Файл: Таырыбы Сзжасамды оыту барысында жаа дістсілдерді тиімді пайдалану жолдары.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 23.11.2023
Просмотров: 130
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
-
дердің географиялық атаулар яғни өзен, көл, жер, қала
және кісі аттарында жиі кездескенін көрсетеді. Бұл жағ-
дай аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасаудың өзі түркі
тілдерінде жер-су, кісі аттарынан басталған ба деген ой
салады.Әрине, ол әлі де анықтауды, зерттеуді керек
етеді, қалайда ол өте көңіл бөлерлік жай. Қазігі түркі
тілдерінде де аналитикалық, тәсіл кең қолданылады. Ол
түркі тілдеріне арналған грамматикалардың бәрінде
көрсетіліп жүр. Оның бәрін атап беру мүмкін емес. Де-
генмен сөзжасамда фундаментальді еңбек қалдырған
3.В.Сенортян еңбегін атамауға болмайды. Ол түркі
тілдерінде сөзжасам тек жұрнақ арқылы ғана жасалып
қоймайды, басқа тәсілдер де көп қолданылады деген
болатын. Оны өз сөзімен келтірейік; «Түркі тілдерінің
сөзжасам тәсілдері мен жолдары түрлі-түрлі. Олардың
ішіндегі негізгі — қосымша арқылы жасалу. Бірақ ол
жалғыз тәсіл емес. Қосымшамен қатар қашаннан бері
басқа тәсілдер де белгіленді, олар жинақталып, сөзжа-
самның аналитикалық тәсілін құрайды», — дейді. [7]
Жоғарыда келтірген үзіндіде 3.В.Севортян анали-
тикалық сөзжасамның өзі іштей түрлі тәсілдерден тұра-
тынын айтты. Бұдан біз аналитикалық тәсілдің іштсй
аумағы кең және де тармағы мол құбылыс екенін
аңғарамыз. Сөйтіп, түркі тілдеріндегі негізгі тәсілдердің
біріне жататын аналитикалық тәсілдің ішкі ерекшелік-
тері мол екені сөзсіз.
Енді қазақ тілінде жалпы аналитикалық тәсілге жа-
татын қандай тәсілдер барына тоқталайық. Тілгмізде
аналитикалық тәсілдің мынадай ішкі түрлері бар:
1) сөзқосым, 2) қосарлау, 3) тіркестіру, 4) қысқарту.
1. Сөзқосым тәсглі арқылы қазақ тілінде екі я онан
да көп түбір сөздер біртұтас дыбыстық құрамға қосы-
лып, бір лексикалық мағына беріп, бір ұғымды білдіріп,
бір лексикалық единица жасайды, сондықтан сөздің
осылайша жасалуын сөзқосыи тәсілі арқылы жасалу деп санаймыз. Мысалы: баспасөз, өнеркәсіп, басқұр, бу-
гін, биыл, апар, әкел, қолғап, қолғанат, аққу, көлбақа,қ
осаяқ, көкқұтан т. б.
Келтірілген мысалда күрделі сөздердің компонентте-
рін байланыстырып тұрған ешбір элемент жоқ. Орыс
тілі сияқты тідердегі сөз бен сөзді байланыстырушы
элементтер мұнда жоқ, басқа да арнайы сөздер біріктіре
-
тін морфемалар да жоқ. Мұнда күрделі сзөдердің ком-
поненттері ұзақ қолданыла келе, 6ірімен-бірі бірігіп,
қосылып кеткен. Осы ерекшелікке сай оны сөзқосым тә-
сілі деп атап отырмыз. Свз>сосым тэс1л! аркылы жасал-
ган сөздер сөздіктерде дербес сөз деп танылады. Сөзоқ-
сым тәсілі де іштей ажыратылады, өйткені осы тәсіл ар-
қылы жасалған сөздер біркелкі емес. Компоненттерінен
дыбыстық құрамына қарап, бұл тәсілді екіге бөлуге бо-
лады: 6іріктіру, кіріктіру тәсілдері.
Біріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің ішкі
компоненттерің әрқайсысы өздерінің жеке не дербес
қолданылғандағы дыбыстық құрамын толық сақтай оты-
рып бірегелі. Мысалы: шекара, өнеркәсіп, айбалта, ақ-
сақал, көкқұтан, көкжөтел, орынбасар, аққу, аққұтан,
қаламсап, оттгі, сутегі, құсбегі атбегі, қолбасы, отағ
асы, бірқыдыру, бірқатар, біртоға, біржолата, т. б.
Кіріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің компо-
ненттерінің кейде 6іреуі, кейде екеуі де дыбыстық құра-
мын ықшамдап, өзгертіп бірігеді, сондықтан оларды кі-
ріккен сөздер деп атайды. Мысалы: бұл жыл — биыл,
бұл күн — бүгін, алып бар — апер, алып кел — әкел, ал-
ып бер — әпер, қол қанат — қолғанат, аға-іиі — ағайын,
қара ала құс — карлығаш, білек жүзік — білезік, сахар
асы — сәргсі, сегіз он — сексен, тоғыз он — тоқсан, іш
құр — ышқыр, бел бау — белбеу т. б.
Сөзқосым тәсілі тек түркі тілдерінің сөзжасам жүйе-
сіне ғана қатысты деуге болмайды. Бұл дүние жүзін-
дегі тілдерге өте кең тараған тәсіл. Әсіресе, ол жазуы
ертеден келе жатқан, жазу мәдениеті күшті елдерде көп
орын алады.
Ал 6іздің тілімізде бірсыпыра біріккен сөздер таныл-
май, бөлек жазылып жүр. Олардың бірде бірге, бірде
бөлек жазылуы да, ауытқуы, түрлі сөздікте түрлі берілуі
де бар, ол да — өзінің шешімін күтіп тұрған мәселе.
2. Қосарлау тәсілі екі сөздің бір-біріне қосарлануы
я бір сөздің қайталануы арқылы сөз жасайды, ол тілде
көне замандардан келе жатқан тәсілге жатады. Ол түркі тілдерінің ең квне жазба ескерткіштері—орхон жазба
ескерткіштерінде де болған тәсіл. Мысалы: арқыш--
тіркіш (караваны) керуендер, ічін-ташын — (внутри-снару-
жи)
-
т. б.
Сөйтіп, екі сөздің қосарлануы арқылы жасалған сзө-
дер қосарлама тәсіліне жатады. Бұл тәсіл қазақ тілінде
қазір де өте төімді. Мысалы: ага-іні, ата-ене, әке-шеше,
қыз-келіншек, жаман-жақсы, тау-тас, ыдыс-аяқ, ине-жіп,
бс\ес-алты, жақсылы-жаманды, ұзынды-қысқалы, бүгін--
ертең, көрпе-жастық ата-ана, туған-туысқан, сән-салта-
нат, ән-күй, ойын-той т. б. Қосарлама тәсілі арқылы сөз
жасаудың мынадай шарттары бар: олардың екі сыңары
мағыналас, мағынасы жақын, синоним сөздер болу ке-
рек: ата-ана, некен-саяқ, құрал-сайман, ата-ене, әя-күй,
ойын-сауық т. б. Ата және ене, ата мен апа — 6іріне-6ірі
жақын заттардың аттары, ән-күй, ойын-той да сондай.
Ал некен мен саяқ, құрал мен сайман — синоним сөздер.
Қосарлама тәсілі арқылы сөз жасалу үшін оның ком-
поненттері бір сөз табынан болуға тиіс: бес-алты — екі
сыңары да сан есімнен жасалған, бүгін-ертең — екі ком-
поненті де үстеуден, ата-ана — екі компоненті де зат
есімнен, жақсылы-жаманды екі компоненті де сын есім-
нен жасалған, келіп-кетіп — екі компонентіде етістік-
тен жасалған,
Қосарлама тәсілі арқылы жасалған қос сөздердің екі
компонентінің морфемдік құрамы сай келіп отырады:
ұзынды-қысқалы, барып->сайть>п т. б. Олардың компо-
ненттерінің буын саны да сай келуге тиіс: ата-ана, әке--шеше, жеті-сегіз т.6. Бұл заңдылық бұзылса, буын саны
аз компонент бірінші орында, буын саны көп компонент
екінші орында тұрады қыз-келіншек, тай-тулақ, бес--
алты т.б. Бұған қарама-қарсы жағдай өте сирек кез-
деседі. Мысалы: ойын-той т.б. Қосарлама тәсілі арқылы
жасалған сөздердің бәрінде жинақтау мағынасы болады.
