ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ


Курстық жұмыс

Тақырыбы: Сөзжасамды оқыту барысында жаңа әдіс-тәсілдерді тиімді пайдалану жолдары

Оқу бөлімі: Күндізгі

Мамандық: «Негізгі орта білім»

Білімділік: - «Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі»

Курс:

Топ:

Орындаған:

Ғылыми жетекшісі:



Ғылыми аппарат
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі: Бүгінгі таңда қазақ тілі білімінің бір саласы- сөзжасамды оқытудағы жаңа технологиялар мен оның тиімді әдіс-тәсілдерін қарастыру. Сөзжасамдық тәсілдерді оқытуда қолданылған әдіс тәсілдерді қолданыста пайдалану, тәжірибедегі тәсілдерді синтездеу қорытындылау.
Курстық жұмыстың мақсаты: Сөзжасамды оқытудағы тиімді-әдіс тәсілдерді саралап, тиімдісін ұсыну.
Курстық жұмыстың міндеті:

• 
  Сөзжасам ұғымы мен тәсілдеріне тоқталу
  
• 
  Сөзжасамды оқытудағы технологиялар негіздерін көосету
  
• 
  Жаңа технологиялардың тиімді әдіс-тәсілдерін ұсыну
  

Зерттеу объектісі: жалпы білім беретін мектеп
Курстық жұмыстың зерттеу базасы - мектеп


Зерттеу гипотезасы

Егер сөзжасамды оқытудың тиімді жолдарын ұсынатын болсақ, оны игеру мен тәсілдерін ажырату оңайға түседі.

Жұмыстың мазмұны

Кіріспе..........................................................................................................2

Негізгі бөлім

І. Сөзжасамдық тәсілдер

1.1. Синтетикалық тәсіл............................................................................4

1.2. Аналитикалық тәсіл........................................................................... 11

1.3. Лексика-семантикалық тәсіл............................................................19
ІІ. Сөзжасамды оқытуда жаңа әдіс -тәсілдерді тиімді пайдалану жолдары

2.1. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының тиімді әдіс-тәсілдері.........

2.2. Блум таксономиясы негізінде сөзжасамды оқыту тиімділігі.................

---

Қортынды

Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Сөзжасам 1991 жылы жоғары оқу орындарының оқу жоспарына кіріп, содан бері қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бөлімінің студенттеріне жеке пән ретінде оқытылып келеді.

Бұл пәннің оқу жоспарына қосылуы сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы ретінде танылуына байланысты. Сөзжасам мәселесі бұл кезеңге дейін мүлдем оқытылмады деуге болмайды. Сөзжасам жеке сала болып танылмаған кезде, ол морфология саласына жатқызылып, морфология курсымен бірге оқытылып келді. Бірақ, морфология құрамында сөзжасам мәселелерінің тек сөз таптарының сөзжасамы ғана қамтылды. Сөзжасамның басқа мәселелері ол кезде зерттелмеді де, окытылмады.

Сөзжасам шетел тіл білімінде, орыс тіл білімінде тіл білімінің жеке саласы ретінде басқа салалардан кеш танылғанымен, қазақ тіл білімімен салыстырғанда, оларда жиырма шақты жыл бұрын танылды. Оқу жоспарына да пән ретінде бізден ертерек қосылды. Қазақ тіл білімінде сөзжасамның дербес сала ретінде танылуы 1989 жылға жатады. 1989 жылы шыққан «Казіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монографияда сөзжасам казақ тіл білімінің жеке саласы деп дәлелденді.

Сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы болып танылуы оның өзіндік зерттеу нысанасы болуымен байланысты. Сөзжасам тілдің сөзжасам жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, сөзжасамның амал-тәсілдерін, сөздердің жасалу жолдарын, сөзжасам арқылы жасалған туынды сөздерді, олардың түрлерін сөзжасамдық үлгілерді, сөзжасамдық мағынаны, әр сөз табының сөзжасамын т.б. толып жатқан сөзжасамға қатысты мәселелерді зерттейді, яғни тілдің сөзжасам жүйесін зерттейді. Тілдің сөзжасам жүйесі казақ тілінің сөздік қоры мен сөздік құрамын жаңа сөздер жасау арқылы толықтырып отыратын негізгі тілдік кұбылыс болғандықтан, тілде оны іске қосып отыратын сөзжасамдық заңдылықтар, әдіс-тәсілдер көне замандардан бері қолданылып, дамып іріктеліп, түрлі өзгерістерді басынан өткізіп, қазіргі қалыпқа түсіп, әбден қалыптасқан. Сондықтан тілде жаңа сөз кездейсоқ, қалай болса, солай жасала бермейді. Ол тілде қалыптасқан заңдылықтар арқылы жүзеге асады. Сөзжасам пәні студенттерді осы зандылықтармен таныстырады, ол туралы нақтылы ғылыми деректер береді.

Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып толықтырып отыру негізінен тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Басқа тілдерден сөз қабылдау арқылы да тілдің сөздік қоры байып отыратыны көпшілікке таныс. Бұл — құбылыс қай тілге де жат емес және ертеден келе жатқан, белгілі жағдай. Алайда сөз байлығының толығу арнасы — тілдің сөзжасам жуйесі, оның ішінде сөзжасам тәсілдерімен тікелей байланысты. Ал ол тілдің сөзжасам жүйесінің негізгі құрылымлық мәселесі, сондыктан сөзжасам взект) мәселе болған жерде — оның сөзжасамдық тәсілдері сөз болмауы мумкін емес. Басқа тілден кірген сөздерді былай қойғанда, тілдің ішкі мумкіндігі арқылы создік қорды молайтып, тілге үнемі қосылып жаткан жаңа сөздердің бәрі де белілі жолмен жасалып, тілдің лексикалық қорынан орын тебеді. Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жактарын ескеріп, жинақтап үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып қалды. Олар: 1)синтетикалық(морфологиялық), 2)аналитикалық(синтаксистік), 3) лексика-семантикалық тәсілдер,

---

Сөзжасам мен оның тәсілдерін оқытуда тиімді деп танып отырған сын тұрғысынан ойлау технологиясы мен Блум таксономиясының әдіс-тәсілдерін қарастырып, соның негізінде жұмыс жоспарын ұсынып отырмыз.

1. 
   Синтетикалық тәсіл
   

Сөзжасамның синтетикалық тәсілі бұл атауынан басқа да бірнеше түрде айтыла береді. Солардың ішінен балама есепті жиі қолданылатыны морфологиялық тәсіл. Сөйтіп сөзжасам, байланысу т.б. амалдарда морфология мен синтетика сөздері синоним болып жұмсалады. Бұл тәсіл одан әрі аффиксті немесе суффиксті турі деп те айтылады. Қазақ тілі мектеп грамматикасы мен оқулыктарындағы жұрнақ қосылу арқылы жасалған туынды тубір немесе туынды сөз делінетіндер де осы амалды білдіреді Сөйтіп, сөзжасамның түркі тілдері, сонын ішінде қазақ тілінде, ең бір жиі қолданылатын бұл амалы жоғарыда санап өткендегідей түрліше аталып және солай баяндалып жүрген жағдай бар.

Синтетикалық сөзжасамның негізінде пайда болған бүтіндер де бірде туынды сөз, екінші бір жерде туынды түбір делінсе, оларлың қай сөз табына тән екендігі ескеріліп, туынды зат есім (ки-ім, тара-қ, же-нт), туынды етістік (бас-та, ақ-та, ескі-р, кеш-ік, бір-лс-с) т.б. осы тәрізденіп, жеке-жеке сөз таптары тұрғысынан ат тағылатын жағдайлар да бар.

Жалпы сөзжасам, оның түрлі амал-тәсілдері, олар арқылы пайда болған бүтіндер, сөз таптарына қатысымен қоса грамматиканың морфологиясы мен синтаксисінен бөлек өз алдына дара сала есепті танылып, солай сипатталатын болғандықтан да, синтетикалық тәсіл дегенге тоқталдық. Синтетика сиитез дегеннен жасалған. Синтез қосу делінетіндіктен саны екі немесе одан артық бүтіндер болуы шарт. Олай болса, тілдік екі единица, ретіне қарай одан да көп единицалар қосылып: бас-ты, бас-тық, бас-та, бас-та-ма, бас-та-у-ыш т.т. осылар тәрізді сөздер пайда болады. Осылардың әрқайсысы-өз алдына дербес лексика-грамматикалық единицалар.

