сияқты қоғам да жеке тұлға үшін сондай болып табылады; құдай мәңгі, қоғам да мәңгі; құдай адамды кез-келген затты жасата алады, қоғам да жеке тұлғаға жасата алатындай күшке ие; құдай – тек қана «физикалық» күш емес, сонымен қатар ол моральды күш болып та табылады, қоғам да адам үшін моральды күш және беделді болып табылады; құдай әрекеттер мен жасағандардың жоғарғы соты, қоғам да әрекеттердің соты. Құдай тек қана біз тәуелді болған жоғарғы күш емес, сонымен қатар ол бізге көмектесуші күш болып табылады. Қоғам да солай. Құдай мен сенушінің қарым-қатынасы арқылы сенуші жаны толыға түседі, сол секілді қоғам да адамға жаңа күш береді. Сондықтан топ мүшелері (ғылыми қоғамның, партияның, т.б.) анда-санда жиналғанда, жаңа күштерге ие болады.
Осыған байланысты бір қызықты жағдай, австралиялық рулардың өмірі жыл мезгіліне байланысты екіге бөлінеді. Бірінші кезеңде олар топ топқа бөлініп, бір-бірімен байланыспай тұрады. Ол кезде олар, балық аулаумен, тамақ табумен айналысады, былайша айтқанда еш қызықсыз және еңбекке толы өмір сүреді. Екінші кезең, жаңбырлардан кейін келеді. Ол кезеңде бөлініген топтар қайта қосылып, «мейрамды өмір» басталатын кезең болып табылады. Тамақ көптеп жиналғандықтан, біраз уақыт еңбектенбесе де болады. Өмірдің әдеттегі ағысын тоқтату және оның белсенділігін арттыру үшін жиналудың өзі жеткілікті.
Біреуінің шабыттануы басқа топ мүшелеріне өтеді. Көптеген адамдар ортақ алаңдаумен байланысты және кішкентай ғана себептер үлкен эмоциялы толқуларға алып келген кезде ерекше сезім пайда болады. Ол көбейе түседі, сезімдер мен күйзелістер жоғарылап, өмірдің әдетті салты жоғалады, сонымен қатар әдетті тыйымда да жоғалады, соның ішінде жыныстық тыйымдар, индивид өз еркінен басқа, бір ерекше, «киелі» (оған көптеген билер мен шабыттандыратын заттар себепті) өзге өмірге енген сияқты болады. Сол өмірде ол «жаңадан дүниеге келген» сияқты, ол түрлі таңбалар, маскалар және әшекейлермен дәлелденеді.
Бұл мүлдем басқа өмір, онда адам ерекше сезімдерді сезінеді. Бірақ, неліктен киелі әлем жануарлар, өсімдіктер, чурингалармен, яғни осы тотем формаларымен рәмізделеді? Ру құдайы – тотемдік күш – рудың өзі сияқты басқа зат бола алмайды. Бірақ неліктен ру сезімтал жануарлар мен өсімдіктер есебінде суреттелуге жүгінеді?
Оыс сұраққа жауап бере отырып, Дюркгейм, діндердің әлеуметтік табиғат тезисін растайтын екінші жағдайын көрсетеді. Кез-келген қатты күйзеліс белгілі бір затта рәмізделеді. Біздің кез-келген сезіміміз ана немемсе мына рәмізде көрінеді. Руды құдайландыру тотемді құдайландыруға айналады және ол киеліге айналып, рудың бейнесіз және құдіретті күшіне айналады. Құдайлық күш рудан пайда болатындықтан, ал индивид сол рудың мүшесі болғандықтан, ол өз бойында сол күштің бар екендігін сезініп отырады. Осыдан өз ру мүшелерін құрметтеу және одан киелі тотемдік бастаманың бар екендігіне сену шығады. Жабайы қоғамдағы топ мүшелерін байланыстыратын ынтымақтастық әртүрлі рәміздер формасымен бейнеленеді; тотемдер осындай ынтымақтастық рәміздері болып табылады, коллективтен шығатын «киелі заттағы» сокральды күштің көрінісі болып табылады.
