ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 09.01.2024
Просмотров: 288
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
ядролық жанармайды алумен байланысты сатыларында радионуклидтер
қоршаған ортаға газ тәрізді, сұйық және қатты күйде түсуі мүмкін.
3.2Ландшафтылы – геохимиялық карталар
1 Геологиялық-экологиялық карталардың жалпы сипаттамасы.
Геологиялық – экологиялық карталар – бұл геологиялық ортаның және қоршаған орта мен адам денсаулығына ықпал ете алатын, ондағы үрдістердің картографиялық бейнесі.
Геологиялық – экологиялық карталар былай бөлінеді:
-
Экологиялық-геологиялық жағдайлардың карталары, оларда геологиялық орта компоненттерінің табиғи жағдайы (ландшафтылы жүйелер, ландшафттардың литогенді негізі, геологиялық – тектоникалық және гидрогеологиялық жағдайлар, топырақтардың, жыныстардың, түп шөгінділерінің, сулардың, өсімдіктердің геохимиялық ерекшеліктері, геодинамикалық үрдістер) және олардың өзгерістері туралы ақпаратты бейнелейді. -
Геологиялық ортаның экологиялық жағдайын бағалау карталары – (белгілі бір сәттегі) геологиялық ортаның жалпы экологиялық жағдайын көрсетеді, экологиялық жағдайдың өзгерістері мен қажетті табиғатты қорғау шараларын бейнелейді.
Геологиялық-экологиялық карталарды құру үшін бастапқы материалдардың үлкен көлемі қажет:
-
Қосалқы карталар; -
Аэроғарыштық түсірімдер; -
Геологиялық-экологиялық зерттеулердің нәтижесінде алынған іс жүзіндегі материал; -
Шаруашылық әрекет және оның геологиялық ортаға ықпалы туралы, жерасты суларының ресурстары, гидрогеологиялық жағдайлар, халықты медициналық-экологиялық зерттеу нәтижелері туралы ақпарат.
2 Қосалқы карталар.
Қосалқы карталар былай бөлінеді:
-
Аналитикалық – бір немесе бірнеше көрсеткіш бойынша іс жүзіндегі ақпаратты бейнелейді (техногенді объектілер, жеке элементтердің концентрациялары, гамма – өрістер, аэрация белдемінлегі жыныстардың өтімділігі, олардың сортаңдануы, мұнаймен ластануы және т.с.с.). -
Синтетикалық – жалпы ақпарат береді. Олардың ішінде мыналарды ажыратады: ландшафтылы – индикациялық, радиогеохимиялық, жерасты суларының қорғалуы және т.с.с.
Геологиялық – экологиялық карталар масштабы бойынша мыналарға бөлінеді:
-
Шағын масштабты – (масштабы 1:500 000 кем), оқу мақсаттарында және орта масштабты геологиялық-экологиялық зерттеулер үшін шолу карталары ретінде пайдалануға болады. -
Орта масштабты – (1:200 000 – 1:100 000), қандай да бір аймақтың (ауданның) экологиялық жағдайын бейнелейді. -
Ірі масштабты – (1:50 000 – 1:25 000) -
Түбегейлі – (1:25 000), техногенді объектілерді жобалау мен қорғаныс шаралырн ұсынуда ірі масштабты сияқты қажетті.
Экологиялық-геологиялық жағдайлардың сипаттамасын, элементтердің артық концентрацияларын немесе аэрация белдеміндегі жыныстардың, өсімдіктердің, түп түзілімдерінің, жерүсті және жерасты сулардың ластануын фондық түсті бояумен бейнелейді. Ол қауіптіліктің 4 дәрежесіне жіктеледі:
-
Мүмкін (жасыл түс); -
Орташа қауіпті (сары түс); -
Қауіпті немесе дағдарыстық (қоңыр түс); -
Өте қауіпті немесе апаттық (қызыл түс).
Экологиялық қауіптің дәрежесін анықтау үшін, ГОСТды, шекті-мүмкін концентрацияларды және өзге нормативтерді қолданады. Ластануды ластаушы заттардың улылығын есепке алып, бағалау қажет. Күшті радиоактивті ластануда ауданды экологиялық апат категориясындағы территорияға жатқызады.
