Файл: азастан республикасы білім жне ылым министрлігі м.Уезов атындаы ОТстік азастан университеті.docx

Ішектегі ас қорытудың реттелуі. Ішектегі ас қорытудың, бірінші кезеңі, тамақтың әсерінен ауыз қуысы мен жұтқыншақтағы рецепторлардың тітіркенуінен басталады. Бұл кезеңде ферменттерге бай аздаған мөлшерде ұйқы  безінің сөлі ішекке құйылады. Екінші кезеңі, қарын сөлінің бөлінуіне байланысты туады. Қарынның хеморецепторларының тітіркенуі кезеген нерв арқылы ас қорыту орталығына баратын импульстерді тудырады. Ас қорыту орталығынан қозу ащы ішекке, ұйқы  безіне және бауырға келеді. Ас қоймалжыңының қарыннан ішекке өтуіне байланысты ұйқы  безі көптеп сөл өндіре бастайды.

Ішектегі астың қорытылуын реттейтін ең жоғарғы орталық - мидың гипоталамус бөлігі. Оның хеморецепторларын "аш" қан тітіркендіреді. Бұл орталықтың қызметінің бүлінуі тойымсыздықты (көбінесе кәрі адам-дарда) тудырады.

Ас қорытудың ең жоғарғы реттеуші орыны - ми қыртысындағы ас қорыту орталығы. Ас қорыту жолдарының бәрінен осы орталыққа қозу импульстері келіп отырады. Мұны  дәлелдейтін жағдай - тамақтың иісіне, тағамның аттарына, тамақ жайында әңгімелескенде шартты рефлекстер пайда болады.

Ішек қарын аурруларын болдырмау жолдары,профилактикасы. Сәби баланың тұрақты  тістері бірнеше жылдар бойы сүт тістерінің астында болатындықтан мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балалардың ауыз қуысы мен тістеріне ерекше көңіл аударуы қажет. Дүниежүзілік денсаулық сақтау мекемесінің мөліметі бойынша қазіргі кезде балалардың ХО-90 %-ның тістері үнемі емдеп жүруді қажет ететін корінеді. Балаларда, әсіресе тіс к а р и е с і жиі байқалады. Мұның себебі қышқылдар тістің эмал қабығының және тіс ұлпасы  дентиннің минерал тұздары н ерітеді. Әсіресе комірсуының ашығанынан пайда болатын сүт қышқылы гіске көп зиян келтіреді. Одан әрі эмалі бүлінген тіске микробтар әсер ете бастайды. Сөйтіп тістің органикалық заттары ыдырайды. Кариестің пайда болуына тамақтың құрамындағы В және Д топтарындағы витаминдердің, кальций, фосфор, фтордың жетіспеуінің де ықпалы бар. Мұны ң бәрі организмдегі минералдар мен белоктың алмасуына, соның ішінде тіске де әсер етеді. Кариестің майда болуына ауыз қуысындағы микроорганизмдердің осері мол, сондықтан баланың күніне екі рет (таңертең гүрған соң және кешке жатарда) тістерін арнайы пасталармен тазартып отыруы және тамақтан соң ауызын

---

іиымшым температуралы сумен шайып отыруының маңызы зор. Кариесті болдырмау үшін тамақтың құрамындағы кальций, фосфор мен фтор және витаминдердің мөлшерін геңестіруге көңіл бөлу қажет. Қазіргі кезде ауыз суын фторлау, арнайы тіс пасталарын жасау сияқты аурудың алдын алу жұмыс тары кең жолға қойылған. Сонымен қатар, балалардың тістерін мезгіл-мезгіл маман дәрігерге корсетіп, тексеру қажет. Маман дорігерлер ауру тістерді емдеп, пайда болған тесіктерін бүтіндеуі тісті мүлде бүзылудан сақтайды. Балаларға тым ыстық немесе тым суық тамақ беруге болмайды. Әсіресе жылы тамақтан кейін оте суық тағамдарды жеу оте зиянды. Жаңғақ іспетті қатты жемістерді тіспен жаруға балаларға рүқсат етпеу керек.

Педагогтер ас қорыту мүшелерінің жүйке жүйесінің бақылауында екенін ұмытпауы керек. Күнделікті өмір жағдайларына байланысты балаларда тамақтануға, әсіресе мезгілінде тамақ ішіп-жеуге байланысты шартты рефлекстер көптеп пайда болады. Үйреншікті уақытта қарын сөлі боліне бастайды. Сондықтан күнделікті тамақтану кестесін бүзуға болмайды. Бұл талапты орындау үшін түскі тамақты ішетін кезде оқу-тәрбие жұмысын  тоқтатқан жөн. Астың дұрыс  қорытылуына дастарханды жаю тәртібі де маңызды: тамақтың жағымды иісі, түрі, ас ішетін орынның маңайының тазалығы т. б. көп әсер етеді.

Бақылау сұрақтары.

1. Ас қорыту бездері мен ас қорытудың секреторлық функциясының маңызы.

2. Ас қорыту системасының құрылысы.

3. Астың әр түрлі жолдарында қорытылуы.

4. Тамақтану гигиенасы.

5. Мектепке балалардың тамақтануын ұйымдастыру.

6.«Тісті күту» тақырыбында ата-аналармен өткізілген конспектіні ұсыну.

