Файл: авимед кпсалалы колледжі Техникалы жне ксіптік білім беру Мамандыы 09160100 Фармация.docx

Gyrus, i m - қыртыс

Cilium, i n – кiрпiк

Supercilium, i n - қас

IV-жiктеудегi зат есiмдер.

Manus, us f - қол ұшы

Recessus, us m - қалта

I-топтағы сын есiмдер:

Cavernosus, a, um – үңгіршік

Fibrosus, a, um – талшықты

Gastricus, a, um – асқазандық

Hepaticus, a, um – бауырлық

Lymphaticus, a, um – лимфалық

Mucosus, a, um – кiлегейлi

Nutricus, a, um - қоректiк

Oesophageus,a, um - өңештiк

Pelvinus, a, um – жамбастық

Propius, a, um - өздiк

Accesorius, a, um - қосымша

Flavus, a , um – сары

Glut (a) eus, a, um – бөкселiк

Subcutaneus, a, um – терi асты
II-топтағы сын есiмдер.

Communis, e – жалпы

Corticalis, e - қабықтық

Lumbalis, e – белдiк

Pectoralis, e – кеуделiк

Pulmonalis, e – өкпелiк

  

12. Тақырып. Көпше түрдегi I, II, III, IV, V септеу. Зат есiмдердiң және сын есiмдердiң iлiк септiгi (Genetivuspluralis)
Зат есiмдер мен сын есiм сөздердiң атау септігі көпше түрде қалай өзгеретiнiн үйренгеннен соң, көпше түрiнiң iлiк септiгiне көшемiз.

Көпше түрдiң iлiк септiгiндегi терминдердi тез әрi қатесiз түзу үшiн мынаны жасай алуыңыз керек: 1)зат есiмге жататынын анықтау; 2)сөз түбiрiн таба бiлу; 3)жекеше түр, атау септiкке тән жалғаулар арқылы тегiн анықтау; 4)сөздiк түрiне қарап, сын есiмнiң 1-шi немесе 2-топқа жататындығын анықтау; 5)зат есiмнiң бiр текте, түрде және септiкте байланысқан сын есiмнiң үш септеудiң қайсысымен септелетiнiн анықтау.

Сiздiң осы үйренiп, бiлген бiлiмдерiңiз көпше түр iлiк септiктегi терминдердi түзуге және оларды түсiнуге негiздiк, түпкi бiлiм болып табылады. Сiз үшiн жаңалық-барлық септеу түрлері зат есiмдерiнiң және I, II, III сын есiмдерiнiң көпше түрдегi iлiк септiк жалғауларын бiлу.
Тақырыбы: Зат есiмдер мен сын есiмдердiң iлiк септiгi көпше түрлерiнiң жасалуы

1 2 3 4

 


Зат есім мен сын есім сөздік формасы

Олардың жіктеуін анықтау

Негізін анықтау

Негізіне ілік септігі көпше түрі жалғауларын жалғау
 

 

 

Iлiк септiгi көпше түрiнiң I, II, III, IV, V жiктеулердегi жалғауларын есте сақтаңыз.

Жiктеу Iлiк септiгi көпше түрi жалғаулары

I arum

II orum

III uum

IV,V erum

Сөздiк формасы	Жiктеу түрi	Негiзi	Жалғаулары	Iлiк септiгi көпше түрi
Glandula,ae f	I	Glandul –	arum	Glandularum
Nervus, i m	II	Nevv –	orum	Nevvorum
Septum, i n	II	Sept –	orum	Septorum
Textus, us m	IV	Text –	uum	Textuum
Cornu, us n	IV	Corn –	uum	Cornuum
Facies, e i	V	Faci –	erum	Facierum
Thoracicus	II	Thoracic	orum	Thoracicorum
Thoracica	I		Arum	Thoracicarum
Thoracicum	II	Thoracic	Orum	thoracicum

---

Зат есiмдер мен сын есiмдердiң III жiктеудегi iлiк септiгi көпше түрi жалғаулары

• 
  um – жалғауы.
  

1. Негiзi бiр дауыссыз дыбыспен аяқталған зат есiмдерге жалғанады. Мысалы: radix, icis f – radicum.

