ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 13.08.2020
Просмотров: 864
Скачиваний: 6
Діннің құрылымын әңгіме еткенде оның қоғамдық үлкен жүйенің бір бөлігі еске алу қажет. Ол негізінен үш түрлі элементтерден құралады: діни санадан, діни мінажаттан және діни ұйымдардан.
Қоғамдық сананың ерекше түрі ретінде діни сана ‑ діннің негізгі элементтердің бірі. Дін екі деңгейдегі құбылыстардан құрылады. Бірінші деңгейі діни психология, ал екінші деңгейі діни парасат, ақыл-ой құбылыстары, яғни діни идеология.
Діни психология дегеніміз белгілі бір дінге байланысты адамдардың сезімдерінің, көңіл-күйлерінің, мінез-құлықтарының жиынтығы. Гегель философияның да, діннің де мақсаты біреу, ол абсолютті тану болып табылады деген-ді. Дегенмен қоғамдық болмысты, адамдарды коршаған дүниені діни психологиядан гөрі діни сана тереңірек және толығырақ бейнелейді.
Діни идеология дегеніміз белгілі бір тәртіпке, жүйеге келтірілген діни ойлардың жиынтығы. Бұл діни сана құрылымында теориялық деңгейді танытады. Діни идеология ‑ діни ғұламалардың, діни кайраткерлердің жасаған идеяларының жүйесі. Діни идеологияның қоғамдық болмысты, қоршаған дүниені тануындағы құралы негізінен діни мазмұнды түсініктер мен ұғымдар болып табылады.
Діни құрылымының келесі элементі - «діни мінажат». Ол дін мен оны ұстанушылар өмірінде үлкен орын алады. Діни мінәжат дегеніміз белгілі бір объектілерге (олар өмірде болулары да мүмкін немесе ойдан шығарылған болуы да мүмкін) ықпал етуге бағытталған адамдардың жалбарыну сөздері мен практикалық дене қимылдарының жиынтығы.
Дін құрылымның үшінші негізгі элементі діндар адамдар бірлестігі және оларды басқарудың белгілі формасы діни ұйымдар болып табылады. Діни ұйымдарға ең алдымен мешіттер, шіркеулер, храмдар, синагогалар жатады. Сонымен қатар бұған діни секталар, діни оқу орындары, діни мүліктер, діни қозғалыстар, діни баспа, әйелдер, жастар діни орталықтары, діни саяси-әлеуметтік қозғалыстар мен олардың партиялары жатады.
3. Діннің қоғам, адам өміріндегі атқаратын қызметтері сан алуан, көп қырлы және көп бағытты болып табылады. Сондықтан дін әлеуметтануының негізін қалаушылардың бірі М.Вебер діннің қоғамдағы функциональдық қызметтерін зерттеу, талдау қажеттігін дін әлеуметтанудың арнайы ғылымға айналуының басты шарты ретінде қарады.
Діннің әлеуметтік қызметтері негізінен алты салаға, бағытқа бөлінеді. Діннің қызметтерінің бірінші бағыты - дүниеге көзқарастық қызметі. Дүниеге көзқарас ‑ адамдардың, олардың қауымдастықтарының құдай туралы, дүние туралы және ол дүниеден алатын адамдардың орны туралы жүйеге келтірілген білімдердің жиынтығы. Дін құдай дүниені де, адамды да жаратқан алып күш, теңдесі жоқ құдірет, яғни - абсолютті күш деп түсіндіреді.