Діннің әлеуметтік функциясы – топ мүшелерінің әлеуметтік ынтымақтастығын күшейту болып табылады. Осы ынтымақтастықтың жемісі бола отырып, ол осы ынтымақтастыққа кері әсерін тигізді. Яғни, индивидтер арасындағы қарым-қатынастарды күшейтті және жеке тұлғалық бірлік пен әлеуметтік тұтастықты құрастырды.
Индивидті әдеттегі өмір деңгейіне көтеретін әрекеті, соның ішінде әлеуметтік өмірдің көріністері, мейрамды өткізумен, күшті қабылдау мен сезіну, өмір толықтығы мен қызықтарымен байланысты болып келеді. Өмірді осындай шаттануы белгілі бір уақытқа дейін ғана болуы мүмкін. Коллективті рәсімнің қатысушылары эмоционалды шабыттану сезімінде болады. Олар индивидтің қасиеттерін не көтереді, не төмендетеді. Осылай оның үстем күшін тауып, оған өзіне тән белгіні (эмблема) береді. Осы белгі ру тотемі, сол рудың күшінің көзі – ол адамның күші, көптеген жамандықтардан құтылу күші және өз өмірінің сақтаушысы, сонымен қатар, ол оны жоя алатын билік болып табылады. Тотемдік рәміз – көріне алатын жануар немесе өсімдік кейпіндегі рудың өзі.
Индивидтер үстінен билік жүргізетін әлеуметтік тыйымдар мен императивтердің үстінен үстем болған әлеуметтік өмірдің үлкен бөлігі болып табылатын ынтымақтықты, Дюркгейм, «механикалық» деп атады. Ұжымдық сана бұл жерде тек қана индивид тіршілігінің көп бөлігін жауып тұрған емес, сонымен қатар ол тыйымдарды бұзғанның күйзелісі мен айыптарының көрінісі болып табылады. Неге сену керектігі және қалай істеу керектігі қатаң түрде қадағаланып және ұсынылып отырады. Діни өмірдің элементарлы формаларына ұжымдық қоғамның алғашқы тарихи типіне тән. Ол жерде бірлік, біркелкілік болып суреттеледі, индивид тұтастықтың бөлігі болғысы келеді. Дюркгейм үшін маңызды болып табылатын сұрақ бұл дифференциациялы және тұтас қоғамның арасындағы байланыс болатын.
Қоғам мен индивид арасындағы қарым-қатынас амбивалентті болып табылады: индивид қоғамсыз еш нәрсе, бірақ ол қоғам билігін тек өзінің өмір және күш көзі ретінде уайымдамайды, сонымен қатар ол сол билікті өзіне үстемдік жүргізетін және қатыгез, сол қатыгездіктен құтылғысы келетін билік ретінде қабылдайды. Әлеуметтанушы үшін тотемизм мәселесі сұрақ түрінде бейнеленеді: тотемизмді осы «механизмнің» ерекше түрі ретінде қатастыруға бола ма, әлде барлық адам қоғамдарына тән құбылыс ретінде ме? Әлеуметтанушы үшін тотемизмнің не екендігін түсіну және түсіндіру – ру мүшелерінің кейбір заттарды тотем ретінде құрметтеуін және оларды киелі ретінде қабылдауын түсіну болып табылады.
Дюркгейм түсінігінде дін радикалды-функционалды түрде қаралады. Әлеуметтанушы үшін дін – сенімдердің жинағы болып табылады. Олар өздерінің ақиқаттылығы немесе жалғандығы жағынан емес, олардың қоғамдағы функциясы жөнінен бағаланады. Кез-келген қоғам өзінің тұтастығының қолдауын қажет етеді және соны жүзеге асыратын процесстер дін болып табылады. Оның осы әлеуметтік функциясында дінді ешнәрсемен ауыстыруға болмайды. Дюркгеймнің айтуынша, адамдар талпынатын мақсаттар мен идеалдардың құрылуына әсер ете отырып, дін әлеуметтік өзгерістерді қалыптастырып, «тежегіш функциясын» атқарады.