2. Салыстырмалы шырайдағы сын есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: anterior, ius – anteriorum

• 
  ium – жалғауы
  

1. Негiзi екi немесе үш дауыссыз дыбыспен аяқталған зат есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: pars, partis f – partium

2. Буындар саны тең зат есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: canalis, is m – canalium

3. Орта текте -e, -al, -ar жалғауларымен аяқталған зат есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: rete, is n – retium

4. II топтағы сын есiмдер негiзiне жалғанады. Мысалы: vevtebralis, e - vevtebralium

Жаттығулар

I. Сөздiк түрiнде жазыңдар; көпше түр, iлiк септiгiн түзiңдер; қырқа, қарынша, жүрекше, қарынша, түйiн, бұрыш, ұрт, бұлшық ет, қойнау, без өсiндi, ганглит, тiзеше, иек, шумақ, буын, өкпе, тесiк, сiңiр.

II. Сын есiмдердiң көпше түр iлiк септiгiн түзеңдер; ұзын, шыбықтық, терең, қысқа, жәй, үлкен, жоғарғы, кiшi, алдынғы, ең кiшi, ең үлкен.

III. Аударыңдар

Dentium, tendinum, pulmonum, aurium, ossium, articulationum, retium, regionum, partium, cervicalium, posteriorum, nasalium, minorum.
Жаттығулар

Аударыңдар;

А. Маңдай қойнауларының аралықтары, оң жаќ жүрекшенiң өкпелiк веналарының қойнауы (синусы), сол жаќ жүрекшенiң өкпелiк веналарының тесiктерi, сiңiрлердiң қиылыстары; қабырғаларды көтерушi ұзын бұлшық еттер; бүккiштер сiңiрлерiнiң ұстағыштары, бөксе бұлшық еттерiнiң бұлшық ет аралық қалталары, тамырлардың тамырлары.

Б. Сiңiрлердiң байламдары, қол ұшы саусақтарының фиброзды қынаптары, кiшi жiлiншiк бұлшық еттерiнiң сiңiрлерiнiң жоғарғы ұстағышы; қабырғаларды көтергiш , қысқа бұлшық еттер, қанат тәрiздi өсiндiлердiң медиальдi және латеральдi табақшалары.

С. Күрек және ит тiстердiң медиальдi бетi, үлкен және кiшi тастақты нервтердiң өзектерi, қабақтардың бүйiрлі қосылысы, күрек және кiшi азу тiстердiң тiлдiк бетi.
Жаңа сөздер

Arteriosus, a, um atrium, i n bronchus, i m cardiacus, a, um comissura, ae f generalis, e glandula, a e f suprarenalis, e lobus, i m medulla ossium, in medulla spinalis medullaris, e paranasalis, e sanguineus, a, um stratum, i n thalamus, i m thymus, i m trachea, ae f vagina, ae f Б. Carpus, i m Lumbi, orum m Membranaceus, a, um Nodulus, i m Opticus, a, um Peron(a)eus, a, um (seu fibularis, e) valvula, ae f vesica biliaris

артериальды жүрекше бронх жүректiк қосылыс басты, жалпы без бүйрек үстi безi бөлiк сүйек миы жұлын милық мұрын қасы қан тасушы қабат таламус, мидың көру төмпегi тимус, айырша без кеңiрдек қынап бiлезiк бел латын т.-де тек Nom.pl.-де жарғақтық түйiншек көру кiшi жiлiншiктiк қақпақша өт қуығы

---

13. Тақырыбы: Жалпы сөз құрылымы туралы түсiнiк. Сөз құрамы. Морфемалар түрлерi. Морфемалық талдау.
Сабақтың жоспары:

1. 
   Сөз құрылымына қарай талдау. Сөз тудырушы және құралған негiз.
   
2. 
   Грек - латын терминоэлементтерi
   
3. 
   Зат есiмдер және сын есiмдер жұрнақтары
   

Сөз құрамы мағынасына, формасына қарай бөлiнбейтiн бөлiктерден тұрады. Олар: префикстер, сөз түбiрi, жұрнақ және жалғау. Осы сөз бөлiктерiнiң бәрiн морфемалар (грек. morphe - форма) деп атайды. Негiзi түбiрде орналасқан. Мысалы: тер, терлеу, тершең, тердi т.б..

