Файл: Лекцыі па ГБ Крючек.pdf

зместам апраўдвала формы і сродкі, з дапамогай якіх праводзілася масавае рассяляньванне краіны.

Метад сацыялістычнага рэалізму стаў выкарыстоўвацца для таго, каб сканцэнтраваць увагу на распачатых пераўтварэннях і адцягнуць народ ад цяжкасцей, пралікаў і злачынстваў кіраўніцтва. Услаўленне дасягненняў павінна было адвесці цені ад лідэраў, прыкрыць негатыўнае. На справе метад у многім стаў сродкам замазвання, прыхарошвання недахопаў, ідэалагічнай апрацоўкі мас, што савецкі лад — самы справядлівы і адзіна магчымы.

Укараненне метаду значна адбілася на стане літаратуры, усяго мастацтва. Героі сталі рэзка падзяляцца на станоўчых і адмоўных. 3 літаратуры знікаюць персанажы гультаёў, п'яніц. Творы становяцца маралізатарскімі.

Са стварэннем саюза пісьменнікаў над усімі творчымі дзеячамі усталёўваецца жорсткі ідэалагічны кантроль, цэнзура. Вялікая роля ў гэтым кантролі адводзілася створанаму галоўнаму ўпраўленню па справах літаратуры і выдавецтваў — Галоўліту.

20-30-я гады з'яўляюцца перыядам развіцця беларускай паэзіі (тут працавалі — Я. Колас, Я. Купала, Ц. Гартны, А. Гурло, К. Крапіва, К. Губарэвіч, А. Дудар, П. Глебка, П. Трус, М. Лужанін і іншыя); прозы — Я. Колас, М Лынькоў, 3. Бядуля і інш.; рамана — Я. Колас «На ростанях», «У палескай глушы», «У глыбіні Палесся», Ц. Гартны —»Сокі цаліны», Я. Нёманскі — «Драпежнікі», Я. Мурашка — «Сын», 3. Бядуля — «Язэп Крушынскі», М. Зарэцкі — «Сцежкі-дарожкі».

Ствараецца беларуская драматургія (драма і камедыя). На гэтай глебе працавалі Я. Купала, Л. Радзевіч, М. Чарот, Я. Міровіч, К. Чорны, К. Крапіва

ііншыя.

У1920 годзе на экраны выйшаў першы беларускі мастацкі кінафільм «Лясная быль» (рэжысёр Ю. Тарыч), прысвечаны барацьбе партызан у 20-я гады. Ю. Тарыч у 1930 г. стварыў і першую беларускую гукавую стужку «Пераварот». Ён жа зняў і такія карціны, як «Да заўтра», «Джэнтэльмен і певень», «У вялікім горадзе», «Песня вясны». Вядомымі режысёрамі сталі Уладзімір Гардзін (фільм «Кастусь Каліноўскі»), Ул. Корш-Саблін (фільм «У агні народжаная» і інш.). На беларускай кінастудыі сваю творчую дзейнасць пачыналі кампазітары I. Дунаеўскі, А. Туранкоў, акцёры — Л. Кіт, М. Чаркасаў, М. Сіманаў.

20-я - 30-я гады былі часам стварэння беларускага радыё, друку, навукі. Беларускія вучоныя — акадэмік Ц. Бурцін займаўся праблемамі адноснасці і праводзіў даследванні па пытаннях дыферэнцыяльных ураўненняў; акадэмік I. Некрашэвіч, Б. Сняткоў даследвалі праблемы радыёфізікі і электронікі; акадэмік А. Кайгародаў стварыў беларускую геафізічную абсерваторыю; акадэмік М. Прыляжаеў адкрыў рэакцыю, пры дапамозе якой ствараліся новыя класы арганічных злучэнняў (альдэгіды, кіслоты і інш); акадэмік Б. Ерафееў заклаў асновы тапакінематыкі і г. д.

Палітыка камуністычнай партыі ў дачыненні да рэлігіі і царквы.

