Мысалы: Кузбасс–Кузбасста, Донбасс– Донбассқа.

10. 
    Орыс тілінен енген қосарлы ст, сть, зд дыбыстар тізбегіне біткен сөздерге қосымша жалғанғанда, соңғы т, ть, д дыбыстары түсіп қалады. Мысалы: Трест+ке=треске, ведомость+қа= ведомосқа, подъезд+ге=подъезге, т.б.
    
11. 
    Орыс тілінен енген ог, уг, рк, рг, нк, нг, кс, кт, ск, нкт, кль, брь, бль сияқты тіркес дыбыстарға біткен сөздерге қосымша жіңішке жалғанады. Мысалы: геологі, педагогтер, парктен, ансамбльге, пункті т.б.
    

Қосымша:

Орыс тілінен енген сөздердің соңында ь жіңішкелік белгісі келгенде, ол сөзге дауыссыз дыбыстан басталатын қосымша жалғанса, ь сақталып жазылады. Мысалы: секретарьға, автомобильмен, фестивальді т.б. Ал дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанса, жіңішкелік белгісі (ь) түсіп қалады. Мысалы: секретары, автомобилім, фестивалі т.б.

БУЫН

• 
  Буын– сөзді айтқан кездегі дауыс толқыны.
  
• 
  Буын сөздегі дауысты дыбысқа негізделеді. Яғни сөзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын болады.
  
• 
  Қазақ тілінде буынның 3 түрі бар:
  

1. ашық буын

2. тұйық буын

3. бітеу буын

түрі	Мысал	Ереже
Ашық буын	Дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты дыбысқа бітеді. Тек дауысты дыбыс-тан тұрады.	А-ға, а-на, ә-ке, а-та ба-ла, қа-ла, ке-рі ша-на-ны, бо-са-ға
Тұйық буын	Дауысты дыбыстан бас-талып, дауыссыз дыбыс-қа бітеді. (Көбінесе бірінші буында кездеседі.)	1-буында: ат, ет, ант, өрт 2-буында: ки-ік, ти-ын 3-буында: тұңғи-ық, ақи-ық 4-буында: әдеби-ет, мәдени-ет
Бітеу буын	Ортасындағы дауыстыны екі жағынан дауыссыз дыбыс қоршаған буын.	1. бал, таң, көз 2. тарс, төрт, қант, бұлт 3. штамп, класс, грамм 4. мек-теп, бал-дыр-ған,

Қосымша:

1. 
   Сөз ішінде келген үнді дауыссыз дыбыстар: у, й, ң буынға бөлінгенде, келесі буынның бірінші әрпі болады. Мысалы, қа-уын, қа-йық, қо-ңыр т.б.
   
2. 
   Қатар келген 3 дауыссыз дыбыс буынға бөлінгенде, алғашқы екеуі бірінші буында қалады, ал үшінші дауыссыз дыбыс екінші буынға кетеді. Мысалы, құмырс-қа, жұмырт-қа т.б.
   
3. 
   Қазақ тілінде бір дауыстыдан тұратын буын сөздің басында (а-та), ортасында (ки-е-лі) және соңында (әули-е) келе береді.
   

---

ТАСЫМАЛ

• 1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24

---

Тасымал – сөзді жазған кездегі оның жолға сыймай қалған бөлігін келесі жолға көшіру.

Тасымал буынға негізделеді. Яғни, сөздер тек буын жігімен тасымалданады. Мысалы, «Кереге» сөзін екі жолмен тасымалдауға болады:ке – реге, кере – ге;

Тасымалдауға болмайтын жағдайлар:

1. 
   Тек бір дауысты дыбыстан тұрған ашық буынды тасымалдауға немесе жолда қалдырып кетуге болмайды. (а – та, ә – ке, арми – я.)
   
2. 
   Бір буыннан тұратын сөзді тасымалдауға болмайды. (қант, төрт, бұлт.)
   
3. 
   Қысқарған сөздерді тасымалдауға болмайды. (ТМД, ҚазҰУ, ҚазМУ, ҚР)
   

Ескерту: сөздердің бірінші буындарынан қысқарған сөз (кеңшар) бен бірінші сөздің бірінші буыны мен екінші сөзі толық күйінде қысқарған сөз (педколледж) тасымалданады.)

