Файл: Лекцыі па ГБ Крючек.pdf

плямёны, якія засялілі тэрыторыю Беларусі ў бронзавым веку, былі індаеўрапейскімі і па

мове, бо ў многіх індаеўрапейскіх мовах засталіся аднолькавыя тэрміны, якія адносяцца да сельскай гаспадаркі: "сеяць", "семя", "капуста", "морква", "агуркі", "карова", "свіння", "сыр", "сена". Акрамя таго, у месцах пражывання індаеўрапейскіх плямёнаў з’яўляюцца індаеўрапейскія гідронімы (назвы рэк, азёр). Да індаеўрапейскіх адносяцца назвы рэк Цна, Лань, Ула, Чачора, Волма, Нача і інш.

Рассяленне індаеўрапейцаў і ўсталяванне кантактаў з мясцовым насельніцтвам суправаджаліся працэсамі асіміляцыі мясцовага даіндаеўрапейскага насельніцтва. Перамога інда-еўрапейскай мовы, паглынанне ёю распаўсюджаных раней моў тлумачыцца тым, што індаеўрапейцы знаходзіліся на; больш высокай ступені гаспадарчага і культурнага развіцця.

Індаеўрапейцы, якія першымі прыйшлі на тэрыторыю Беларусі, адносіліся да балцкага адгалінавання.

У раннім жалезным веку адбываюцца важныя змены вытворчасці і распаўсюджванні кавальскай справы, выраб жалезных прылад працы,

якія значна апярэджвалі па вытворчасці бронзавыя і каменныя. Каваль-ства набыло шырокае распаўсюджванне, бо жалеза атрымлівалі з мясцо-вай сыравіны балотнай або азёрнай руды,

якая мелася ў значнай колькасці. Жалезныя прылады працы вельмі хутка выцеснілі не толькі каменныя, але і бронзавыя. Выкарыстанне жалезных прылад дазволіла значна нашырыць плошчы пад земляробства. Жалезныя

прылады працы з’явіліся раней на поўдні Беларусі (у VII-VI стст. да н.э.), а на поўначы — на тры стагоддзі пазней.

Вельмі хутка развівалася земляробства. У асобных рэгіёнах з’явілася

ўжо нават ворнае земляробства. Гаспадарка і матэрыяльная культура Паўднёвай Беларусі ў раннім жалезным веку адчувалі значны ўплыў з боку больш развітых суседніх рэгіёнаў старажытнаеўрапейскай цывілізацыі. Тут знойдзены скіфскія і кельцкія жалезныя вырабы, антычныя манеты і амфары. У цэнтры і на поўначы Беларусі матэрыяльная культура развівалася болыы запаволена.

У гэты перыяд завяршаецца працэс асіміляцыі індаеўрапейцамі да-

індаеўрапейскіх груп насельніцтва. Асабліва шмат балцкіх гідронімаў з’явілася ў басейнах Сожа, Бярэзіны, Нёмана. На поўдзень ад Прыпяці пераважалі сла-вянскія гідронімы. Сфарміраваўся і антрапалагічны тып насельніцтва на тэрыторыі Беларусі, характэрнай яго рысай быў шырокі твар.

На тэрыторыі Беларусі знаходзілася некалькі вялікіх племянных груп са

сваімі асаблівасцямі матэрыяльнай культуры і рытуалам пахавання. Сярэдняе і Верхняе

Падняпроў’е Беларусі засялялі плямёны мілаградскай культуры, некаторыя

даследчыкі бачаць у гэтых плямёнах "герадотавых" неўраў і нават ранніх славян. Аднак

большасць вучоных лічыць гэту культуру балцкай.

У канцы 1-га тысячагоддзя да н.э. мілаградцаў змянілі плямёны за-

рубінецкай культуры. Адкрытым застаецца пытанне аб этнічнай прыналежнасці гэтых

плямёнаў. Адны даследчыкі лічаць іх продкамі славян, другія вылуча-юць у

асобную моўную групу, прамежкавую паміж славянскімі і заходнебалцкімі мовамі.