Белгілі бір концентрацияда ағзаға зиян келтіретін, функционалды бұзылуларға, деформацияларға, өлімге алып келетін, заттарды улы деп атайды.
Мөлшері қауіпті және өте қауіпті концентрацияларға жететін, улы компоненттерді (ауыр металдар, мұнай өнімдері, органикалық қоспалар, радо, метан, бактериялар) символдармен көрсетеді, мысалы: Cd, Cr, Fe. Символдардың түсі концентрациялардың дәрежесіне сәйкес келеді: қоңыр – қауіпті, қызыл – аса қауіпті.
3.3 Қалалар мен елді мекендердегі атмосфералық ауаның ластануынбақылау
1. Қаладағы атмосфераның ластану деңгейін бақылаудың дәлдігі күзет орны орналасуының дұрыстығына тәуелді. Күзет орнының орналасу жерін таңдауда, ең алдымен, қандай параметр бақыланатынын белгілеп алу қажет: осы ауданға тән ауаның ластану деңгейі немесе жеке өнеркәсіптік кәсіпорын шығарындыларының ықпалындағы, нақты нүктедегі қоспалардың концентрациясы. Бірінші жағдайда шығарындылардың жеке тұрған көздерінің ықпалына түспейтін жергілікті жердің бөлікшесінде күзет орны болу керек. Қалалық ауаның араласуы нәтижесінде күзет орны ауданындағы ластану деңгейі зерттелетін территорияда орналасқан, шығарындылардың барлық көздерімен анықталатын болады. Екінші жағдайда күзет орны қарастырылатын көздің шығарындыларымен байланысты қоспаның максималды концентрациясы бар аймақта орналасу керек. Эпизодтық 22 бақылаулар және қоспалардың максималды концентрацияларының өрістерін есептеу жолымен қоспалар таралуының метеожағдайларын зерттеуді есепке алып таңдалған орындарда стационарлық және бағытжолдық күзет орындары ұйымдастырылады. Стационарлық күзет орындарының орналасуын таңдаудың алдында шығарындылардың ірі көздерін жоспарлы орналастыруды есепке алу мақсатында қала дамуының бас жоспарымен танысу қажет. Стационарлық бақылауларды жүргізудің тиімді жағдайларын қамтамасыз ету үшін, отандық өнеркәсіп бақылаулардың стандартты павильон-орындарын шығарады. «Пост» зертханасы жылы қалыпқа келтірілген
павильон болып табылады, онда ауа сынамаларын іріктеуге және желдің жылдамдығын, температураны, ылғалдықты метеорологиялық өлшеуді жүргізуге арналған аспаптардың және жабдықтардың кешені орнатылған. Өзгертілген түрі «Пост-2» болып табылады, оның өнімділігі аса жоғары. Бақылаулардың бағытжолдық күзет орнының өнімділігі жылына шамамен 5 мың сынама іріктеу. Сонымен қатар күніне мұндай машинада ауа сынамаларын 8-10 іріктеу жүргізіледі. Айналма тәртібі түрліше. 2. Стационарлық күзет орындарындағы жүйелі бақылаулар 4 бағдарламаның бірі бойынша жүргізіледі: 1.бақылаулардың толық бағдарламасы бірлік және орташа тәуліктік концентрациялар туралы ақпарат алуға арналған. Бұл жағдайда бақылаулар автоматты құрылғылардың көмегімен немесе жергілікті уақыт бойынша 01.00, 07.00, 13.00, 19.00 сағатта сынамаларды міндетті түрде іріктегенде 4 реттен кем емес тең уақыт аралықтарында күнделікті орындалады. 2.толық емес бағдарлама бойынша бақылаулар жергілікті уақыттың 07.00, 13.00, 19.00 сағатында күнделікті бірлік концентрациялар туралы ақпарат алу мақсатында жүргізіледі. 3.Қысқартылған бағдарлама бойынша бақылаулар жергілікті уақыттың 07.00 және 13.00 сағатында күнделікті бірлік концентрациялар туралы ақпарат алу мақсатында жүргізіледі. Қысқартылған бағдарлама бойынша бақылауларды 45ºС температурада, орташа айлық концентрациялар максималды бірлік ШМК 1/20 төмен жерлерде жүргізуге рұқсат етіледі. 4.тәуліктік бағдарлама орташа тәуліктік концентрация туралы ақпарат алуға арналады. Толық бағдарламаға қарағанда, бұл жағдайдағы бақылаулар сынамаларды үздіксіз тәуліктік іріктеу жолымен жүргізіледі. Сонымен бірге концентрацияның бірлік мәндерін алу жоққа шығарылады. Бақылаулардың барлық бағдарламалары орташа айлық, орташа жылдық, ұзақ мерзімнің ішіндегі орташа концентрациялар туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді. Стационарлық күзет орындары санының қаладағы халық санына тәуелділігі.