З моманту усталявання Савецкай улады стаўленне да царквы да характарызавалася наступальніцкай палітыкай бальшавікоў супраць царкоўных служачых як прыхільнікаў контррэвалюцыі. У ліку першых арыштаваных апынуўся і сам Патрыярх Ціхан. У студзені 1918 г. быў прыняты дэкрэт аб аддзяленні царквы ад дзяржавы і школы ад царквы, што выклікала вострае незадавальненне як саміх царкоўнікаў, так і веруючых.

У 1921—1922 гг. у СССР пад відам збору сродкаў на барацьбу з голадам была канфіскавана вялікая колькасць царкоўных рэчаў, кошт якіх падлічыць практычна немагчыма. Да таго ж, многія канфіскаваныя рэчы, грошы і каштоўныя камяні былі проста раскрадзены на месцах, а затым і ў вышэйшых інстанцыях, аб чым сведчаць архіўныя дакументы аб пакаранні "канфіскатараў" за такія ўчынкі.

Вялікая ўвага надавалася антырэлігійнай прапагандзе. Пры кожным клубе і хацечытальні працавалі гурткі "Саюза ваяўнічых бязбожнікаў" (СВБ), які ў БССР быў створаны ў 1926 г. Праз іх партыйныя і дзяржаўныя органы імкнуліся дыскрэдытаваць не толькі хрысціянскую і іншыя рэлігіі як ідэалогію і сістэму маральных прынцыпаў, але і касцёл, праваслаўную царкву і іншыя культы як палітычна-грамадскія інстытуты, апраўдаць рэпрэсіі супраць іх .

Далейшы наступ дзяржавы на рэлігію, пералом у анты-рэлігійнай палітыцы вызначыла пастанова ЦВК СССР ад 8 красавіка 1929 г. "Аб рэлігійных аб'яднаннях". Пастанова забараніла ўсялякую царкоўную дзейнасць па-за сценамі храмаў, акрамя наведвання цяжка хворых, паміраючых і пахавання памерлых.

Прадягваліся канфіскацыі царкоўнай маёмасці. Здымаліся і накіроўваліся на пераплаўку царкоўныя званы. Святары абкладаліся вялікімі падаткамі. Ужо ў 1920-я гг. у БССР былі закрыты ўсе касцёлы. Толькі на працягу 1930 г. "па просьбах насельніцтва", якія інспірыраваліся на сходах "Саюза ваяўнічых бязбожнікаў", былі закрыты 573 царквы. На 20 снежня 1936 г. у БССР з 1 445 дарэвалюцыйных цэркваў былі закрыты 1371. Дзейнічалі толькі 74 храмы. Затым іх колькасць яшчэ скарацілася.

Далёка не ўсе беларускія рабочыя і сяляне сталі атэістамі. Паводле даных Усесаюзнага перапісу, праведзенага 6 студзеня 1937 г., вынікі якога былі ануляваны, сярод насельніцтва БССР ад 16 гадоў веруючых налічвалася 57 % , 5,6 млн чалавек. Рэлігія не была пераможана, яна перайшла на бытавы ўзровень.

5. Індустрыялізацыя і фарсіраванае развіццё прамысловасці ў БССР

Новая эканамічнай палітыка (рынак, прыватная ўласнасць, прадпрымальніцтва) дазволіла ў сціслыя тэрміны аднавіць адрадзіць разбураную войнамі і рэвалюцыямі эканоміку. Але яна з’яўлялася шматукладнай: адначасова існавалі капіталістычная, сацыялістычная, кааператыўная, натуральная гаспадарка.