Значную частку сярэдняй Беларусі ў VII ст. да н.э. — IV ст. н.э. займалі плямёны культуры штрыхаванай керамікі, а на поўначы знаходзіліся плямёны днепра-дзвінскай культуры. У этнічных адносінах гэтыя плямёны былі балтамоўнымі.

2. Рассяленне славян на тэрыторыі Беларусі і славянізацыя балтаў. Усходнеславянскія супольнасць, іх гаспадарка і быт.

Найбольш старажытныя гістарычныя звесткі пра славян, вядомых тады пад назвай венеды, адносяцца да I — II ст. н.э, 3 VI ст. у пісьмовых крыніцах упершыню сустракаецца этнонімі "славяне". Верагодна, ён

паходзіць ад слова "слава", г. зн. "слаўныя", або ад "слова", г.зн. "тыя, што гавораць" у адрозненнеі ад іншых народаў, "нямых" — немцаў, якія карысталіся незразумелымі для

славян мовамі. У гэты час славяне былі вядомымі ў іншых народаў пад назвамі анты і склавены.

Даныя мовазнаўства звязваюць старажытных славян з шырокай вобласцю Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, ад Эльбы і Одэра на захадзе і да Сярэдняга Падняпроў'я на ўсходзе. Іх паўночнымі суседзямі былі германцы і балты, якія разам са славянамі складалі паўночную групу індаеўрапейскіх плямёнаў; усход-німі суседзямі — заходне-іранскія плямёны (скіфы і сарматы), паўднёвымі — фра-

кійцы і ілірыйцы, заходнімі — кельты. Пытанне пра найстаражытную прарадзіму славяны да гэтага часу застаецца дыскусійным і далёкім ад навуковага вырашэння.

Найбольш верагоднымі месцамі фарміравання славян называюць Віс- ла-Одэрскае міжрэчча і паўднёвую частку лясной зоны Усходняй Еўропы, куды ўваходзіць і поўдзень Беларусі.

У II — IV стст. у выніку руху на поўдзень германскіх плямёнаў готаў і гепідаў цэласнасць тэрыторыі славян была парушана, што мела вялікае значэнне ў адасабленні заходніх і ўсходніх славян. Эпоха "Вялікага перасялення народаў" парушыла звалюцыйнае развіццё славянскай культуры. Анты і склавены актыўна ўдзельнічалі ў асваенні Дунайскіх зямелі Балканскага паўвострава, Адрыятыкі, праніклі на Пелапанес.

Ва ўмовах шырокага рассялення славян на тэрыторыі ад Эльбы да Сярэдняга

Падняпроў’я сфарміравалася пражская культура. Гэта першая з археалагічных культур, якую бяспрэчна адносяць да ліку славянскіх.

Помнікі гэтай культуры выяўлены ў Правабярэжнай Украіне, Чэхіі, Славакіі, Польшчы,

Усходняй Германіі, Румыніі. На тэрыторыі Беларусі яны выяўлены ў раёне г. Петрыкава, па рэках Прыпяць, Ясельда і Гарынь.

У канцы V ст. пасля падзення дзяржавы гунаў пачалося прасоў-

ванне славян на поўдзень да Дуная і ў паўночна-заходняе Прычарна-мор'е, іх уварванне ў правінцыі Візантыйскай імперыі. У другой палове 1-га тысячагоддзя славяне занялі Верхняе Падняпроў'е і яго паўночную перыферыю, што раней належалі балтам і фіна-угорскім плямёнам, а таксама землі на ніжняй Эльбе і паўднёва-заходнім узбярэжжы Балтыйскага мора і ператварыліся ў буйнейшую этнічную групу Еўропы. 3 VIII ст. славяне шырока асвойваюць вялікі рэгіён Дняпроўскага левабярэжжа, басейн сярэдняга і верхняга Дона і верхнюю Аку.

