3. 
   (п+б=пп)
   

Сөз тіркесінің алғашқы сыңары қатаң дауыссыз дыбысқа аяқталып, екінші сөз ұяң б дыбысынан басталса, бұл дыбыс айтылғанда, қатаң п дыбысы болып естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

Жазылуы	Айтылуы
Алып бер Тоқ бала	Алып пер Тоқ пала

4. 
   Біріккен сөздің бірінші сыңары немесе сөз тіркесінің бірінші сыңары дауысты дыбыс немесе үнді не ұяң дауыссызға бітіп, екінші сыңары қатаң к, қ дауыссыздарынан басталғанда, бұл екі дыбыс ұяң г, ғ болып естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
   

Жазылуы	Айтылуы
Жиен - құл Көз-қарас Қара-көз Боз-көйлек Күз келді Ала кел	Жиенғұл Көзғарас Қарагөз Бозгөйлек Күз гелді Ала гел

2. КЕЙІНДІ ЫҚПАЛ

• 
  Кейінді ықпал – қатар тұрған екі дыбыстың соңғысының өзінің алдынғы дыбысқа ықпал етіп, өзіне ұқсатуы (1 2).
  
• 
  Кейінді ықпалдың кездесетін орындары:
  

1. Түбір мен қосымша арасында: бас + шы – башшы;

2. Екі сөз арасында: ақ лақ (ағ лақ)

3. Күрделі сөздерде:

а) біріккен сөз: Есенгелді (Есеңгелді)

ә) тіркескен сөз: он бес (ом бес)

б) қос сөз: астан-кестен (астаң-кестен)

• 
  Кейінді ықпалдың жазылуда ескерілетін орындары:
  

1. 
   (қ, к, п + дауысты = ғ, г, б )
   

Сөз қатаң қ, к, п дауыссыз дыбыстарының біріне аяқталып, оған дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанса, к, қ, п дыбыстары өзгеріп, ұяң г, ғ, б дыбыстарына айналады.

---

Жазылуы	Айтылуы
Ас + шы Көз + сіз Жаз+шы	Ашшы Көссіз Жашшы

3. 
   (з+ж=жж)
   

Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі з дыбысына аяқталып, екінші сөзі ж дыбысынан басталса, айтылуда з дыбысының орнына ж дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

Жазылуы	Айтылуы
Бозжан Жүз жыл Боз жорға	Божжан Жүж жыл Бож жорға

4. 
   (н + /б,в,п/ = мб, мв, мп)
   

Сөз н дыбысына аяқталып, екінші сөз немесе қосымша б, в, п дыбыстарының бірінен басталса, айтылуда н дыбысының орнына м дыбысы естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

Жазылуы	Айтылуы
Жан + пейіс Тұрған + бек Есен + бай Он бес	Жампейіс Тұрғамбек Есембай Ом бес

5. 
   Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі қ, к, п дауыссыз дыбыстарына бітіп, екінші сөз дауысты не ұяң, үнді дауыссыз дыбыстарынан басталса, бірінші сөздің соңындағы қ, к, п дыбыстарының орнына, ғ, г, б дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
   

   Жазылуы	Айтылуы
   Көк жиек Шолақ еді Шөп әкелді Көк ала	Көг жиек Шолағ еді Шөб әкелді Көг ала

6. 
   Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі мен екінші сөзінің аралығында екі дауысты қатар келгенде, біріншісі түсіріліп айтылады, жазылуда бұл ескерілмейді.
   

Жазылуы	Айтылуы
Торы ала ат Сарыарқа Қара ешкі Келе алмайды	Торалат Сарарқа Қарешкі Келалмайды

---

3. ТОҒЫСПАЛЫ ЫҚПАЛ

---

Тоғыспалы ықпал – қатар келген екі дыбыстың бір-біріне ілгерінді–кейінді ықпал етіп, екеуінің де өзгеріске ұшырауы.

1. 
   (с+ж=шш) Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі с дыбысына аяқталып, екінші сөзі ж дыбысынан басталса, айтылуда с мен ж дыбыстарының орнына шш дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.
   

   Жазылуы	Айтылуы
   Досжан Жанқожа Тас жол	Дошшан Жаңғожа Ташшол

2. 
   (н + /к,қ/ = ңғ, ңг)
   

Біріккен сөз, тіркескен сөз және сөз тіркесінің бірінші сөзі н дыбысына аяқталып, екінші сөзі к, қ дыбыстарынан басталса, айтылуда н мен к, қ дыбыстарының орнына ңғ, ңг дыбыстары естіледі. Жазылуда бұл ескерілмейді.