Синтетикалық сөз жасамда ең түпкі мағыналы бөлшек түбірі болады. Ол түбір сөз немесе түбір морфема яки негізгі түбір делінеді. Бұған: бас,көз, қол, тіл, кел, кет, бір, үш, аһ, үһ тәрізді негізінен бір буынды болып келетіндермен қатар: әже, апа, бала, отыр, жүгір т.б. екі, үш буындылар да, өзге тілдерден, орыс тілінен де, енген: муғалім, клип, октябрь, революция, коммунист, самолет, космонавт т. т. мысал бола алады.

Қазақ тілі негізгі сөздік қорына енетін мыңдаған, әлденеше мыңдаған сөздер сөзжасамның барлық амалдарына, сондай-ақ синтетикалық түріне де ұйткы болады. Синтез амалының негізі, ұйткысы осылар тәрізді дербес мәнді сөздерден тұрады да, оларға аффикс(тер) қосылады.Қазақ тілі оқулықтарында қосымшалардың ішінен жұрнақтар тобы синтетикалық тәсілдің екінші бір шартты бөлегі болып саналады. Сонда:

---

ақ-та, ағ-ар, ақ-шыл, ақ-си, ақ-си-т деп, жалаң түбір мен жалаң жұрнақ қосындысынан тұрып та, одан әрі: ақ-та-н, ақ-та-л, ағ-ар-аң, ағ-ар-аң-да, ақ-си-т тәрізденіп күрделене, саны көбейе түскен жұрнақтар түрінде келіп те синтетикалық сөз жасам тәсілінің шеңбері кеңейе береді.

Түбір морфема мен жұрнақ немесе жұрнақтар деп танып, талдауға келетін: жол-да-с, бас-шы, кеш-кі, кеш.-кісін, іш-кі-лік, іш-ім-дік, көр-ім-дік, біл-ім-ділік, біл-гір, біл-гіш т.т. синтетикалық тәсілдің нәтижелеріне жатады. Міне осылар,баска да мыңдаған тілімізге сіңісті туынды түбірлерге көңіл аударсақ, алдымен жасалу тегі деп танылатын негіз немесе негіз сөзге кездесеміз. Бір негіз, басқаша айтқанда, негізгі түбір — синтетикалық амалдың ұйтқысы.

Бір түбірге сан жағынан жалаң, сондай-ақ екі, үш, одан да көп жұрнақ қосыла алады. Соңғы жұрнақтар сөздерінен бұрынғы жұрнактың ыңғайына сәйкестеліп қосылады. Мәселен, бас зат есімінен бас-та, бас-қар болып етістік жасалады. «Тойды баста» деген мен «тойды басқар» дегеннің іштей мәндері өзгеше. Соған сәйкес олар одан әрі бас-тау-шы, бас-қар-у-шы; бас-та-ма, бас-қар-ма; бае-та-у-ыш (сөйлемнің бастауышы; салыст: бастауыш мектеп, бастауыш партия ұйымы т.т.) т.т. синтетикалық сөзжасаммен өрбіп, жалғаса береді. Алғашқы ұйткы түбір бас болғанмен, соңғылары үшін баста мен бас-қар. Сондықтан түбірлес туындылар десек те, формалас (жұрнақтас) түбірлер десек те, мағыналарын негізге алу қажет болады. Жау--гер (жау-гер-шілік) мен жау-ын-гер дегенде түбірлес те, жұрнақтас та сияқтанып көрінгенмен, құрамдарының әртүрлі болуына сәйкес, бұлар дербес сөздер. Дыбысталуы бірдей -шы, -ші жұрнағын алсақ, түрлі түбір, түрлі сөз құрамында омоформа тобына жатып кетеді.

Мал-шы дегеннің өзінде: а) мал: мал-шы яғни мал бағушы мәнін беріп, зат есімнен зат есім жасайды; б) мал етістік болса, (қолыңды суға мал) мал-шы түрінде сол етістік қалпында қалып, оның өзінде: «Қолын суға малшылап отыр» дегендегі -ла аффиксті туынды тубірге негіз болады, «Қолынды суға малшы!» деп, өтіне де бұйыра айтылатын жағдаймен бірге, «Осыдан аягыңды суға малшы, мен саған көрсетейін!» — деген қтынастық мәнді беретін, соңғы екеуінде де рай категориясының -шы аффиксі форма тудырушы қызметін атқарады, бұл, арадағы -шы сөз жасаушылар тобына енбейді. Соған қарамай, осылар т. б. жерлерде кездесетіндер омоформалар тобын құрайды.

