Файл: авимед кпсалалы колледжі бекітемін.docx

Тістер тамақты шайнап ұсақтайды, тіл шайналған асты қозғалтып, сілекеймен араластырады да, жұтқыншаққа қарай жылжытады.

Нәрестеде тіс болмайды. 4-6 айда баланың алғашқы уақытша, яғни сүт тістері шыға бастайды да, 3 жаста 20 сүт тісі түгел шығады. Сүт тістер ұсақ және борпылдақ келеді. 5 жастан аса баланың сүт тістері біртіндеп түсіп, орнына тұрақты тістері шыға бастайды. Тұрақты лары 32 тіс, 28 тіс 15-16 жаста, ең соңғы 4 ақыл тісі 20-25 жаста шығады, кей адамдарда одан да кеш шығуы мүмкін.
Үлестірмелі материалдар.кестелер,ағза муляждары, тесттер, кеспе қағаздар
Бақылау сұрақтары (кері байланыс).

1. 
   Ас қорытудың маңызы адам ағзасына пайдасы
   
2. 
   Ас қорыту жүйесі және оның жастық ерекшеліктерін түсіндіріңіз
   
3. 
   Ауыз қуысындағы ас қорыту, оның маңызы айтып беріңіз
   

№25 Тақырып.Жұтқыншақ, асқазан, өңеш құрылысы, қызметі.
Мақсаты.
Сабақтың түрі: практикалық

Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастырушылық кезеңі: Аудитория тазалығын тексеру, студенттерді түгелдеу.

ә) Үй тапсырмасын сұрау

б) Жаңа сабақты түсіндіру

Дәріс тезистері.

---

Жұтқыншақ: бөлімдері, құрылысы, қатынасы.

Жұтқыншақ (pharynx) – бір жағынан мұрын мен ауыз қуысы, екінші жағынан өңеш пен көмейдің арасындағы байланыстырушы мүше. Адамда Жұтқыншақ ас қорыту және тыныс алу процесіне қатысады. ЖұтукезіндеасжентегіауызқуысынанаңқаарқылыЖұтқыншаққа, оданөңешкеөтеді. Ал ауамұрыннемесеауызқуыстарынанЖұтқыншаққа, оданкөмейгекетеді.АдамдаЖұтқыншақомыртқабағанасыныңмойындықбөлігініңалдында – бассүйектіңастыңғыжағынан, 6 – 7 мойыномыртқаларыаралығындаорналасып, одантөменөңешкежалғасады. Оныңұзындығы 12 – 14 сантиметр, ені 5 сантиметрдей. Қабырғасышырышты, ал шырышастынегізгі, бұлшықетті, дәнекертіндіқабықтардантүзілген. Жұтқыншақтыңмұрындық, ауыздықжәнекөмейлікбөліктеріболады.ЖұтукезіндеЖұтқыншақтыңмұрындықбөлігіжұмсақтаңдайарқылыауыздықбөліктенбөлінеді,көмейқақпашығыкөмейдіжабады да, ас жентегімұрын мен көмейгеөтпейөңешкебағытталады. Асішкенуақытта, астыжұтпайтұрып, не шайыршайнаукезіндеқаттысөйлеу (күлу, тағы да басқа) өтеқауіпті, себебі, ауаағыныменбірге ас жентектерікөмейгеөтіпкетіп, оны бітепқалуыықтимал. Бұлжағдайадамөлімінеәкеліпсоқтыруы да мүмкін. ЖұтқыншақтыңжоғарғыкүмбезініңжәнеартқықабырғаларыныңшекарасындаЖұтқыншақбадамшасы (аденоид – балалардажақсыдамыған) орналасқан. Мұрындықбөліктіңекібүйірқабырғаларында – естутүтігініңЖұтқыншақтықтесігіорналасқан. ЕстутүтігіЖұтқыншақтыортаңғықұлаққуысыменжалғастырып, ондағыауақысымынсыртқыауақысымыментеңестіруқызметінатқарады. Естутүтігініңайналасындағышырыштықабықталимфоидтытінніңжиынтығы – түтікбадамшасыболады. Жұтқыншақомыртқалыжануарлардакөлденеңжолақтыбұлшықеттентұрады. БарлыққұрлықжануарларыныңұрықтықдамуыкезіндеЖұтқыншақтажелбезекқапшықтарыпайдаболады. Мұныңсоңғыжұбынанөкпедамиды. Жұтқыншаққажалғасөңеш, көмейжәнеевстахийтүтігі, ал сүтқоректілердетаңдайпайдаболғандықтан, бұғанқосаішкітанау, ал қосмекенділерде,бауырыменжорғалаушылардажәнеқұстардаішкітанаутесігіауызқуысынаашылады. Жан-жағынантаңдайдоғаларыменжалғасып, ішіндебадамшаларорналасқанауызқуысыныңЖұтқыншақпенжалғасқанжерінсүтқоректілердеаңқа (іsthmusfaucіum) депатайды. ОмыртқасызжануарлардаЖұтқыншақ – алдыңғыішектіңжекеленгенбұлшықеттібөлігі.Жұрқыншақ қуысы 