Пасля пераадолення разрухі бальшавіцкая ўлада стала надаваць пераважную ўвагу менавіта сацыялістычнаму сектару. Пасля смерці Леніна

лозунг “НЭП – гэта ўсур’ёз і надоўга” быў адкінуты па палітычных і ідэ-

алагічных меркаваннях. У прыватнасці, лозунгі рэвалюцыі аб сацыяльнай роўнасці, інтарэсах працоўных і інш. супярэчылі сутыкнуліся з адраджэннем капіталізму, беспрацоўя, эксплуатацыі і г. д. У выніку НЭП стаў паступова згортвацца, а да канца 20-хх быў наогул адкінуты.

У 1925 годзе, на 14 з’ездзе РКП(б) ЦК партыі на чале са Сталіным узяў курс на развіццё сацыялістычнага сектару эканомікі, у прыватнасці, цяжкой прамысловасці, здольнай у варожым акружэнні капіталістычных краін вырабляць уласныя станкі, машыны, абсталяванне і г. д. Вядома, што ў тых умовах, калі большасць насельніцтва была занята сельскай гаспадаркай, зрабіць гэта было вельмі цяжка.

А на тэрыторыі Беларусі ўдзельная вага прамысловасці ў народнай гаспадарцы складала ў 1925 г. толькі 22%. Пераважалі дробныя і саматужныя прадпрыемствы, на якіх працавала больш за 70% рабочых. Цяжкой прамы-

словасці не было зусім. У БССР ў 1927 г. працавалі толькі 82 інжынеры з вы-шэйшай адукацыяй і 111 тэхнікаў (майстроў). Нізкім быў і агульны, аду-кацыйны і культурны ўзровень насельніцтва. Паводле перапісу 1926 г. пісь-менных ва ўзросце 9 гадоў і старэй у Беларусі было ўсяго 40,7%.

Сродкі на індустрыялізацыю збіраліся за кошт “унутраных рэзерваў”э На знешнія інвестыцыі разлічваць не даводзілася. СССР не прызнаў даўгі былой царскай Рассіі і адмовіўся плаціць па працэнтах.

•рэжым жорсткай эканоміі (скарачэнне штатаў)

•павышэнне падаткаў з нэпманаў і аднаасобнікаў

•шляхам выпуску аблігацый дзяржпазык

•увядзенне манаполіі на гарэлку

•рост цэн на спажывецкія тавары

•валютныя магазіны (таргсіны)

•продаж золата, каштоўнасцяў, шэдэўраў мастацтва

•Асноўнай жа крыніцай стала прадукцыя сялянскай працы (экспарт)

але за нізкую аплату за хлебанарыхтоўкі Індустрыялізацыя павінна была ажыцяўляцца за кошт максімальнай пе-

ракачкі сродкаў са сферы сельскай гаспадаркі ў сферу індустрыі. Менавіта на такой перакачцы настойвалі левыя ва УКП(б), якія ўзялі на ўзбраенне ідэю

Троцкага аб "звышіндустрыялізацыі"за кошт сялян

Індустрыяліэацыя ў БССР праходзіла як састаўная частка адзінага працэсу ідустрыялізацыі ўсяго СССР, але мела і свае адметнасці. Так, пагранічнае становішча рэспублікі рабіла немэтазгодным размяшчэнне на яе тэрыторыі прадпрыемстваў цяжкай прамысловасці, ваенна-прамысловага комплексу. У БССР адсутнічалі разведаныя радовішчы нафты, вугалю, металаў. Таму асноўная ўвага тут аддавалася развіццю не цяжкай прамысловасці, а традыцыйнай лёгкай, мясцовай.

Амаль 1/3 сродкаў, укладзеных у прамысловасць БССР паступіла з саюзнага бюджэту. Існавалі і мясцовыя крыніцы папаўнення бюджэту (лес, зёлкі, грыбы).