Дін қызметтерінің екінші бағыты бағалаушылық қызметтер. Бұл бағытта діни сананың шешуші рөлі бар. Діни сана, қоғамдық сананың басқа формалары сияқты, айталық адамгершілік (этикалық) сана, көркемдік (эстетикалық) сана, құқықтық саналар сияқты өзінің құндылықтар жүйесін қалыптастырады. Ол жүйеге ең алдымен - отбасының, оның мүшелері мен туған-туыскандарының қадірлейтін бейнелері, принциптері, нормалары жатады. Содан кейін тайпаның, елдің, халықтың, тіпті халықтардың да қасиетті деп есептелетін әдет-ғұрыптары, арғы-бергі ата-бабалардың ерліктері және өткен тарихтың ұлы тұлғаларының өнеге-өсиеттері кіреді. Ақыр аяғында, ондай құндылықтар жүйелеріне тылсым күштер бейнелері - әулие, періште, құдай бейнелері жатады.
Дін қызметтерінің үшінші бағыты — реттеушілік қызметтер. Діни сана, қоғамның құқықтық санасы сияқты, адамдардың бірі мен бірінің, адамдардың қауымдастықтарға, құдайға, мемлекетке қатынастарын, яғни адамдардың туғаннан бастап өлгенге дейінгі барлық қарым-қатынастарын реттеп отырады.
Дін топтастыру қызметін де атқарады. Дін, дін иелері діни нанымдағы адамдарды белгілі бір мақсаттар төңірегінде топтастырып, ұйымдастырады. Діндерді мәмлеге келтіретін - ондағы адамгершілік қағидалар. Осы қағидалар негізінде ынтымақтасу да, келісімге келу де жүзеге асады.
Қазіргі заманда дін идеологиялық әсер етудің күшті құралына айналып отыр. Амбициозды саясаткерлер мен террористік ұйымдар дінді өздерінің мақсаттарына жету үшін де пайдаланып келеді.
4. Діннің қоғамдағы қызметтерінен оның қоғамдағы рөлі шығады. Діннің мемлекеттен, мемлекеттің діннен бөлек екені белгілі. Дінді мемлекеттен бөлу мәселесін Алаш жетекшілері де көтеріп еді. Әрине, Әлихан Бөкейхан бастаған қазақ зиялылары дінді мемлекеттен бөлу керек дегенде, екеуінің арасына қытай қорғаны салынсын деген ойда болмаған шығар. Өйткені дінсіз мемлекет те, мемлекетсіз дін де жоқ. Қоғам дінсіз өмір сүре алайды. Бұған кеңес өкіметінің шындығы дәлел.
Діндердің адам тәрбиесіндегі рөлінің ерекше бағалай отырып, діндердің тарихын, олардың ізгілікке, имандылыққа шақырған және т.б. адамгершілікті насихаттаған қағидаларын мектептерде оқытуға болар еді деп ойлаймыз. Бұл бүгінгі жаһандану заманында аса қажеттілік болып тұр. Жаһанданудың кері әсеріне ұлттық иммунитеті күшті халық ғана төтеп бере алады. Ал дін – ұлттық иммунитеттің рухани негіздерінің аса маңыздысы.
5. Адамзат санасының ерекше бір түрі ретінде дін қоғамның саяси жүйесінің сипатына байланысты бірде жуандап, бірде жіңішкеріп, кейде кемерінен шығып, кейде жуасып талай ғасырды артқа тастады. Жер бетінде пенденің барында әлі талай асулардан өтер. Өйткені адам дінсіз өмір сүре алмаса, дінге де адамсыз өмір жоқ. Мемлекетке қатысты да осыны айтуға болады.
Кешегі Кеңестік кезеңде дін қудалауға түсіп, атеистік (құдайға сенбеушілік) идеология, дін халыққа апиын деген тұжырым үстемдік етті. Жаңа кеңестік заманды қолдаушылар «құдайсыздар қоғамын» (общество безбожников) құрып, өздері соның белсенді мүшесі болуға тырысты. Бұл кейін белсенді атеистік ұйымдарға айналып, жер-жерлерде дінге қарсы үгіт-насихат майданы ашылып, мыңдаған дәрістер оқылып, кинфильмдер көрсетілді. Талай дін иелері қудалауға түсіп, айдалып, атылды. Тіпті бір заманда ата-бабасы дін ұстағандар жаппай қудаланды. Талай мешіттер құлатылып, кейбірі мәдени ескерткіштің озық үлгісі болғанына қарамай басқа мақсаттарға пайдаланылып, тіпті мал қора етілді. Мұның барлығы адамның өзіне сенімін жоғалтты.