3.4
4 билет
4.1Иондаушы сәулеленулер топтары.
Өзінің табиғаты, энергиясы, затқа ену тереңдігі және тірі ағзаларға әсер ету деңгейі бойынша ажаратылатын иондаушы сәулеленудің әр түрлі түрлері бар. Иондаушы сәулеленудің екі тобын ажыратады: Выделяют корпускулярлы и электромагнитті (фотонды).
Корпускулярлы сәулелену (альфа-, бета-, протонды, нейтронды және басқа) тез қозғалатын бөлшектер ағымы болып табылады.
Электромагнитті (фотонды) сәулелену (рентгендік, гамма-сәулелену) - бұл электромагнитті толқындардың әр түрлілігі. Электромагнитті толқындардың барлық түрлері сәулеленеді және кеңістікте энергияны қатал анықталған мөлшерде тасымалдайды – кванттармен немесе фотондармен.
Ядролардың радиобелсенді ыдырауы кезінде ионизациялық қабілетіне ие α-, β-, γ-сәулелер шығарылады. Сәулеленетін ортаның бір бөлігі жұтылған сәулелермен иондалады. Бұл сәулелер сәулеленетін заттың атомдарымен әрекеттеседі, ол атомдардың қозуына және олардың электронды қабаттарынан жеке электрондарды жұлып алуына алып келеді. Нәтижесінде атом оң зарядталған ионға (бірінші реттік иондану) айналады. Жұлынып алынған электрондар, өз кезегінде, қарама-қарсы атомдармен өздері әрекеттеседі, екінші реттік иондануды тудырады. Барлық энергияларын жұмсаған электрондар нейтралды атомдарға «жабысады», теріс зарядталған иондар түзеді.
Әр түрлі сәулелердің иондаушы қабілеті бірдей емес. Ол α –сәулелерде жоғарырақ. β –сәулелер заттың азырақ ионизациясын тудырады. Ең төмен иондаушы қабілетке γ –сәулелер ие. Өтіп кету қабілеті γ –сәулелерде жоғары, ал α –сәулелерде төмен.
Барлық заттар сәулелерді бірдей жұтпайды. Жоғарғы жұту қабілетіне қорғасын, бетон және су ие, оларды көбінесе иондаушы сәулелерден пайдаланады.
Альфа-сәулелену.
Альфа-сәулелену (α-) – оң зарядталған бөлшектер ағымы. Әр α-бөлшек бір бірімен берік байланысқан екі протон және екі нейтроннан тұрады. Іс жүзінде α-бөлшектер 4Не атомдарының ядросы болып табылады, яғни массасы 4 м.а.б. , ал заряды +2.
α –ыдырау кезінде ядродан α –бөлшек шығарылады, ол гелий атомының ядросы болып табылады. Осыдан ыдыраудан дейінгі оның массалық саны 4-ке, ал реттік нөмері-2 теңге қарағанда, ыдыраудан кейін реттік нөмері 2 бірлікке,ал массалық саны 4 бірлікке кем. Периодтық жүйеде мұндай элемент 2 ұяшыққа солға қарай жылжиды, бұл заңдылық жылжу ережесі деген атауға ие.
Мысалы:
92 238U— 24He + 90234Th + Q
Бағдардан оң және сол жағындағы үстіңгі және астыңғы сандар суммасы тең.
Ядролық түрленулердің бұл түрі реттік сандары үлкен табиғи радиобелсенді элементтер үшін тән: реттік сандары 82 үлкен ядролар, кейбіп шектеумен, альфа-белсенді (60Со және т.б.).