Бір-бірімен қандай болмасын қарым-қатынасқа түсетін адамдардың арасындағы сенімділігіне, қоғам ішінде келісу немесе келіспеушіліктердің және интеграция немесе дизинтеграция деңгейлерінің көрсеткіштері байланысты болады. Аномия – бұл бір-біріне сенбейтін қоғам жағдайы. Осыған байланысты, дін кейбір жағдайлардың әсерінен қоғамдағы ынтымақтастықты, тұтастықты және оның интеграциясын қамтамасыз ете алмайды. Одан бөлек, кез-келген конфессияаралық қоғамда діни негізде ұлттық келісімге келу, қоғамдағы бөлінулерге алып келеді.
Сонымен, тотемизм – табиғи қауымдастықтың діні, ол қауымдастықтарда топқа қосылу адамның өз еркімен жүзеге аспайды. Қауымдастық табиғи бірлік болып саналады, және ешқандай дәлелдерсіз оның заңдары ақиқат және дұрыс болып қабылданады. Көзқарастардың жалпылығы олар туралы әңгіме қозғалмағанша дұрыс болады, және күмәндануға тап болмайды. Осындай қауымдастықтың мүшелерінің келісім беруі негізгі және әдеттегі әрекеті болып табылады, яғни бірлік, біркелкілік болып табылады: «біз» барлығымыз – бір сияқтымыз, «бізде» - бір ортақ жүрек және ортақ сезім. Тотем – сондай бірліктің рәмізі. Дюркгеймнің айтуынша, «қоғамның идеясы діннің жаны болып табылады», онда осындай «кландық» қоғам негіздеріндегі өзгенің идеясы тотемизмнің жаны болып табылады. Біз тотемизм принципімен тек мына жағдайларда ғана ортақ әрекетке ие боламыз: егер үлкен немесе кіші әлеуметтік топ – отбасы, ру, тайпа, ұлт, мемлекет, өркениет немесе адамзат – құндылықтың жоғарғы көзі ретінде қабылданатын болса ғана. Осындай сенім билік жүргізген жерде жеке өмір мен жұмысқа қатысты сұрақтардың қорытынды есебінің нүктесі, өзіндік жабық қоғам болып табылады.
Мұндай қауымдастықтың құрамына тірілермен қатар өлілер де, және оның туылмаған мүшелері де, тылсым және табиғи адамдар мен жануарлар (мысалы тотемдер), табиғи құбылыстар, мысалы жел, аспан, сонымен қатар тірі жәндіктер жатады. Бірақ, осы топтың кез-келген мүшесі өзінің алып тұрған атағына байланысты құндылыққа ие болады. Осы жерде адам өзінің ақиқатынан да жоғары ақиқатпен бірігеді, ол өзі өмірден өтсе де оның сол ақиқаты жойылмайды, өмір сүре береді. Қауымдастық ол ұлы жақсылықтан гөрі, жалпы жақсылықтың көзі мен орталығы болады. Бірақ, қауымдастық оның өмірінің мақсаты болып табылады: өмірдің жалғасуы, оның күші мен құдіреті оның барлық шығармашылығының біріктіруші сәті болып табылады.