Түбiр сөзге қатыстығына қарай префикс пен жұрнақ сөз құраушы аффикстер деп аталады (лат. afficus - бекiтiлген). Олар түбiр сөзге жалғану арқылы жаңа сөздер құрайды (сөз құраушылар). Жалғаудың грамматиқалық мағынасы болады. Ол сөздердi септiктерге, түрлерге, тектерге өзгертедi. Сөздердi морфемаларға бөлудi – морфемалық талдау немесе құрамына қарай талдау деп аталады.

Inter-vertеbral-is,e

Префикс түбiр жұрнақ жалғау


Сөз құраушы аффикстер
Жалғауға дейiнгi, негiзгi лексикалық мағынаны алып жүретiн, өзгермейтiн сөз бөлiгiн – сөз негiзi деп атайды. Vertebra , vertebral –is сөздерiнiң негiздерi- vertebr-, vertebral, intervertebral болып табылады. Мысалдардан көрiнiп тұрғандай, сөз негiзi кейбiр жағдайда тұүбiр арқылы берiледi, ал кейбiр жағдайда – түбiр және сөз құраушы аффикстермен берiледi.
Сөз құрылымына қарай талдау. Сөз тудырушы жәнеқұралған негiз.

Морфемалық талдау – сөздiң қандай бөлiктерден тұратынын көрсетедi. Бiрақ ол сөз құралудағы “механизiмi қандай деген сұраққа жауап бере алмайды. Бұл механизмдi сөз құрылымына қарай талдау көмегiмен шешуге болады. Бұл талдаудың мақсаты: сөзден негiз құраушы бөлiктi және сөздiң құралуына себеп болған аффикстi бөлiп алу болып табылады.

Морфемалық және сөз құрылымына қарай талдау айырмашылығын мына мысалдан көруге болады: interlobularis- бөлiкше аралық сын есiм – морфемалық тандау арқылы 4 бөлiктен тұрады: inter (префикс), lob (түбiр) ul,-ar-(жұрнақтар), is (жалғау): ал сөз құрылымына қарай талдау арқылы оны 2 бөлiкке бөлуге болады: inter аралық (префикс) + lobural (is) бөлiкше (сөз тудырушы негiз). Нағыз “механизмi: inter (префикс) + lobural (is) (сөз тудырушы негiз ешқандай морфемаларға бөлiнбейдi).

---

Сонымен, сөз тудырушы негiз деп - аффикстер жалғау арқылы құрамы күрделi болып жасалынған негiздi айтамыз. Құралған негiз құраушы негiзден 1-морфемаға артық болады. Құрамында құралған негiзi бар сөздi құралған деп, ал құраушы негiздi құраушы сөз деп атаймыз. Мысалы:

құрушы негiз құралған негiз I құралған негiз II құралған негiз IV

Lob us бөлiк lob-ul (us) lobul ar (is) inter- lobular (is)

Сөз құраушы негiздi бөлiп алу үшiн сөздердi екi қатарға қою керек.

1) Бiр негiзден тұратын (немесе 1-түбiрден) және 2) бiр аффикстен тұратын (немесе аффикстерден).Мысалы: cholecys-itis, cholecyst-o pexia,cholcyest-o graphia,gastri itis,vagin itis т.б.

Сөз құраушы негiз тек қана құралған сөздiң негiзiн ғана құрамайды, сонымен қатар ол оның мағынасын да бiлдiредi.

Грек - латын терминоэлементтерi

Құралған сөздiң кез-келген бөлiгi, терминологияда берiлген мағынасына қарай сөзде қолданылуын - терминоэлемент деп атайды. Термин сөздердi ТЭ болу кезiнде, морфемаға бөлген сияқты сәйкес келмейдi. Себебi кейбiр ТЭ-лер бiрнеше морфемаларды бiрiктiредi. Мыс: asthen-opia-астенопия, Asthen-o-spermia, астен- о- спермия, бұл жерден asthen(o) астен терминоэлементiн бөлiп алуға болады, а- жоқ + sthenes әлсiз деген мағынаны бiлдiредi. Сонымен қатар tom ia томия, rhaph-ia рафия, log-ia логия терминоэлементтерiн алсақ, ол құрамына қарай екi морфемалық бөлiктен тұрады, мағынасы бiреу: түбiр iа + жұрнағы iс-қимылды бiлдiредi (кесу, тiгу, бiлiм). Ал ectomia - эктомия терминоэлементi үш морфемадан тұрады: ес алуы, + түбiр tome кесу+жұрнақ, iа - кесiп алып тастау.

