Файл: Rassadin_S_E_Istoria.doc

Тема 1. Уводзіны у курс гісторыі беларусі

1. Прадмет і задачы гістарычнай навукі.Функцыі гісторыі.

2. Цывілізацыйныя і фармацыйныя тэорыі развіцця. Перыядызацыя гісторыі.

3. Паняцце аб гістарычнай крыніцы.Асноўныя тыпы гістарычных крыніц.

4. Гісторыя Беларусі – частка сусветнай гістарычнай навукі.Змест і структура курса.

1. Прадмет і задачы гістарычнай навукі.Функцыі гісторыі.

Тэрмін гісторыя бярэ свой пачатак ад старажытнагрэчаскага слова апавяданне аб минулых падзеях, фактах, аб тым, што пазнана,даследавана.

Назапашванне гістарычных ведаў у глыбокай старажытнасці пачалося і вялося ў вусных пераказах. Вялікі ўклад ў распрацоўку гістарычных уяўленняў пакінулі антычныя гісторыкі – Герадот, Плутарх, Лівій, Тацыт і інш.)

Навукай гісторыя зрабілася на пачатку ХІХ ст., калі галоўная цікавасць была накіравана на вывучэнне грамадскага жыцця на ўсіх ступенях яго развіцця. Гісторыю сталі разумець як навуку аб законах гістарычнага жыцця чалавечага грамадства.

Такім чынам, гістарычная навука ў шырокім сэнсе гэта працэс развіцця ў грамадстве.

У вузкім спецыфічным сэнсе гісторыя гэта навука аб заканамернасцях разгортвання ў прасторы і часе сусветна-гістарычнага працэсу і ўзаемадзеянняў этнапалітычных супольнасцей.

Гісторыя апіраецца на факты, у якіх адлюстраваны аб’ектыўныя падзеі

У старажытнасці казалі, што гісторыя ёсць настаўніца жыцця. Ад гісторыкаў чакалі такога асвятлення мінулага жыцця чалавецтва, якое б тлумачыла падзеі сёняшнія і задачы будучага.

Асноўнымі функцыямі гістарычнай навукіз’яўляюцца такія сацыяльныя функцыі як

• Навукова-пазнавальнаядазваляе на канкрэтным прыкладзе гістарычнага шляху развіцця грамадства ад старажытнасці да сучаснасці выявіць галоўныя тэндэнцыі развіцця гістарычнага працэсу, дае фундаментальныя тэарэтычныя навуковыя веды;

• Практычна-рэкамендацыйнаязаключаецца ў тым, што гісторыя ўвогуле выяўляе заканамернасці развіцця грамадства, дапамагае вырашэнню сучасных праблем краіны;

• Выхаваўчаяадыгравае значную ролю ў фарміраванні навуковага светапогляда, патрыятызму.

Важная роля належыць гісторыі ў фарміраванні светапогляду людзей. Гісторыя дае веды аб мінулым, праз якія адбываецца фарміраванне сістэмы грамадзянскага мыслення, замацаваецца ў грамадскай свядомасці пэўная іерархяі каштоўнасцей, выхоўвываецца павага да папярэдніх пакаленняў і цярпімасць да іншых поглядаў. Курс “Гісторыі Беларусі” ахоплівае гісторыю беларускага народа ад старажытных часоў да нашых дзён. Гісторыя Беларусі з’яўляецца часткай сусветнай гістарычнай навукі. Дапісьмовая гісторыя Беларусі існуе некалькі тысячагоддзяў, пісьмовая налічвае каля двух тысячагоддзяў. Лёс яе быў вельмі складаным, пэўны час у ёй панавалі вялікапольская і вялікаруская канцэпцыі, якія адмаўлялі сам факт існавання беларускага этнасу і лічылі яго адпаведна галіной польскага ці рускага этнасу.

2. Цывілізацыйны і фармацыйны тэорыі развіцця. Перыядызацыя гісторыі

У сучаснай навуцы існуюць розныя падыходы да разгляду і вывучэння гістарычнага працэсу:

• Культуралагічны.

• фармацыйны

• цывілізацыйны.

Фармацыйны падыход займаў пануючае месца ў савецкай гістарыяграфіі. К. Маркс распрацаваў перыядызацыю гісторыі чалавецтва на аснове змены спосабаў вытворчасці і грамадска-эканамічных фармацый (першабытнаабшчынны лад, феадальны, капіталістычны, сацыялістычны). Вызначальнай прыкметай пры характырыстыцы грамадска-эканамічнай фармацыі з'яўляецца матэрыяльны спосаб вытворчасці, які разглядаецца ў дыялектычным адзінстве прадукцыйных сіл і вытворчых адносін.