Індустрыялізацыя разгортвалася ў межах пяцігадовых планаў. Першы з іх прыпадаў на 1928/29-32/33; другі – на 1933/4-1937/8, трэці 1938-42

Большасць сродкаў з бюджэту рэспублікі накіроўваліся на рэканструкцыю і рамонтныя работы ў паліўную, дрэва-апрацоўчую, папяровую і гарбарную прамысловасць. 3 1925 а 1928 гт. у рэспубліцы было пабудавана 150 новых прамысловых прадпрыемстваў, пачалося будаўніцтва буйнейшай у рэспубліцы электрастанцыі - БелДРЭС (пад Оршай), а ў 1928 г. даў першую прадукцыю станкабудаўнічы завод "Энергія". У гэтым жа годзе на базе невялікіх заводаў у Мінску быў створаны металаапрацоўчы завод "Камунар".

Па волі партыйнага кіраўніцтва краіна паступова стала ўцягвацца ў "ін-

дустрыяльны скачок", фарсіраванне тэмпаў індустрыялізацыі, датэрмі-

новае выкананне пяцігодкі. Гэта прывяло да нерагляду планаў пяцігодкі, прыняццю павышаных абавязацельстваў. Пачалі адкідацца зацверджаныя раней нормы выпрацоўкі. Вынікам сталі разбалансаванасць вытворчасці, паломкі і прастоі абсталявання, павелічэнне выпуску бракаванай прадукцыі, зніжэнне дысцыпліны працы. Узніклі фінансавыя, матэрыяльныя і іншыя

цяжкасці. Да гэтага дадалося падзенне ўзроўню сельскагаспадарчай вытворчасці, што з'явілася вынікам непрадуманага фарсіравання тэмпаў калектывізацыі сельскай гаспадаркі. Пагоршылася харчовая

забеспячэнне краіны, што прымусіла зноў увесці харчовыя карткі.

Як выхад з цяжкага становішча былі ўзмоцнены камандныя метады кіраўніцтва эканомікай. Была праведзена перабудова кіравання народна-гас- падарчым комллексам. 5 студзеня 1932 г. была прынята пастанова ЦВК

СССР "Аб рэарганізацыі саўнаргасаў". Беларускі СНГ быў рэарганізаваны ў Наркамат лёгкай прамысловасці БССР. Прадпрыемствы цяжкай і лясной прамысловасці, падначаленыя яму, пераходзілі ў распараджэнне адпаведных са-

юзных наркаматаў. Сіндыкатны гандаль стаў замяняцца размеркаваннем зверху па фондах і нарадах. Фінансаванне

індустрыяльнага будаўніцтва грашовымі сродкамі было ўскладзена на Наркамат фінансаў, матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне прадпрыемстваў - на Дзяржплан і галіновые наркаматы. Непасрэднай крыніцай фінансавання буйнамаштабнага капітальнага будаўніцтва станавілася не вы-творчасць, а сфера размеркавання і абарачэння (падатак з абароту і пазык). У партыйных органах з'явіліся новыя падраздзяленні - галіновыя аддзе-лы па прамысловасці, будаўніцтве, транспарце, сельскай гаспадарцы і ішныя, Такім чынам была створана камандна-размеркавальная сістэма эканомікі.

Цэнтральныя органы кіравання пачалі рэгламентаваць усе асноўныя паказчыкі развіцця рэспубліканскай прамысловасці. Перавага аддавалася колькасным паказчыкам. Экстэнсіўныя фактары прадукцыйных вытворчых сіл сталі ў многім вызначаць рост эканомікі.

Жорсткія метады кіравання эканомікі дапаўняліся адміністрацыйнымі захадамі – барацьбою з так званымі “шкоднікамі” і ворагамі народу, на якіх скідваліся ўсе агрэхі фарсіраваных тэмпаў.

Тым не менш, за першую пяцігодку (1928/29-1932/33) у БССР было пабудавана 538 прадпрыемстваў: Бабруйскі дрэваапрацоўчы камбінат, швейныя фабрыкі ў Магілёве, Мінску, Віцебску, абутковая фабрыка ў Гомелі, запалкавая ў Барысаве. У 1930 г. далі прадукцыю Гомсельмаш, Магілёўская фабрыка штучнага валакна, ільнокамбінат і мяса-камбінат у Оршы.