Қайталама тәсіліне бір сөздің қайталануы арқылы
жасалған сөздер жатады. Мысалы: қора-қора, тау-тау,бетпе-бет, көзбе-көз,бір-біріне,өзді-өз,өзінен-өзі, қып-қы-
зыл, өзімен-өзі,өзі1-өзіне, ас-мас, шай-пай т. б.
Қайталама тәсілі арқылы сөз жасаудың шарттары.
1 Қос сөздің екі компоненті де бір сөзден құралады, ол не ешбір өзгеріссіз түбір қалрпында қайталанады: қора-қора, тау-тау, мая-мая т.б
2. Екі компонентінде де бір қосымша қайталанады: сұрап-сұрап, келе-келе, айтып-айтып т.б
3. Екі компонентінде де антоним қосымшалары болады: орынды-орынсыз, жөнді-жөнсіз. Кейде олар болымды-болымсыз формалардың қарама-қарсылығына құрылады: келіп-кетпей, айтып-айтпай т.б.
4. Екі компоненттің біріншісінде –ба,-бе қосымшасы қосылу арқылы жасалады: көзбе-көз, ауызба-ауыз т.б
5. Екі компоненттің біріне я екеуіне септік, біріне тәуелдік жалғауы жалғанады: өзінен-өзі, өзімен-өзі т.б
6. Екі компоненттің бірі, көбіне екіншісі, алғашқы сыңарының бірінші дыбысын өзгерту я дыбыс қосылуы арқылы жасалады: шай-пай, ас-мас, жігіт-мігіт т.б.
7. Қайталама тәсілі бір компоненттің буынын екінші компонентте қайталау арқылы да жасалады: қып-қызыл, жап-жасыл, қап-қара т.б
3. Тіркестіру тәсілі арқылы сөз жасалғанда, сөз тіркестері ұзақ уақыт қолданыла келе компоненттерінің мағыналары кірігіп, бір мағынаға көшеді. Бірақ олар өзінің сөз тіркесі кезіндегі бөлек жазылу қалпын сақтаған. Мысалы: кіріп шық, алып кел, алып бер. Кейін ол сөзжасамдық моделге айналып, сөз модель арқылы басқа сөздер де жасалатын болған. Мәселен, қазақ тілінде қара жол, жалғыз аяқ жол сияқты тіркестердің моделімен темір жол сияқты сөз жасалады. Ол-бұрын өмірде болмаған, жаңа пайда болған затқа қойылған ат.
Бұлар тілде дайын тұрған сөздер,әркім де оларды осы құрамда, бір мағынада, бір заттардың аты ретінде қолданылады. Сөйлемнің бір ғана мүшесі болады,сөз түрлендіруші қосымшалар олардың соңғы компонентіне ғана жалғанады. Бірақ олар дербес сөз болып танылмай жүр, өйткені сөз деп бірге жазылған, тұтас дыбыстық құрамдағы сөздер ғана алынып, күрделі сөздердің мағына бірлігі ескерілмей, сөздіктерде тіркес ретінде беріледі.
Тіркесу арқылы жасалған сан есімдер мен сын есімдер, күрделі етістіктердің жағдайы басқа сөз таптарындағы күрделі сөздерден гөрі тәуірірек. Олар грамматикаларда, оқулықтарда күрделі сөздеп танылады, Мысалы: он алты, отыз бір, жүз елу, екі жүз, алпыс бес, қара торы, күрең торы, қара қошқыл сияқты күрделі сөздердің әрқайсысы біртұтас лексикалықмағына береді, сандардыңаты, сындық белгілері, түстің аты, қимылдың аттары.Бұндай күрделі сөздердің де компоненттері тұрақты, олардың орны берік, араларына басқа сөздер түспсйді. Күрделі сөздердің жеке компоненттері синтаксистік байланысқа түспей, олар тұтас бір сөз ретінде ғана басқа сөздермен байланысып, сөз тіркесінің бір компоненті болады,сөйлемде бір сөйлем мүшесі қызметін атқарады. Осы белгілердің бәрі — лексикалық единицаларды сипаттайтын белгілер.