4. 
   Адам атының қысқартылып алынған әрпін фамилиясынан айырып бірінші жолда қалдыруға болмайды. (А.Қ.Жабаев, М.О.Әуезов. Қ.С.Мусин)
   
5. 
   Қысқарған өлшем бірлігін саннан айырып тасымалдауға болмайды. (15 см, 20 кг, 100 га)
   

ЕКПІН

• 
  Екпін – сөздің айтылған кездегі белгілі бір буынының ерекше көтеріңкі дауыспен айтылуы.
  
• 
  Қазақ тілінде екпін тұрақты, көбінесе сөздің соңғы буынына түседі.
  
• 
  Сөзге қосымша жалғанғанда, екпін қосымшаға, яғни соңғы буынға ауысып отырады. Мысалы: Еңбек, Еңбекші, Еңбекшілер, Еңбекшілерді
  

Екпін түспейтін сөздер мен қосымшалар:

1. 
   Көмекші сөздерге екпін түспейді: ғой, шейін, соң, арқылы , туралы т.б.
   
2. 
   Жіктік жалғауына екпін түспейді: оқушымын, барамыз т.б.
   
3. 
   Болымсыз етістіктің жұрнағына (-ма, -ме, -па, -пе, ба, -бе) екпін түспейді: айтпа, барма, келме т.б.
   

ҮНДЕСТІК ЗАҢЫ

(Сингармонизм заңы)

Үндестік заңы дегеніміз – сөз ішіндегі дыбыстардың бір-бірімен үндесіп, біркелкі болып қолданылуы.

Үндестік заңының2 түрі бар:буын үндестігі және дыбыс үндестігі.

БУЫН ҮНДЕСТІГІ

1. 
   Буын үндестігі – сөз ішіндегі дауысты дыбыстардың бірыңғай жуан не жіңішке болып үндесуі.
   
2. 
   Түркі тілдері, оның ішінде қазақ тілі буын үндестігіне негізделеді, яғни қазақтың төл сөздері не бірыңғай жуан не бірыңғай жіңішке болып келеді.
   
3. 
   Буын үндестігі сөз бен қосымша арасында да сақталады, яғни сөзге жалғанатын қосымша сөздің соңғы буынының жуан – жіңішкелігіне қарай жуан не жіңішке жалғанады. Оны төмендегі кестеден көруге болады:
   

---

Сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыс жуан болса, қосымшадағы дауысты да жуан болады.	қаз-дар / қаз-дер (емес) тас-қа / тас-ке (емес)
Ал соңғы буын жіңішке болса, қосымша да жіңішке жалғанады.	үй-лер / үй-лар (емес) есік-ті / есік-ты (емес)

Ескерту: Мынадай сөздерде:

а. қос сөздерде (аман-есен, асты-үсті, асығыс-үсігіс т.б.)

ә. біріккен сөздерде (шекара, баспасөз, көзқарас т.б.)буын үндестігі сақталмайды.

Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар:

1. 
   Көмектес септіктің -мен, -бен, -пен жалғаулары сөздің соңғы буыны жуан болса да, жіңішке болса да, осы күйінде жалғанады. Мысалы: Қаламмен жаздым. Әсетпен бірге келді т.б.
   
2. 
   Меншік ұғымды білдіретін -нікі, -дікі, -тікі қосымшалары буын үндестігіне бағынбайды. Асан-дікі, бала-нікі, Марат-тікі т.б.
   
3. 
   -Паз, -қор, -қой, -ғой, -кер -гер, -кеш, -хана, -ист, -изм, -бан, -жан, -тал жұрнақтары буын талғамайды, сол күйінде жазылады. Бұл жұрнақтар – қазақ тіліне шет тілінен енген қосымшалар. Мысалы: әсемпаз, әзілқой, еңбекқор, ақылгөй, жұмыскер, арбакеш, дәріхана, мейірбан, сезімтал т.б.
   