Істотна змянілася галіновая структура прамысловасці. Аб'ём буйной прамысловасці вырас амаль у 4, 3 р. У рэспубліцы з'явіліся машына-будаўнічая, хімічная і іншыя галіны вытворчасці. Колькасць спецыялістаў з тэхнічнай адукацыяй ў параўнані з 1920 г. вырасла больш чым у 40 разоў. Важным сацыяльным вынікам стала ліквідацыя ўжо ў 1931 г. беспрацоўя.

Другі пяцігадавы план (1933-1937), які, як і першы, быў, паводле афіцыйных звестак, выкананы за 4 гады і 3 месяцы, на справе даў рост аб'ёму прамысловай вытворчасці ў 1,9 раза, замест запланаваных 3,8 раза. За другую пяцігодку ў 2,5 раза павялічылася выпрацоўка электраэнергіі. Была створана паліўная прамысловасць на базе шырокай здабычы і машыннай апрацоўкі торфу. Прадукцыйнасць працы на прадпрыемствах, падпарадкаваных наркаматам, узрасла на 65,5%. Буйная прамысловасць стала аказваць вызначальны ўплыў на ўсю гаспадарку.

Велізарную ролю ў выкананні пяцігодак адыгралі самі працоўныя: эн-

тузіязм мас, масавае сац спаборніцтва, стаханаўскі рух за выкананне і перавыканенне планаў, рух шматстаночнікаў, “грамадскі буксір” і інш. З’явіліся важныя сродкі маральнага стымулявання працоўных – Ордэны “Знак пашаны”, Чырвонага працоўнага сцягу, ордэн Леніна. Уведзена ганаровае званне Герой сацыялістычнай працы

3 1938 г.пачаў выконвацца трэці пяцігадавы план. Ён прадугледжваў бу-даўніцтва ў

рэспубліцы новых буйных прадпрыемстваў, ў тым ліку хімічных, аснашчэнне прамысловасці і с/г высокапрадукцыйнай тэхнікай.

Павелічэнне агульнага аб'ёму валавой прадукцыі прамысловасці планавалася

ў3,5 раза.

Увыніку індустрыялізацыі коштам велізарных намаганняў народа ў БССР была створана сучасная матэрыяльна-тэхнічная база народнай гаспадаркі. У 1929-1940 гг. у рэспубліцы ўведзены ў дзеянне і рэканструяваны 1863 прадпрыемствы, якія выпускалі 90% яе прамысловай прадукцыі. Вы-расла

ўдзельная вага прадукцыі беларускай прамысловасці ў агульна-саюз-най вытворчасці і яе вываз за межы

рэспублікі. Грунтоўныя змены адбыліся ў структуры прамысловасці. З'явіліся галіны, якія ўвасаблялі значны крок наперад у тэхнічным прагрэсе, напрыклад, станкабудаванне. Індустрыялізацыя прынесла значныя змены ў сацыяльную структуру насельніцтва, садзейнічала росту рабочага класа і тэхнічнай інтэлігенцыі. Умацоўвалася вера людзей у партыю бальшавікоў, у хуткую пабудову сацыялізма

6. Аграрная палітыка Савецкай улады ад Кастрычніцкай рэвалюцыі да ІІ Сусветнай вайны

Нягледзячы на абвяшчэнне Дэкрэта аб Зямлі 26 кастрычніка 1917 г., надзяленне асноўнай масы сялян зямлёю адбывалася толькі пасля грамадзянскай вайны. У свядомасці беларускага народа і іншых народаў былога

СССР назаўсёды замацавалася паняцце “Калектывізацыя”, якое мае два-

які сэнс.

Пад ім трэба разумець І. працэс дабрахвотнага аб’яднання сялянскіх гаспадарак і 2. дзяржаўную палітыку. Так, першыя дабрахвотныя аб’яднанні з’я- віліся адразу паслярэвалюцыі ў выглядзе сельскагаспадарчых камун, арце-