Құрамдары басқа-басқа болып, өздсрі мағыналас келетін жұрнактар да бар. Олар синонимдік топ құрайды. Мысалы:

---

бал-гер мен бал-шы, ыр-ғы мен ыр-шы, жылау-ық пен жыла-ғыш, кара-ла мен қара-й-т т.т.

Түбірлес деуге де келетін, жұрнақтас та тәрізді болатын көптеген туынды түбірлер бар. Олар бейнелеуіш сөздер тобын құрайды. Мысалға солардың ішінен бірсыпыра етістік сөздерді алайық:

а) бақ-ырай мен бақши, бағ-жи дегендердің түбірі бақ (бақсам, бақ-ыла, бағ-дар т.т. да түбірлесі екені нақты көрініп тұр. Осы түбірден деуге келетін баж-ырай етістігі тағы бар. Осылар тәрізді: ақ-ырай, аж-ырай; едірей, еж-ірей; күд-ірей, күж-ірей; без-ірей, бед-ірей; од-ырай, ож-ырай сияқтылар синтетикалық пен фонетикалық сөзжасамдар араласа қолданылып тұрғанына дәлел бола алатын сияқты.

б) Дене, бет-бейне, жүріс-тұрыс, қозгалыс т.т. құбылу процестерін білдіретін етістіктер жасайтын өзге де түрлі жұрнақтар бар. Олар: -ши, -ти, -тай, -пи, -қи түрінде бір келсе,-ақта, -екте, -лақта, -лекте т.т. күрделене қосылады. Бұлардың -аңда, -еңде, -алаңда, -елеңде т.б. түрлері де бар:

1) Қу-ши, бағ-ши, жым-пи, дөң,-ки, тың-қи:

2) тал-тай, шол-тай, шұн-ти, құн-ти;

3) елп-екте, елп-ілде, елп-електе;

4) сек-еңде, елп-еңде; елп-елеңде, қара-лаң-да т.т. т.б. осылар тәрізді синтетикалық сөзжасамның тіл-тілде әрқилы түрлері бар. Түркі тілдерінің өзінде үнемі бір сыдырғы бола бермейді.

Аффикс деген атауға жатқанымен олар префикс, ин-
фикс, интерфикс, суффикс сияқты түр-түрге топталады.
Осылардан қазақ тілінде аффикс деп айтып, қолдану ға-
на сөзжасам жүйесіне сай келеді.

Аффиксте сөзжасам өзге тәсілдерге негіз бола алады.
Бұған таулы-тасты, азын-аулақ, жетім-жесір, іркіс-тіркіс- т.т көптеген қос сөздердің әр сыңарына тау-лы, тас--
ты, аз-ын, жет-ім, тір-кіс сияқты морфологиялық талдап
барып та көз жеткізуге болады. Көзқарас, халықаралық,
бесжылдық, бүрсігүні,ендігәрі тәрізді біріккен сөздер
құрамында да жұрнақты сыңарлары нақты да, күңгірт-
тене де кірігеді.

Сөз тудыратын аффикстер аналитикалық формалар
құрамында да кездеседі. -а кел (тұр-а келді), -й бер (ой-
на-й бер), -п жібер (жыла-п жіберме) т.т. да көсемше
жұрнақтары аналитикалық сөзжасамның шартты сыңа-
ры есепті қызмет атқарады. Колхоз-шылық (колхоз-шылық қол тиейді-) дегенде қысқарған сөзге одан әрі

---

Смотрите также файлы

• Замена неотбытой части наказания более мягким видом наказания.docx

• Волшебные узоры Хохломы.doc

• Практическая работа 1 Теоретические основы моделирования. Регрессионный и корреляционный анализ.docx

• Министерство образования иркутской области.docx

• Таырыбы аза тілі сабатарында жазылым рекетін мегертуді тиімді жолдары Курсты жмысты мазмны.docx