 Пайдаланылған әдебиеттер:

1. К.Дуйсенбин, З.Алиакбарова Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы. Алматы, 2004

2. М.Т.Матюшенок. Балалар мен жасөспірімдер физиологиясы және мектеп гигиенасы. Алматы, 1986.

3. Ж.Д.Демеуов, Б.Я.Байназарова. Мектепке дейінгі балалар анатомиясы, физиология және гигиенасы. Алматы, 1995.
Практикалық жұмыс№12: Мектеп жасындағы балалардың тамақтануын ұйымдастыру. Балалар мен жасөспірімдерде семіздік пен қант диабетінің алдын алу.

---

Мақсаты: студенттерге арналған тамақ рационын құрудың принциптерімен танысу.

Қажет жабдықтар: сіңірілетн заттар мөлшері және 100 г өнімдегі калорий кестесі (О. П. Молчанова бойынша).

Жұмыс барысы:

Азықтың 100 грамында ақуыздар, майлар, көмірсулар және калорияның пайыздық құрамы келтірілген кестені пайдаланып рационды құрастыру.

Азықтық рационды құрастырғанда келесі жағдайларды екскеру қажет.

Азық рационының калориясы тәуліктік қуаттың шығымына, ал ақуыздар, майлар және көмірсулар мөлшерінің ара-қатынасы нормативке сай келуі қажет:

1) Тәуліктік калорияның нормасы – 2500-3000 ккал;

2) Тәулігіне дене салмағының 1 кг шаққанда:

• 
  ақуыздар — 2,5 г;
  
• 
  майлар — 2,5 г;
  
• 
  көмірсулар — 10-12 г қажет;
  

3) Рациондағы ақуыз, май және көмірсулардың ара-қатынасы 1:1:3(4);

4) Азық рационы төмендегідей бөлінуі керек:

• 
  таңғы асқа 30-40 %;
  
• 
  түскі асқа — 40-45 %;
  
• 
  кешкі асқа — 15-20 %.
  

Ақуызға бай өнімдер (ет, балық, жұмыртқа) таңғы және түскі асқа, ал кешкі асқа сүт-өсімдік тағамдарын пайдаланған жөн. Кем дегенде ақуыздардың 1/3 бөлігі ағзаға жануартекті ақуыз түрінде түсуі қажет. Осылармен қатар азық рационына дәрумендер, минералды тұздар мен су енуі керек.

Тапсырма: Нормативтерге сай меню құрастырып, 4.1 кестені толтыр.

Кесте 4.1 – Тәуліктік рационды құрастыру

Тамақтану мерзімі	Тағам атаулары	Масса, г	Алынған өнімдегі мөлшерлері, г			Құнарлығы, ккал
			ақуыз	май	көмірсу
Таңғы ас Түскі ас Кешкі ас
Барлығы

---

Кесте 4.2 – Өнімнің 100 г калория және сіңірілетін заттар мөлшерінің (О.П. Молчанова бойынша)

Өнім	Ақуыз, г	Май, г	Көмірсу, г	Құндылығы, ккал
Қара бидай наны	5,5	0,6	39,8	199
Бидай наны	6,9	0,4	45,2	217
Макарон, кеспе	9,3	0,5	73,3	344
Түрлі печеньелер	7,4	10,3	65,1	393
Қара құмақ	8,0	1,6	64,4	312
Ұнтақ жарма	8,0	0,8	73,6	342
Тары	7,4	1,9	62,4	303
Күріш	6,5	1,2	71,7	332
Асбұршақ	19,3	3,2	50,3	315
Орташа сиыр еті	16,0	4,3	0,5	108
Семіз қой еті	12,8	24,2	—	275
Майсыз қой еті	13,9	4,8	—	102
Семіз шошқа еті	11,7	30,2	—	329
Майсыз шошқа еті	16,2	5,4	—	117
Бауыр	8,6	8,8	—	117
Тауық еті	16,0	4,1	0,9	103
Ысталған шұжық	23,7	38,0	—	451

---

4.2 кестенің жалғасы

1	2	3	4	5
Пісірілген шұжық	13,4	14,2	4,0	204
Сосиска	12,2	13,0	—	171
Ветчина	17,5	15,1	—	214
Тұздалған бекіре	10,8	9,1	—	129
Ысталған бекіре	12,8	5,5	—	108
Карп және сазан	15,3	4,4	—	103
Көксерке (судак)	16,2	0,5	—	71
Сүт майы	1,0	84,0	0,6	787
Айырылған май	—	95,2	—	825
Шошқа майы (шпиг)	10,5	64,9	—	647
Өсімдік майы	94,0	94,0	—	871
Сиыр сүті	3,1	3,5	4,9	66
Ірімшік	14,1	0,6	1,2	68
Қаймақ	4,2	21,9	1,7	256
Жұмыртқа	10,7	10,1	0,5	140
Сыр	25,0	30,0	2,4	391
Картоп	1,1	0,1	13,0	59
Жаңа ормажапырақ	0,9	0,1	3,5	20
Тұздалған ормажапырақ	0,7	0,3	0,4	15
Қызылша	1,3	0,1	8,1	39
Пияз	0,9	0,1	6,3	30
Томат	0,5	0,1	2,8	15
Жаңа қияр	0,4	0,1	1,1	7
Тұздалған қияр	0,2	0,1	0,7	5
Қант	—	—	94,8	399
Тосап (варенье)	—	—	66,7	274
Табиғи бал	1,0	—	75,9	315
Шоколад	3,2	29,9	48,6	481

---