Паступова славяне распадаюцца на асобныя племянныя групоўкі: ужо з VI ст. вядомы дулебы, пазней у "Аповесці мінулых гадоў" названы паляне, севяране, драўляне, улічы, ціверцы, харваты, бужане, валыняне, дрыгавічы, крывічы, радзімічы і інш. У выніку вельмі шырокага рассялення славян і ўзаемадзеяння іх з рознымі этнасамі з VIII

— IX стст. пачаўся працэс распаду агульнаславянскай мовы і ўтварэння асобных славянскіх моў. Гэта прывяло да ўтварэння трох славянскіх груповак, у нетрах якіх у перыяд Сярэднявечча сфарміраваліся славянскія народнасці: заходняй (палякі, чэхі, славакі, лужыцкія сербы),

усходняй (беларусы, рускія, украінцы) і паўднёвай (балгары, сербы, харваты, славенцы, македонцы, чарнагорцы).

Пачатак рассялення славян на тэрыторыі Беларусі. Масавы пры-

ход славян на тэрыторыю Беларусі і іх канчатковае замацаванне на ёй

адбылося на мяжы VI–VII стст. Трэба адзначыць, што засяленне славянамі тэрыторыі Беларусі не было адначасовай з'явай, яно працягвалася на працягу некалькіх стагоддзяў. Славяне пражывалі кампактна толькі на самым поўдні сучаснай Беларусі, у

басейне р. Прыпяць. У VIII — IX стст, пачынаецца масавае рассяленне славян на

землях балтаў. Вялікімі групоўкамі яны сяліліся на правабярэнэжжы Дняпра і Бярэзіне, у басейне Сожа. Яны ўступілі ў цесны кантакт с балцкім насельліцтвам, якое пражывала ў гэтых рэгіёнах; Наперадзе ішлі ўзброеныя дружыны, услед за імі - земляробчае насельніцтва, якое асімі-

лявала мясцовыя плямёны. Тэрыторыю Беларусі пераважна засялілі тры ўсходнеславянскія племені — крывічы, дрыгавічы і радзімічы.

Крывічы былі адным з буйнейшых усходнеславянскіх плямёнаў. Яны займалі не толькі поўнач Беларусі, але і суседнія раёны Падзвіння і Падняпроўя (Пскоўшчыну і Смаленшчыну). У "Аповесці мінулых гадоў" гаворыцца, што "кривичи иже сядь на верх Волги, и на верх Двины, н на верх Днепра". Крывічы сфарміраваліся ў выніку асіміляцыі прышлымі славянамі мясцовых балцкіх і заходнефінскіх плямёнаў, паступова славянізаваных. Аб гэтым яскрава сведчаць даныя археалогіі. Назва "крывічы" рознымі гісторыкамі

тлумачыцца па-рознаму. Верагодна, змешанае славяна-балцкае паходжанне крывічоў адлюстравана і ў назве гэтай этнічнай супольнасці, бо вельмі блізкае да мовы балтаў. Паводле адной з версій назва паходзіць ад прозвішча старэйшага роду Крыў, паводле іншых — ад імя язычніцкага бога балтаў Крыва-Крывейтэ, ад слова "крэўныя" (блізкія па крыві), ад характара "крывой", халмістай мясцовасці.

Дрыгавічы пражывалі на большай частцы паўднёвай і значнай частцы сярэдняй Беларусі. У “Аповесці мінулых гадоў” гаворыцца, што яны жылі паміж Прыпяццю і Заходняй Дзвіной. Дрыгавічы... шмат рыс успрынялі ад балцкага насельніцтва. Корань слова, напэўна балцкі (ад літ. (дрёгнас - сыры, вільготны). Відавочна, спачатку балты, якія пражывалі ў гэтай мясцовасці, называліся "дрегува" (як літоўцы — "летува"). Тэрмін "дрыгавічы" ўяўляе сабой славянізаваную назву ранейшай, балцкай, этнічнай супольнасці. Аб высокім узроўні сацыяльнага развіцця дрыгавічоў свед-чыць існаванне свайго "княжання" яшчэ да ўключэння ў склад Кіеўскай Русі.