Ғасырлар күткен Тәуелсіздік қана қоғамымызда діннің қайта жаңаруы мен жаңғыруына жол ашты. Еліміздің ең алғашқы құжаты - «Қазақ ССР Мемлекеттік егемендігі туралы» Декларацияда республика территориясында тұратын азаматтардың діни нанымына, Қазақ ССР Конституциясы шеңберінде жұмыс істейтін діни ұйымдардың мемлекет және қоғам өміріне қатысуы үшін тең құқыққа ие болуға кепілдік берілді. Ал 1992 жылдың 15 каңтарында қабылданған "Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы" Заң Қазақстан Республикасының әрбiр адамның наным бостандығы құқығын құрметтейтiн демократиялық, зайырлы мемлекет болып табылатынын таныды. Діни бірлестіктер қызметі құқықтық жағынан реттелді.
1995 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясының 22-бабының бірінші тармағындағы «Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы бар» деп тайға таңба басқандай айқын жазылды. Сондай-ақ бұл құқықтық норманы жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс екендігі айтылды.
Мұның барлығы тәуелсіз мемлекетіміздің дін саласындағы бетбұрысын айқындаған, еліміздегі діни кеңістіктің оңалуына игі әсер еткен алғашқы құқықтық қағидалар еді. Бұл әркімнің өзінің дінге көзқарасын дербес айқындауға, ұстануға немесе ұстанбауға еркіндік берді. Дінге деген көзқарас түбегейлі өзгеріп, халқымыз адамзат өркенінің, рухани байлығының бір көзі — дәстүрлі дінімен қайта қауышты. Дінге сенушілер көбейіп, діни бірлестіктердің саны артты. Мешіттер көбейіп, ол имандылық пен ізгіліктің орнына айналды. 1990 жылы Қазастанда 671 қана діни бірлестіктер болса, қазір ол 6 есеге көбейіп, 4000-нан асты. Соңғы 300 жылдай патшалық Ресейдің отарында, кеңестік қыспақта болып, теперіш көрген осы аймақтың ежелден жалғыз иесі қазақтың дәстүрлі исламдық діни бірлестіктері 46-дан 2337-ге өсті. Көптеген діни мектептер ашылды. Бір қатар жастар шетел діни оқу орындарында білім алуда. Қажылыққа барушылық дәстүрге айналды.
Жинақтай айтқанда, қазіргі қолданыстағы заңдық қағидалар егемен елдің, қоғамымыздың өтпелі кезеңіндегі дініне қатысты бірсыпыра принципті мәселелерді шешті. Бұған дау жоқ. Бірақ қоғамның дамуы бұл мәселелердің жетімсіз екенін де көрсетіп отыр. Тәуелсіздіктің елең-алаңында қабылданған Заңның осал тұстарын, жаңа заманда жан-жағымызға қарамай, ашық қоғам құрамыз деген әлі пісіп, жетілмеген ізгі ниетімізді жаһандану кеселдері тиімді пайдаланып, елімізде сырттан дінді қаптатып жіберді. Тіпті дәстүрлі ислам дінінің өзі түрлі ағымдарға бөлінді.
Ежелден дәстүрлі екі дінмен келе жатқан Қазақстанның тәуелсіздік жылдары көп конфессиялар, көп дінділікке бой ұру бүгінгі зиялы қауымды ойландырмайды емес, ойландырады. Тәуелсіз ел ретінде әлі қабырғамыз қатая қоймаған кезде 70 астам әртүрлі ағым-секталарды біріктіріп отырған 10 тарта діни ұйымдардың еліміздің бірлігіне, мемлекетіміздің ұлттық қауіпсіздігіне нұқсан келтіруі мүмкін деп толғану негізсіз емес.