У сучаснай гістарычнай навуцы пануючым з’яўляеццацывілізацыйны падыход. Цывілізацыя лічыцца галоўнай умоўнай адзінкай гісторыі. Сутнасць цывілізацыйнага падыхода заключаецца ў тым, што чалавек уяўляе галоўную каштоўнасць у грамадскія навукі, дазваляе ўлічваць ўсе формы жыццядзейнасці грамадства (матэрыяльныя, духоўныя, культурныя, рэлігійныя і інш.).

Цывілізацыя разглядаецца як гістарычная ступень развіцця чалавецтва

Такім чынам, пры характарыстыцы цывілізацыі за аснову бярэцца цэласнасць матэрыяльнай і духоўнай культуры ў пэўных культурна-гістарычных супольнасцях, кожная якіх развіваецца па ўласцівых ёй законах і робіць свой уклад у сацыяльны прагрэс. У ходзе гісторыі адбывалася прагрэсіўнае, паступальнае развіццё грамадства ад ніжэйшых ступеней развіцця да вышэйшых. Важнейшай прыкметай гэтага працэсу з’яўляецца рост прадукцыйнасці працы, які быў вынікам паступовага паляпшэння і ўдасканалення апылад працы, ведаў і навыкаў чалавецтва.

ПЕРЫЯДЫЗАЦЫЯ ГІСТОРЫІ

У навуковай літаратуры існуюць розныя погляды на перыядызацыю, у пэўнай ступені гэта звязана з існаваннем як цывілізацыйнага, так і фармацыйнага падыхода ў вывучэнні мінулага. У беларускай гістарычнай навуцы вылучаюцца чатыры падыходы да перыядызацыі мінулага:

1. Дзяржаўніцкі, які быў распрацаваны У. Ігнатоўскім

2. Фармацыйны, які панаваў у савецкай гісторыяграфіі

3. Еўрацэнтрысцкі ці заходнееўрапейскі, які быў уведзены ў школьныя праграмы ў 1991 – 1995 гг.

4. Храналагічна-тэрытарыяльны, які разглядае падзеі па стагоддзям, якія адбыліся на пэўнай тэрыторыі.

Еўрацэнтрысцкая (заходнееўрапейская) перыядызацыя

40 тыс. гадоў да н.э. – V ст. н.э. – Старажытнае грамадства

Канец V ст. н.э. – ХV ст. – Сярэднявечча

ХVІ ст. – пачатак ХХст. – Новы час

З 1918 г. – да нашых дзён – Найноўшы час

Дзяржаўніцкая перыядызацыя Беларусі (па у. Ігнатоўскаму)

1Х ст. – Полацкі перыяд. Першыя дзяржаўныя утварэнні на Беларусі.

Сяр.ХШ ст. – Літоўска – Беларускі перыяд. Утварэнне Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага.

1569 г. – Польскі перыяд Утварэнне Рэчы Паспалітай.

1772, 1793 – Расійскі перыяд.Падзелы Рэчы Паспалітай і далучэнне беларускіх зямель да Расійскай імперыі.

З 1917 г. – Савецкі перыяд.

Сацыяльна-эканамічная перыядызацыя гісторыі Беларусі

100 тыс.год назад – VІІІ ст. н.э – Першабытнае грамадства на тэрыторыі Беларусі.

ІХ ст. – 1861 г. – Феадальны лад.

1861 – 1917 гг. – Капіталістычныя адносіны.

1917 – 1990 гг. – Сацыялізм.

1990 г. – Быў абвешчаны пераход да рынка.

Перыядызацыя гісторыі Беларусі па Я.І. Трышчанку

1. Прадгісторыя Беларусі: з часоў славянскай каланізацыі Усходнееўрапейскай раўніны і да распаду агульнаўсходнеславянскай старажытнарускай дзяржавы Кіеўскай Русь (першыя стагоддзя 1 тыс. н.э – ХІІІ ст)

2. Заходнерускія землі ў складзе ВКЛ, фарміраванне беларускай народнасці (ХІІІ ст – 1569 г.).

3. Беларускія землі ў складзеРэчы Паспалітай (1569-1795 гг.)

4. Беларускія землі ў складзе Расійскай імперыі. Станаўленне беларускай нацыі (1795-1917 гг.)

5. Савецкі перыяд гісторыі Беларусі. Утварэнне і кансалідацыя беларускай нацыянальнай дзяржавы – БССР (1917-1991 гг.)

6. Станаўленне і развіццё суверэннай Рэспублікі Беларусь ( з 1991 г.)