Радзімічы пражывалі на ўсход ад дрыгавічоў і на поўдзень ад крывічоў, паміж Дняпром і Дзясной. Асноўны арэал рассялення радзімічаў — басейн рэк Сож і Іпуць. Заўважана роднасць радзімічаў з заходнімі славянамі, "быша же радимичи от рода ляхов". Разам з тым у археалагічных помніках радзімічаў прысутнічае балцкіх элементаў больш, чым у дрыгавічоў.

... Назва радзімічаў, як і дрыгавічоў, верагодна, балцкага паходжання, аснова балцкая (ад літ. радзімас - знаходжанне, а канчатак славянскі. і

Крывічы, дрыгавічы і радзімічы ўяўлялі буйныя племянныя саюзы, аб’яднаныя не столькі родаплемяннымі адносінамі, колькі адзінымі тэрытарыяльнымі, эканамічнымі і палітычнымі сувязямі. Гэтыя племянныя саюзы был і ўжо пачатковымі дзяржаўнымі ўтварэннямі, якія ў летапісе азначаюцца як "княжанні".

.

3.Феадальныя адносіны ў Заходняй Еўропе і на тэрыторыі Беларусі

ўперыяд ранняга сярэднявечча.

Гісторыя народаў і дзяржаў сучаснай Еўропы пачалася ў эпоху, якая ўмоўна вызначаецца ў гістарычнай літаратуры як Сярэднявечча. Тэрмін "сярэднія вякі" быў упершыню выкарыстаны італьянскімі гуманістамі ў XV ст. для абазначэння перыяду паміж класічнай старажытнасцю і іх часам. У заходняй гістарыяграфіі ніжняй мяжой Сярэдніх вякоў таксама традыцыйна лічыцца V ст. н. э. — падзенне Заходняй Рымскай імперыі, а верхняй — XV ст. (пачатак Вялікіх геаграфічных адкрыццяў).

Усяму перыяду Сярэднявечча ўласцівы наступныя найбольш важныя рысы:

перавага аграрнага сектара над гандлёвым і прамысловым; аснову эканомікі складала сельская гаспадарка;

панаванне натуральнай гаспадаркі, слабае развіццё таварнаграшовых адносін; нязначная роля гарадоў;

моцная роля царквы і высокая ступень ідэалагізацыі грамадства (рэлігійнасць);

іерархічная структура грамадства, сістэма васалітэту; панаванне буйной зямельнай уласнасці, якая знаходзілася ў руках

класа феадалаў, умоўны характар феадальнай уласнасці на зямлю; своеасаблівы статус сялян, якія не з'яўляліся ўласнікамі зямлі, а

былі яе трымальнікамі на розных умовах; карпаратыўны характар сярэднявечнага грамадства;

адпаведная ментальнасць людзей, характар грамадскага светапогляду, жорстка звязаны з ім пэўны ўклад жыцця;

ідзе працэс фарміравання нацыянальных дзяржаў, якія існуюць у выглядзе манархій як саслоўна-прадстаўнічых, так і абсалютных.

У перыяд ранняга Сярэднявечча значна пашыраецца тэрыторыя, на якой ідзе складанне заходнееўрапейскай цывілізацыі. Калі аснову антычнай цывілізацыі складалі старажытныя Грэцыя і Рым, то сярэднявечная цывілізацыя ахоплівае ўжо практычна ўсю Еўропу.

Найбольш важным працэсам у сацыяльна-эканамічнай сферы было ўсталяванне феадальных адносін, асновай якіх з'яўлялася феадальная ўласнасць на зямлю. Фарміраванне яе адбывалася двума шляхамі: па-першае, шляхам канцэнтрацыі зямлі ў руках вярхушкі абшчыны, якая ўжо выступае як частка класа феадалаў; па-другое, шляхам зямельных падараваыняў каралём або іншымі буйнымі землеўладальнікамі феадаламі сваім прыбліжаным. Спачатку ўчастак зямлі (бенефіцый) даваўся толькі пры ўмовах нясення службы і на час службы. ІІаступова правы васалаў на падараваныя ім землі пашыраліся, паколькі сыны многіх васалаў працягвалі служыць сеньёру свайго бацькі. Акрамя таго, васалы, як правіла, былі вернымі і адданымі свай-