α-бөлшектер басқа қарапайым бөлшектермен салыстырғанда үлкен өлшемдерге ие. Оң зарядқа ие, үлкен массаға 4,003 м.а.б., үлкен энергияға 4-9 МэВ (мегаэлектронвольт) ие бола отырып, олар ыдыраған ядродан үлкен жылдамдықпен (таралу жылдамдығы 20000 км/с) ауада 2-10см өтіп оны иондандыра келе ұшып шығады. Жұмсақ биологиялық теріге ол тек бірнеше ондаған микрон тереңдікке енеді. Оларды қағаз бетімен тоқтатуға болады. Алайда, қозғалысын баяулата және өзінің энериясын жоғалтып, қатты ионизацияны тудырады. Сондықтан, α-бөлшектер әсіресе ағза ішіне түскен жағдайда аса қауіпті. Олар ағзаға тағаммен, ауа жұтумен, ашық жарақат арқылы енеді. Тері жасушаларында терең бұзылыстар тудыруы мүмкін. Өкпеге енген жағдайда өкпе жасушаларының участіктері және ондағы енуші капиллярлар зардап шегуі мүмкін.
Бета-сәулелену.
Бета-сәулелену ( β-) жарық жылдамдығына жақын жылдамдықпен қозғалатын жылдам электрондар мен позитрондар ағымы болып табылады. Олар 3 нұсқада болатын ядролардың β-ыдырауы кезінде пайда болады.
Бірінші жағдайда ядро ішінде нейтрон протонға айналады. Нәтижесінде ядродан жылдам электрон және өте кіші массалы нейтралды бөлшек – антинейтрино ұшып шығады. Ядро заряды бір бірлікке ұлғаяды, ал массалық сан өзгермейді. Қайта пайда болған элемент периодтық жүйеде 1 ұяшыққа оңға қарай ығысады. Мысалы:
21082Pb – 21083Bi + 01е + ν
электрон антинейтрино
β –ыдыраудың екінші жағдайында ядроэлектронның антибөлшегі болып табылатын позитрон бөліп шығаратын. Нәтижесінде протондардың бірі нейтронға айналады. Үрдіс нейтриноның бөлінуімен қоса жүреді. Туынды ядроның атомдық саны аналыққа қарағанда 1-еуге кем. Мысалы:
137N – 136C + 0+1е + ν
позитрон нейтрино
Периодтық кестеде қайта пайда болған элемент 1 ұяшыққа солға қарай ығысады.
β –ыдыраудың үшінші нұсқасында ядро өз атомының электронды орбиталарынан бір электрон жұтып алады, оның нәтижесінде протондардың бірі нейтронға айналады. Бұл кезде нейтрон бөлінеді. Туынды ядроның атомдық саны 1 бірлікке кемиді. Мысалы:
4019К + 0+1е – 4018Ar + ν
электрон нейтрино
Электронды және позитронды ыдырау кезінде гамма-фотондар (γ-сәулелер) бөлінеді, ал электронды басып алу рентгендік сәулелермен қоса жүреді.
Осылайша, β–сәулелер тек β–ыдыраудың бірінші және екінші нұсқалары жағдайында пайда болады және электрондар және позитрондар ағымы болып табылады. β – сәулелер энергиясы ондаған кэВ-тен 3,5 МэВ-ке дейін шектерінде болады. Мұндай бөлшектердің өлшемдері өте кіші, олардың ауада жүретін жолының ұзындығы бірнеше метрді құрайды, ал жасушада – 1-2 см. Өздерінің энергиясын олар ұзынырақ із бойында береді, α-бөлшектерге қарағанда. β – бөлшектер күйіктер тудырады.
Гамма-сәулелену.
Гамма-сәулелену (иондаушы қысқатолқынды электромагнитті сәулелену), жарық жылдамдығымен түзу сызық бойымен таралады, оның энергиясы 0,01 МэВ-ден 3 МэВ-дейін ауытқиды, әр түрлі табиғатқа ие. Ең алдымен бұл α- және β– ыдырау кезінде радионуклидтармен шығарылатын гамма-сәулелену. Шығарылатын кванттар ядролардың қозған жағдайындағы энергиясына тәуелді қатаң анықталған энергияға ие. γ-сәулелену кезінде элементтердің түрленуі жүрмейді, себебі элементтің заряд және массасы өзгермейді.