---

3бөлікке :мұрындық-parsnasalis,ауыздық-p.oralis,көмейлік-p.laringe.Бұлшықеттері:Ортаңғы қысқышы-m.constrictorpharyngesmedius,жұтқыншақтың төменгі қысқышы-m. constrictorpharyngesinferior,таңдай жұтқыншақтық бұлш.Жұтқыншақ үстіңгі жақтағы мұрын жәнеауыз қуыстарын төмендегі көмеймен және өңешпен жалғастырады. Жұтқыншақ қуысы мұрын, ауыз және көмей қуыстарының артында және шүйде сүйектің негізі мен алты мойын омыртқаларының алдында орналасқан, ол төменде өңешке өтеді. Жұтқыншақ бассүйектің түбегейінен басталып VI мойын омыртқасына дейін жетеді. Жұтқыншақтың бүйір қабырғалары қан-нерв ірі бағандарының қосынды өрімдерімен шектеседі. Анатомия-физиологиялық ерекшеліктеріне және клиникалық көзқарастарға байланысты жұтқыншақты үш бөлікке ажыратады:мұрынжұтқыншақ (epipharynx), ортаңғы ауыз бөлік - ауызжұтқыншақ (mesopharynx) және төменгі көмей бөлік - көмейжұтқыншақ (hypopharynx). Жұтыну актісі мезгілінде және бірсыпыра дыбыстарды шығару уақытысында, мысалы дауысты дыбысты – жұмсақ таңдай көтеріледі, артқа қарай ауытқиды және қысқа уақытқа жұтқыншақтың артқы қабырғасына жанасып, мұрынжұқыншақты толығымен тұйықтайды. Жұтқыншақтың қуысына жеті тесік ашылады:мұрын-жұтқыншаққа – екі хоана (мұрын-жұтқыншақ тесігі) және есту түтігінің екі жұтқыншақ тесігі, ауыз-жұтқыншаққа – аңқа (зев) және көмей-жұтқыншаққа – көмейге өтіс (кіреберіс) және өңештің ауызы ашылады.

Өңеш: топографиясы, құрылысы. Өңештің тарылулары.

Өңеш (лат.esopagus — өңеш) (esophagus) –адамныңасқорытужүйесініңауызқуысыменжұтқыншақтыасқазанменжалғастыратынбөлімі. Өңешадамдатүтіктәрізді, ұзындығы 25 см-дей, диаметрі 16 – 22 мм (созылғанда), қалыңдығы 3,5 – 5,6 мм. Өңешмойын, көкірек, құрсақбөлімдерінентұрады. Оныңқабырғасынішкі – кілегейлі, ортаңғы – етті, сыртқы – көкірекжәнеқұрсақбөліктерінсірліқабық, мойынбөлігінадвентиция (қантамырыныңсыртқыдәнекерқабығы) құрайды. Кілегейліқабығындакілегейбөлетінальвеолалытүтікшебездерорналасады. Өңештіңкілегейліқабығынкөпқабатты эпителий астарлайды. ТағамӨңешбойыменетқабатыныңжиырылуынанжәнетағамныңөзсалмағынантөменқарайжылжиды. АуруғашалдыққаннемесебөгдезаттұрыпқалғанӨңештібармақпенбасып не тиістіаспаппен, арнайы зонд жіберіп, рентген арқылытексереді. Қажетжағдайдахирургиялық операция жасалынады.