Грек - латын терминоэлементтерi медициналық, биологиялық терминдердiң халықаралық “алтын қорын құрайды”. ТЭ бөлiктерi арқылы көптеген бiр типтi терминдер құралады. Олар бiр-бiрiмен бiрлесе отырып, күрделi терминдiк жүйенi жасайды.

---

Сөз құрау тәсiлдерi

Сөз құраудың негiзгi тәсiлдерi аффикстiк және аффиксiз болады. Аффикстiк тәсiл дегенiмiз - сөз құраушы негiзге префикс пен жұрнақ жалғау. Ал аффиксiз тәсiл көбiнесе күрделi сөздер құрған кезде қолданылады. Күрделi сөз бiрнеше сөз құраушы негiзден тұрады. Күрделi сөз сөздердi (негiздердi) бiрiктiру тәсiлiмен жасалады. Егер сөзде бiр сөз құраушы негiз болса жәй сөз деп аталады. Мыс: costalis, аticularis-жәй сөздер; a costoarticularis- күрделi сөз.

Жұрнақтандыру

Жұрнақтандыру дегенiмiз – сөз құраушы негiзге жұрнақ жалғауды айтамыз. Осындай жолмен жасалған сөздердi жұрнақтанған сөз дейдi.

Жұрнақ қызметi өте маңызды. Жұрнақтар көмегiмен сөздер әртүрлi мағынаны бередi. Мыс: - ul, (cul), ol жұрнақтары сөзге жалғанып кiшiрейтiлген деген мағынадағы сөздердi жасайды. Мысалы:( lobulus-бөлiкше, tuberculum- төмпешiк alveola- шұңқырша); iо жұрнағы арқылы iс-қимылды, процестi бiлдiретiн зат есiмдер жасалады. Мысалы: flexio-иушi, rotatio-айналдырушы, curatio-емдеуші; ал or жұрнағымен жасалған зат есiмдер iс-қимылды жасаушы атауын бiлдiредi. Мысалы: m.flexor-иiлдiрушi бұлшық етi, prosector-прозектор кесушi адамды айтады.
NB-Көңiл бөлiңiз.

Зат есiмнен сын есiм жасалған кезде жұрнақ зат есiм негiзiне жалғанады.

Ереже бойынша сөз құраушы негiз және жұрнақ бiр тiлге (латын немесе грек) жатады, бiрақ терминологияда ережеге бағынбайтын сын есiмдер бар. Мыс: brachi – al – is, acromi – al – is, petr – os – us, arteri – os – us.

Бұл сөздерде негiз - грек тiлiнде, ал жұрнақ - латын тiлiнде. Кейбiр сөздерде латын және грек жұрнақтары да кездеседi. Мысалы: spheno id al is (id - грек., al – лат.).
Зат есiмдер және сын есiмдер жұрнақтары

I. Зат есiмдер негiзiне жалғанып, “кiшiрейтiлген” деген мағынадағы зат есiмдердi құрайтын ж±рнаќтар.

	Зат есiмдердiң сөз құраушы негiздерi	Құралған сөздер
ul (us, a, um)	Glob – us – шар Ven – a – вена Fren – um – жүген	Glob – ulus – кiшi шар Ven – ula – кiшi вена Fren – ulum– жүгеншiк
ol (us, a, um)	Bronch – us – бронх Are – a – дөңгелек	Bronch-olus-кіші бронх Are-ola-дөңгелекше
cul (us, a, um)	Canal-is-өзек Aur-is-құлақ Gen-u-тiзе	Canal-i-culus-өзекше Aur-i-cula-құлақша Gen-i-culum-тiзеше
ell (us,a,um)	Lam-ina-табақша Ceber-rum-үлкен ми	Lam-ella-кiшi табақша Cereb-ellum-мишық
ill (us,a,um)	Mam – ma – сүт безi	Mam-illa-емiзiкше

---