Кірме сөздердегі буын үндестігіне бағынбайтын жағдайлар:

1. 
   Кірме сөздерде дауысты дыбыстар жуан-жіңішке болып араласып келе береді. Мысалы:
   

араб тілі: кітап, мұғалім, құдірет т.б.

орыс тілі: кино, театр, алгебра т.б.

2. 
   Х әрпіне біткен сөздерге қосымшалар жуан түрде жалғанады. Мысалы: тарих-тың, цех-тан т.б.
   
3. 
   Рк, нк, кс, кт дыбыстарының тіркесіне біткен орыс тілінен енген сөздерге қосымшалар жіңішке түрде жалғанады. Мысалы: парк-тен, танкі-ні, пункт-ке т.б.
   
4. 
   Ль әріптерінің тіркесіне біткен орыс тілінен енген сөздерге қосымшалар жіңішке түрде жалғанады. Мысалы: рольді, ролі, рульді, рулі т.б.
   

ДЫБЫС ҮНДЕСТІГІ

Дыбыс үндестігі дегеніміз – қатар келген екі дыбыстың бір-біріне ықпал етіп үндесуі. Оның 3 түрі бар:

1. ілгерінді ықпал

2. кейінді ықпал

3. тоғыспалы ықпа 1. ІЛГЕРІНДІ ЫҚПАЛ

• 
  Ілгерінді ықпал – қатар тұрған екі дыбыстың біріншісінің өзінен кейінгі дыбысқа ықпал етіп, өзіне ұқсатуы. (1 2)
  
• 
  Ілгерінді ықпалдың кездесетін орындары:
  

---

1) Сөз бен қосымша арасында: қаш-са (қашша)

2) Екі сөз арасында: ақ балық (ақ палық)

3) Күрделі сөздерде:

а) біріккен сөз: көзқарас (көзғарас)

ә) тіркескен сөз: ала кел (ала гел)

б) қос сөз: құрбы-құрдас (құрбы-ғұрдас)

• 
  Ілгерінді ықпалдың жазылуда ескерілетін орындары:
  

1. 
   Сөздің соңғы дыбысы дауысты немесе үнді я ұяң дауыссыздар болса, жалғанатын қосымшаның алғашқы дыбысы үнді немесе ұяң дауыссыздан басталады.
   

Терезе - лер Терезе - ге Терезе- ден

Қаз - дар Қаз - ға Қаз – бен

Ескерту: ш, с дыбыстарынан басталатын қосымшалар ілгерінді ықпал заңына бағынбай, сөздің соңғы дыбысы ұяң не үнді болса да, сол күйінде жалғана береді.

Мал - сыз Кір-сіз Кім - сің

Кел - сін Құлын - шақ Тіл - ші

2. 
   Сөздің соңғы дыбысы қатаң дауыссыз дыбыс болса, оған жалғанатын дауыссыздан басталатын қосымшаның бірінші дыбысы қатаң дауыссыз дыбыс болады.
   

   Кітап - тар Кітап - қа

   Орақ - тар Орақ - қа

Ілгерінді ықпалдың жазылуда ескерілмейтін орындары:

1. 
   (ш+с=шш)
   

Сөз қатаң ш дыбысына аяқталып, оған жалғанатын қосымша с дыбысынан басталса, айтылуда қосымшаның басындағы қатаң с дыбысының орнына қатаң ш дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

Жазылуы	Айтылуы
Қаш-са Аш-са Іш-сін	Қашша Ашша Ішшін

2. 
   (п+б=пп)
   

Біріккен сөздің бірінші сыңары қатаң дауыссыз дыбысқа бітіп, екінші сыңары б дыбысынан басталса, айтылуда б дыбысының орнына қатаң п дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

Жазылуы	Айтылуы
Жүсіп-бек Кеңес-бек Қанат-бек	Жүсіппек Кеңеспек Қанатпек

---

Смотрите также файлы

• 6. Определители Общее понятие об определителях.doc

• Организация работы складского хозяйства.rtf

• Отчет по практической работе по дисциплине Технологии разработки программных приложений.docx

• Бизнесплан по развитию комплексных продаж на коттеджные дома.docx

• Отчет о курсовой работе по дисциплине Алгоритмизация и программирование по теме Обработка текстовой информации.docx