Бөлімдері:мойындық,кеуделік, іштік

ОмыртқасызжануарлардаӨңешауызқуысыжұтқыншақтанортаңғыішеккедейінсозылыпжатады (мысалы, жалпақжәнебуылтық

---

құрттарда); жоғарысатыдағышаянтәрізділерде, семсерқұйрықтыларда,жәндіктердіңкөпшіліктүрлеріндеӨңешшайнауқызметінатқарады. ҚұстардыңӨңешіұзынболады, олкейінжемсауғаайналады. АломыртқалыжануарлардыңкөпшілігіндеӨңешжұтқыншақтықарынменжалғастырады.ӨңешнауасыӨңешнауасы (пищеводный желоб)күйістіжануарлардыңкөпбөлімдіқарныныңжұмыршақбөлімініңқабырғасындаорналасқанөңештіңжалғасы. Азықтыңсұйықбөлігі (төлдереметінсүт, уыз) өңешнауасыарқылытікелейұлтабарға (бездібөлімге) өтеді.

 Өңештарылулары:

1.анатомиялық:жұтқыншақтықтарылу,бронхтықтарылу,көкеттіктарылу

2.физиологиялық:қолқалықтарылу,кардиальдітарылу.

Үлестірмелі материалдар.кестелер,ағза муляждары, тесттер, кеспе қағаздар
Бақылау сұрақтары (кері байланыс).

1. 1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

---

Жұтқыншақ: бөлімдері, құрылысы, қатынасына тоқталып кетіңіз

Өңеш: топографиясы, құрылысын айтып беріңіз

Өңеш тарылулары айтып кетіңіз


№26 Тақырып. Ащы ішек, орналасуы, құрылысы. Тоқ ішек, орналасуы, құрылысы.
Мақсаты. Ішектердің құрылысы мен қызметі, оның жасқа байланысты ерекшеліктері, зат және энергия алмасу туралы білімдерін тереңдету.

Сабақтың түрі: практикалық

Сабақтың барысы:

а) Ұйымдастырушылық кезеңі: Аудитория тазалығын тексеру, студенттерді түгелдеу.

ә) Үй тапсырмасын сұрау

б) Жаңа сабақты түсіндіру

Дәріс тезистері.

12 елі ішектегі астың қорытылуы.Лайықты мөлшерде қорытылған ас қоймалжыңы қарынның ет қабатының және арнайы қарын сфинктерінің босап ашылуымен қарын қуысынан аш ішектің алғашқы бөлімі он екі елі ішекке жылжытылады. Он екі елі ішек ас қорыту жолының аса маңызды бөлігі. Оның ұзын дығы 25-30 см. Мұнда екі үлкен бездерден сөл құйылып, асты қорытуға қатысады. Олар бауырдың өті мен ұйқы безінің сөлі. Сонымен қатар, он екі елі ішектің өз бездері де ішек сөлін өндіреді. Ішек сөлінде белоктарға, майға және көмірсуға әсер ететін барлық ферменттер бар. Бауырдың өті ішектің ішінде майды эмульсияға, яғни өте ұсақ май тамшыларына айналдырады. Бұл май бөлшектерінің ферменттермен жанасу ауданын көбейтеді де қорытылуын тездетеді. Өттің, ұйқы безі мен ішек бездерінің сөлдерінің әсерінен белок, май, углеводтар организмге сіңетіндей түрге ыдырайды.

Ұйқы безі сөлінің құрамындағы трипсиноген ферменті, ішекте белсенді түрі, трипсинге айналады. Трипсиннің әсерінен белок қанға оңай сіңімді амин қышқылдарына айналады. Ұйқы безінің сөліндегі л и п а з а ферменті майды глицерин мен май қышқылдарына, ал амилаза ферменті крахмалды дисахаридтерге, мальтаза ферменті дисахаридтердімоносахаридке, яғни глюкозаға айналдырады. Осы сөлдің құрамындағы лактаза ферменті сүттің қанты лактозаны моносахарид лактозаға ыдыратады.

Он екі елі ішектегі сөлдің рН 7,5-8,5 тең. Бірақ қарыннан келген ас қоймалжыңы оның белсенді реакциясын рН 4-6-ға дейін төмедетеді.

Ащы ішектегі ас қорыту.Ащы ішектің ұзындығы ересек адамда шамамен 3 м, Асты қорытатын ферменттер ащы және мықын ішектердің кілегейлі қабатының либеркюн бездерінде де өндіріледі. Ішек сөлінде энтерокиназа, аминопептидаза, дипептидаза, белсенділігі аз протеолит тобына жататын липаза, нуклеаза, фосфатаза,

---