Аналитикалық тәсілдің тіркесу түрінің тіліміздің әр сөз табының сөзжасам жүйесінен алатын орны әр түрлі. Мысалға қазақ тілінде тіркесу тәсілі сан есім сөзжасамында негізгі тәсіл болып саналады. Сан есімде нақтылысан атаулары тек қана бір санмен екінші санның тіркесуі арқылы жасалады. Бұл тәсіл сан есім сөзжасам жүйесінде әуел бастан-ақ қалыптасқан. Айталық санаудың бестік жуйесінде бестен жоғарғы сандарды санау үнін,бес санына беске дейінгі бірліктерді қосқан:
екі—бес, үш — бес, бес — төрт, бес — бір т б. Жиырмалық жүйеде сексен дегенді төрт жиырма түрінде атаған. Осы тәсіл сан есімде негізгі тәсіл болып қалыптасып қалған. Сан есімде көне замандардан келе жатқан жиырма дара сан атауы бар. Оған миллиаон, миллиард, триллион сандары қосылады. Олар дара сандардың бір-бірімен тіркесуі арқылы тіліміздегі бай сандық ұғымдар аты жасалған. Сондықтан тілде күрделі сандар керемет көп. Сан есімдердегі ең көп сандар-күрделі сандар, тек миллионға дейінгі күрделі сандардың өзі миллионға жуық.
Мұның өзі сан есім сөз табының құрамы негізінен күрделі сандардан тұратынын білдірсе, соған орай осы сөз табының сөзжасамында аналитикалық тәсілдің тіркесуі түрінің алатын орнын көрсетеді.
Ал зат есім сөзжасам жүйесінде де аналитикалық тәсілдер кең қолданылады, бірақ зат есімде синтетикалық тәсіл де көп дамыған. Сондықтан зат есім сөзжасам жүйесінде аналитикалық тәсіл негізгі тәсілдердің бірі ретінде қолданылады. Ал мұның өзі зат есім сөзжасам жүйесінде аналитикалық тәсілдің мол орын алатынын көрсете алады. Оған зат есімдегі біріккен сөздер, қос сөздер, тіркесу арқылы жасалған күрделі зат есімдер, қысқарған сөздер толық дәлел бола алады.
Сол сияқты аналитикалық тәсілдің тіркесі түрі кең қолданылатын сөз табына етістік жатады. Етістік сөзжасамында тіркестірі тәсілінің алатын орыны мол. Мұнда 30-ға жуық негізгі түбір етістіктер өзінің алдынан түрлі етістіктерді тіркеп алып, олардан күрделі қимылды білдіретін күрделі етістіктерді жасайды. Мысалға бір кел етістігінің өзі300-дей күрделі етістік жасайды. Аталған 30 етістіктің әрқайсысы осы шамалы күрделі етістік жасағаннның өзінде тілімізде ең аз дегеннің өзінде мыңға жуық күрделі етістіктер бар деп шамалауға болады. Күрделі етістіктердің бәрі де тіркестіру тәсілі арқылы жасалады.
Етістіктің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуына біріктіру арқылы жасалған етістіктер де жатады, бірақ олар өте аз: әкел-алып кел, әпер-алып бер, әкет-алып кет т.б.
Тіркестіру арқылы сөз жасаудың әр сөз табында өзіндік модельдері бар.
Ол модельдер тірек компонентке құрылған. Сан есімдерде күрделі сөздің тірек компоненті түрлі орында келеді. Ондық пен бірлік араласқан сандарда тірек компонент бірінші орында тұрады. Мысалы:
дердің географиялық атаулар яғни өзен, көл, жер, қала
және кісі аттарында жиі кездескенін көрсетеді. Бұл жағ-
дай аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасаудың өзі түркі
тілдерінде жер-су, кісі аттарынан басталған ба деген ой
салады.Әрине, ол әлі де анықтауды, зерттеуді керек
етеді, қалайда ол өте көңіл бөлерлік жай. Қазігі түркі
тілдерінде де аналитикалық, тәсіл кең қолданылады. Ол
түркі тілдеріне арналған грамматикалардың бәрінде
көрсетіліп жүр. Оның бәрін атап беру мүмкін емес. Де-
генмен сөзжасамда фундаментальді еңбек қалдырған
3.В.Сенортян еңбегін атамауға болмайды. Ол түркі
тілдерінде сөзжасам тек жұрнақ арқылы ғана жасалып
қоймайды, басқа тәсілдер де көп қолданылады деген
болатын. Оны өз сөзімен келтірейік; «Түркі тілдерінің
сөзжасам тәсілдері мен жолдары түрлі-түрлі. Олардың
ішіндегі негізгі — қосымша арқылы жасалу. Бірақ ол
жалғыз тәсіл емес. Қосымшамен қатар қашаннан бері
басқа тәсілдер де белгіленді, олар жинақталып, сөзжа-
самның аналитикалық тәсілін құрайды», — дейді. [7]
Жоғарыда келтірген үзіндіде 3.В.Севортян анали-
тикалық сөзжасамның өзі іштей түрлі тәсілдерден тұра-
тынын айтты. Бұдан біз аналитикалық тәсілдің іштсй
аумағы кең және де тармағы мол құбылыс екенін
аңғарамыз. Сөйтіп, түркі тілдеріндегі негізгі тәсілдердің
біріне жататын аналитикалық тәсілдің ішкі ерекшелік-
тері мол екені сөзсіз.