Бүгін республикадағы 70 пайыздай (оның ішінде 63 пайыз қазақ) мұсылмандардың 2337 діни бірлестіктері болса, ал адамдар саны белгісіз протестантизм бағытын ұстанатындардың 40-тан астам әртүрлі ағымдарының 1189 ұйымы бар. Бұл бүкіл республикадағы діни бірлестіктердің 30 пайыздайын құрап отыр. Сонан соң республикада тіркеліп, заңдық түрде қызметіне рұқсат етілген барлық 357 миссионерлердің 307-сі католиктер мен протестанттардың өкілдері. Олар қазақ елінің шектен тыс «демократияшылдығын» ұтымды игеріп, басқа елдерге қарағанда біздегі діни бірлестіктерді тіркеу рәсімдерінің жеңілдігін пайдаланып, миссионерлік іс-қимылдарды кең көлемде әрі белсенді жүзеге асырып келеді.
Бұл жерде екі мәселе бар. Бірінші, біздің елімізде дәстүрлі емес діндерді насихаттауға кең жол ашу. Бұл қандай қажеттіліктен туды? Екіншіден, мұндай жұмысты Қазақстан Республикасының азаматы болмағандар да атқара береді..
Мұндай кемшіліктер біздің қоғамда неге орын алып отыр дегенде бір мәселені айта кеткен артық болмас. Ол - қазіргі демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет орнатуды мақсат етіп отырған тәуелсіз еліміздің дінге қатысты ұстанымдарының толық және айқын еместігінен туындап отыр.
Қалай ойласақ та дінсіз мемлекет те, мемлекетсіз дін де жоқ. Шынайы дін мен мемлекеттің түйісер жері - елдің тұтастығы, тәуелсіздігіміздің тұғырлы бола түсуі, ұлтымыздың бірлігі, бүкіл қазақстандықтардың түсіністігі мен келісімді тірлігі. Бұл бағытта ізгілік пен имандылықтың, ұлттық иммунитетті күшейтудің рухани арқауы болып келе жатқан халқымыздың дәстүрлі діні исламға лайықты орын берілуі қажет. Әлемдік тәжірибеде мемлекет ең бірінші өзін құраушы ұлттың тұтаса түсуіне, оның тарихи санасын, дәстүрлері мен мәдениетін дамытуға көмектеспей отыра алмайды.
Бүгінгі күні дін жөнінде жаңа заң керек деген уәж көп айтыла бастады. Бүгінгі қалыптасқан діндік қатынастарды заңдық жағынан жетілдіре түсу, елімізді мекен еткен этностардың ұлтаралық келісіміне нұқсан келтіретін ағым-секталар мен миссионерлер қызметіне тыйым салу, дәстүрлі діндерге көзқарасты заман талабына сай кеңейте түсу керек-ақ болып тұр.
Бақылау сұрақтары
1. «Дін» ұғымының анықтамасын айт?
2. Діннің пайда болуы мен қалыптасуының себептері қандай?
3. Діннің құрылымы қандай негізгі элементтерден тұрады.
4. Діннің негізгі әлеуметтік функциясын атаңыз?
5. Эмиль Дюркгеймнің дін туралы ойын еске түсіріңіз?
6. Макс Вебер діннің мәні туралы не деді?
7. К.Маркс діннің пайда болуы туралы.
8. Парсонстың дін туралы негізгі ойы не еді?