Қарастырып жатқан мәселені К. Поппердің көзқарастарымен салыстырған жөн. Поппер қоғамның екі типі туралы – «ашық» және «жабық» қоғам туралы өз ойларын айтқан, осы көзқарастарды Дюркгеймнің «механикалық» және «органикалықпен» салыстыруға болады. Поппер батыс өркениетінің негізін гректер қалағанын байқап, ол ежелгі грек рулық қоғамы барлық қырларынан понезиялық және маори секілді халық қоғамдарына ұқсас болып келетінін айтады. Бұл қоғамдар ұжымдық рулық дәстүрмен негізделіп, өздерінің рулық институттарымен өзіндің міндеттерге ешқандай орын қалдырмаған. Поппер мұндай қоғамды «жабық» деп атайды және оның ерекше қыры деп, олардың табу арқылы кез-келген ру мүшелерінің үстінен, яғни олардың өмірлерінің үстінен жүргізген үстемдігін айтады. Ру мүшесінің өмірлік жолы алдын ала белгіленіп қойған және ол қай жерде не істеу керек деген сұрақтарға анда-санда тап болатын, мүлдем тап болмаған деп те айтуға болады. Жабық қоғам өзіндік жауапқа және үстемділікке орын қалдырмайды. Мұндай қоғамның негізін әлеуметтік өмірдің салттарына деген магиялық немесе иррационалдық қарым-қатынас салады. «Органикалық ынтымақтастықты» қолдау үшін, «ашық қоғамға» және оның интеграциясын қамтамасыз ету үшін дін қандай болуы керек?
Осы сұрақты қарастыра отырып, Дюркгеймдегі қоғамдағы жаңа функцияларының бөлінуіне байланысты әлеуметтік институттар және олардың орындалуы пайда болады. Даму діни мәдениеттің өзгеру және жан-жақты болу жолымен жүреді. Барлығын қамтитын және эмоционалды жабайы қоғамдардың «ортақ санасы» әрбір даму этапында өзгеріске ұшырайды, өйткені салттар мен сенімдердің абстрактылы болып жатқандарының аз ғана бөлігіне ие болады. Ежелгі қоғамдардағы нақтылы құлшылық объектілері жанурларда, өсімдіктерде көрініс табады. Неғұрлым дамыған қоғамдарда, сенімдер мен сену образдары діни ілімнің негізіне дейін азайтылады. Заманауы діни символизмнен индивидуализм бөлініп шыққаннан соң, индивид коллективті үстемділіктен айрыла алады. Рухтар нақтылы табиғи объектілермен суреттелуден қалады. Ежелгі мемлекеттердегі қанды байланыстардан құралған діндер жалпылық көрінісінен айрылып, отбасылық, шаңырақтық культтер болып қалады. Ал мемлекет-қалалық азаматтық діндер анағұрлым абстрактылы және ортақ, сонымен қатар адамдардан алшақтаған діндер бола бастайды. Осы дамудың нәтижесінде ортағасырдағы христиан діні анағұрлым абстрактылы дінге айналды. Полистегі өмірдің ежелгі бейнесі болған олимпиялық грек құдайлары мен римдік құдайларына қарама-қарсы христиан құдайы осы дүниені қалдырды. Адамдық «тұлға» идеясы заң мен моральда «грек» және «римдікті» алмастырды. Христиан діні – адамның әлеуметтік бейнесінен бөлек, оның абстрактылы культі: «Барлығың Иса Мәсіхке деген сенімдерің арқылы Құдайдың рухани баласысыңдар. Өйткені Мәсіхпен тығыз байланысып, шомылдыру рәсімінен өткен бәрің Мәсіхтің рухани қасиеттеріне бөлеңдіңдер. Бұл жерде яһуди мен басқа ұлт адамының, құл мен еріктінің, еркек пен әйелдің арасында айырмашылық жоқ, себебі барлығың Иса Мәсіхпен біртұтассыңдар». Христиандық үлкен индивидуалды бостандыққа жол береді. Дюркгейм христиандық ортағасырында мемлекет, экономиканың және басқа әлеуметтік институттардың секуляризациясы жүгізіліп жатқанын көрсетті. Заманауиліктің діні - «негативті» ынтымақтастыққа алып келетін индивид культі болып табылады.