3.

Крыніцы гістарычныя– гэта матэрыяльныя аб'екты, якія маюць сацыяльную прыроду паходжання, адлюстроўваюць гістарычнае мінулае грамадства, уцягнуты ў сферу гістарычнага даследвання і служаць сродкам гістарычнага познання.

На аснове археалахічных крыніцвывучаюцца пытанні сацыяльна-эканамічнага развіцця і заняткаў насельніцтва, эканамічных і культурных сувязей.

Пісьмовыя крыніцы класіфікуюцца па тыпах і відах на заканадаўчыя акты, матэрыялы справаводства, эканамічна-геаграфічныя, гаспадарчае апісанне, статыстычныя матэрыялы, летапісы і хронікі, мемуарную літаратуру, літаратурныя і публіцыстычныя творы,матэрыялы перыядычнага друку.

Лінгвістычныя. Беларуская мова з яе асаблівасцямі дазваляе пры гістарычна-параўнальным вывучэнні казаць аб тым прадстаўнікі якіх этнічных груп насельніцтва ў той ці іншы час жыла на тэрыторыі Беларусі (што знайшло адлюстраванне ў шэрагу тапанімічных назваў і інш.), аб стасунках насельніцтва Беларусі з іншымі рэгіёнамі свету (аб чым будут сведчыць запазычанныя з іншых моў словы).

Этнаграфічныя крыніцы даюць звесткі аб народах-этнасах, іх культуры і побыту ад старажытных часоў да нашых дзён, этнічных і этнасацыяльных працэсах, якія адбываліся на пэўнай тэрыторыі.

Антрапалагічныя крыніцы даюць магчымасць даведацца аб паходжанні чалавека і яго месце ў жывельнным свеце, якім чынам розныя фактары ўплывалі на яго развіццё, як выглядаў чалавек ў розныя гістарычныя эпохі.

Дапісьмовая гісторыя Беларусі існуе некалькі тысячагоддзяў, пісьмовая налічвае каля двух тысячагоддзяў. Лёс яе быў вельмі складаным, пэўны час у ёй панавалі вялікапольская і вялікаруская канцэпцыі, якія адмаўлялі сам факт існавання беларускага этнасу і лічылі яго адпаведна галіной польскага ці рускага этнасу. Станаўленне беларускай гістарычнай школы звязана з фарміраваннем беларускай нацыі і развіццём нацыянальнага руху.

Першыя звесткі пра падзеі ІХ- ХІІ стст. на тэрыторыі Беларусі змешчаны ў летапісным зводзе “Аповесць мінулых гадоў” (пач. ХІІ ст.)

Першым гісторыкам ВКЛ лічыцца Мацей Стрыйкоўскі, які ў сваёй “Хроніцы польскай, лістоўскай, жамойцкай і ўсея Русі” (1582)выкарыстаі разнастайныя дакументальныя крыніцы. У цэнты ўвагі аўтара – князі і іх бітвы, паходы Вялікага князя ВКЛ Альгерда, магутнасць дзяржавы пры Вітаўце. Хроніка карысталася папулярнасцю, служыла асноўнай крыніцай для многіх гісторыкаў.

Першай спробай пабудовы сістэматызаванага курса па гісторыі ВКЛ была “Гісторыя Літвы ” (1650-1669) А. Віюк-Каяловіча. Гэта праца у значнай ступені ўяўляла белетрызаваную перапрацоіку “Хронікі”Стрыйкоўскага. А. Віюк-Каяловіч зрабіў таксама шэраг грунтоўных генеалагічных геральдычных даследаванняў родаў Радзівілаў і Хадкевічаў, збіраў матэрыялы па гісторыі беларуска-літоўскай шляхты.

Пачынальнік беларускай археалогіі І.І.Грыгаровіч выдаў “Беларускі архіў старажытных грамат”.

Расійская афіцыяная навука зыходзіла з вялікадзяржаўніцкіх поглядаў на Беларусь як на спадчыннае ўладанне расійскіх манархаў, а на беларусаў як на частку велікарускага народа. Так, прадстаўнік тэорыі “заходнерусізму” М.Каяловіч сцвярджаў, што народ “Западной Расіі (беларусы і украінцы) гэта галіна рускага народа, якая пасля мангола-татарскага пагрому Паўночна-Усходняй Русі папала спачатку пад уладу Літоўскага княства, а потым – Польскай дзяржавы. Таму Расія павінна не толькі вызваліць “истинно”рускія землі, але і давесці неабгрунтаваннасць прэтэнзій польскага боку на землі “Западной России”.