X тақырып. Саяси әлеуметтану
1. Саяси әлеуметтанудың объектісі мен пәні
2. Саяси әлеуметтанудың заңдары мен категориялары
3. Саяси әлеуметтанудың әдістері
4. Саяси әлеуметтенудің түсінігі мен мәні
5. Саяси әлеуметтенуді қалыптастыратын институттар
1. ХХ ғасырдың 20-жылдары батыстық әлеуметтану жеке ғылымдарға бөліне бастады. Әлеуметтану ғылымының жалпы әлеуметтану (әлеуметтік зерттеулердің әдістемесін беретін), өнеркәсіп өндірісі әлеуметтануы, ауылшаруашылығы әлеуметтануы, құқық әлеуметтануы, тіл әлеуметтануы, жеке жүйелер мен елдер әлеуметтануы (мысалы, советология) және басқалар. Осы жылдары жалпы әлеуметтанудың бір тармағы болып саяси әлеуметтану қалыптаса бастады.
Саяси әлеуметтануға атақты әлеуметтанушы П.А.Сорокин берген «әлеуметтік медицина» деген сипаттама дәл келеді. Саяси әлеуметтану қоғамдық өмірді жақсарту, Сорокин сөзімен айтқанда, адамдардың бақытын өсіру, мәдени құндылықтарды көбейту және қоғамдық прогресті жеделдету мақсатында жалпы әлеуметтанудың барлық мүмкіндіктерін пайдалануы керек және пайдалануға тиісті.
Жалпы әлеуметтанудың құрамдас бөлігі саяси әлеуметтану ‑ әлемдік қоғамтану ғылымдарының бірі. Өз алдына екі ғылыми пән ретінде әлеуметтану мен саясаттанудың түйіскен шегінде пайда болған саяси әлеуметтану Батыс Европа, АҚШ, Жапония және т.б. елдерде көптен оқытылуда. 1990 жылдардан бастап посткеңестік елдерде де оқытыла бастады. Қоғамды демократияландыру, нарықтық экономикаға өту «батыстың» әлеуметтік-саяси ғылымын біздің елдің де еншісіне тигізді.
Саясаттану қоғам өмірінің бір саласын ғана – саяси саланы, яғни саяси жүйедегі мемлекеттік билікпен, оған ие болу, ұстап тұру және пайдаланумен байланысты қатынастарды зерттесе, әлеуметтану қоғамның әлеуметтік жүйесін зерттейді. Ал саяси әлеуметтану әлеуметтік-саяси қатынастармен, санамен, саяси мәдениет және іс‑әрекетпен, олардың заңдарының қызмет етуімен және өзгеруімен байланысты проблемалардың жиынтығын зерттейді.
Саяси әлеуметтану қоғамның саяси жүйесінің мемлекетке, партияға, әлеуметтік саяси ұйымдарға және индивидтерге қалай әсер ететініне, олардың саяси мінез-құлқы қандай екеніне жауап іздейді. Сондықтан саяси әлеуметтанудың объектісі әлеуметтік-саяси қатынастар болып саналады. Олар таптардың, басқа әлеуметтік жіктердің, этностардың, елдер-мемлекеттер, ұрпақтар, кәсіби құрылымдар және т. б. арасындағы қатынастарды қамтиды.
Саяси әлеуметтану саясаттың жалпы теориясын (саяси билік, оның басқа әлеуметтік құбылыстардан айырмашылығы мен байланысы) және саясаттың әлеуметтік аспектілерін (қажеттілік, мүдделер, тұлғалар қызметі, әлеуметтік топтар, этностар, бұқаралық қозғалыстар, институттар және т.б.) және саяси қатынастардың үш деңгейін - әлеуметтік-саяси жүйе қызметінің жалпы заңдылықтарын, жеке елдердегі әлеуметтік‑саяси үдерістердің өзіндік ерекшеліктерін, саяси қызметтердің жеке түрлерін зерттейді.
Саяси әлеуметтанудың негізгі зерттеу пәні билік болып саналады. Билік - әлеуметтік өзара әрекеттестіктің маңызды түрі, оның мағынасы билікке ең кемі екі индивидтің қатысуында, оның біреуінің екіншінің билігіне бағынуында. Бұл нақты әрекеттерде, қылықтарда, мақсатты танытқанда көрінеді.