Жазылуы	Айтылуы
Есен келді Жиенқұл	Есеңгелді Жиеңғұл

ОРФОГРАФИЯ ЖӘНЕ ОРФОЭПИЯ

1. 
   Қазақ тілінде сөздердің жазылу заңдылығы мен айтылу заңдылығы бар.
   

Орфография – сөздердің дұрыс жазылу заңдылығы,

Орфоэпия – сөздердің дұрыс оқылу заңдылығы.

2. 
   Қазақ тілінде сөздер көбіне қалай жазылса солай оқылады. Кейде сөздердің жазылуы мен айтылуында өзгешелік болады. Мынадай жағдайларда сөздердің жазылуы мен айтылуында өзгешелік болады:
   

• 
  дыбыс үндестігі, яғни қатар келген екі дыбыстың бір-біріне әсер етуі;
  
• 
  еріндік дауыстылардың (ұ, ү, о, ө) өзінен кейін келген езулік дауыстыларға (ы, і, е) әсер етуі;
  

Сөздердің айтылуы мен жазылуындағы айырмашылықты төмендегі кестеден көруге болады:

Жазылуы	Айтылуы
Көзілдірік	Көзүлдүрүк
Өлең	Өлөң
Жұлын	Жұлұн
Қара ала	Қарала
Ақ ешкі	Ағ ешкі

3,Орфографиялық заңдылық төмендегі принциптерге негізделеді:

---

• 
  Фонетикалық принцип:
  

Сөз бөлшектері қалай айтылса, солай жазылады. Бұл принцип, негізінен, сөздегі қосымшалардың жазылуында ескеріледі. Мысалы: адамдар, ағаштар, қартқа т. б.

• 
  Дәстүрлі принцип:
  

Қазақтың байырғы сөздері бұрын қалай жазылса, қазір де сол қалыптасқан күйінде жазылады.

Мысалы: хайуанат, кейуана, миуа, қиуа, белбеу, Ботагөз, Амангелді, жаздыгүні т.б.

• 
  Морфологиялық принцип:
  

Күрделі сөз бен сөз тіркестерінің айтылуында олардың бір сыңарының кейбір дыбысы өзгеріске ұшырауы мүмкін, бірақ жазылуда морфологиялық принципке сай түбірлері сақталып жазылады.

Айтылуы	Жазылуы
Шегара Жер-гөк Қоян-ғолтық	Шекара Жер-көк Қоян-қолтық

ЛЕКСИКА

Лексика (грек."сөздік қор") мынадай тақырыптарды зерттейді:

1. Жалпы қолданыстағы сөздер	күнделікті өмірде қолданылатын сөздер: бар, кел, есік, туысқан, соғыс т.б.
2. Қолдану аясы шектеулі сөздер	1. архаизм 6. кәсіби сөз 2. историзм 7. табу сөз 3. неологизм 8. кірме сөз 4. диалект сөз 9. эвфемизм 5. термин сөз 10. дисфемизм
3. Қанатты сөздер	1. тұрақты сөз тіркесі 2. идиома 3. мақал-мәтел 4. афоризм (нақыл сөз)
4. Сөздің лексикалық мағыналары	1. Сөздің тура мағынасы 2. Сөздің ауыспалы мағынасы 3. Сөздің көп мағыналылығы 4. Синоним 5. Антоним 6. Омоним

• 
  Лексиканың мынадай салалары бар:
  

Лексикология – тілдің лексикасын (сөздік қор, сөздік құрам) және оның тарихи дамуының заңдылықтарын, қызметін зерттейтін сала.

Семасиология – тілдегі сөздерге тән мағыналарды зерттейтін сала.

Этимология – жеке сөздердің, морфемалардың шығу тегін, бастапқы мағынасын, ол мағынаның өзгеру, даму жайын зерттейтін сала.

Фразеология - тілдегі тұрақты тіркестерді зерттейтін сала.

---

Смотрите также файлы

• 6. Определители Общее понятие об определителях.doc

• Организация работы складского хозяйства.rtf

• Отчет по практической работе по дисциплине Технологии разработки программных приложений.docx

• Бизнесплан по развитию комплексных продаж на коттеджные дома.docx

• Отчет о курсовой работе по дисциплине Алгоритмизация и программирование по теме Обработка текстовой информации.docx