Енді қазақ тілінде жалпы аналитикалық тәсілге жа-
татын қандай тәсілдер барына тоқталайық. Тілгмізде
аналитикалық тәсілдің мынадай ішкі түрлері бар:
1) сөзқосым, 2) қосарлау, 3) тіркестіру, 4) қысқарту.
1. Сөзқосым тәсглі арқылы қазақ тілінде екі я онан
да көп түбір сөздер біртұтас дыбыстық құрамға қосы-
лып, бір лексикалық мағына беріп, бір ұғымды білдіріп,
бір лексикалық единица жасайды, сондықтан сөздің
осылайша жасалуын сөзқосыи тәсілі арқылы жасалу деп санаймыз. Мысалы: баспасөз, өнеркәсіп, басқұр, бу-
гін, биыл, апар, әкел, қолғап, қолғанат, аққу, көлбақа,қ
осаяқ, көкқұтан т. б.
Келтірілген мысалда күрделі сөздердің компонентте-
рін байланыстырып тұрған ешбір элемент жоқ. Орыс
тілі сияқты тідердегі сөз бен сөзді байланыстырушы
элементтер мұнда жоқ, басқа да арнайы сөздер біріктіре
-
тін морфемалар да жоқ. Мұнда күрделі сзөдердің ком-
поненттері ұзақ қолданыла келе, 6ірімен-бірі бірігіп,
қосылып кеткен. Осы ерекшелікке сай оны сөзқосым тә-
сілі деп атап отырмыз. Свз>сосым тэс1л! аркылы жасал-
ган сөздер сөздіктерде дербес сөз деп танылады. Сөзоқ-
сым тәсілі де іштей ажыратылады, өйткені осы тәсіл ар-
қылы жасалған сөздер біркелкі емес. Компоненттерінен
дыбыстық құрамына қарап, бұл тәсілді екіге бөлуге бо-
лады: 6іріктіру, кіріктіру тәсілдері.
Біріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің ішкі
компоненттерің әрқайсысы өздерінің жеке не дербес
қолданылғандағы дыбыстық құрамын толық сақтай оты-
рып бірегелі. Мысалы: шекара, өнеркәсіп, айбалта, ақ-
сақал, көкқұтан, көкжөтел, орынбасар, аққу, аққұтан,
қаламсап, оттгі, сутегі, құсбегі атбегі, қолбасы, отағ
асы, бірқыдыру, бірқатар, біртоға, біржолата, т. б.
Кіріктіру тәсілі арқылы жасалған сөздердің компо-
ненттерінің кейде 6іреуі, кейде екеуі де дыбыстық құра-
мын ықшамдап, өзгертіп бірігеді, сондықтан оларды кі-
ріккен сөздер деп атайды. Мысалы: бұл жыл — биыл,
бұл күн — бүгін, алып бар — апер, алып кел — әкел, ал-
ып бер — әпер, қол қанат — қолғанат, аға-іиі — ағайын,
қара ала құс — карлығаш, білек жүзік — білезік, сахар
асы — сәргсі, сегіз он — сексен, тоғыз он — тоқсан, іш
құр — ышқыр, бел бау — белбеу т. б.
Сөзқосым тәсілі тек түркі тілдерінің сөзжасам жүйе-
сіне ғана қатысты деуге болмайды. Бұл дүние жүзін-
дегі тілдерге өте кең тараған тәсіл. Әсіресе, ол жазуы
ертеден келе жатқан, жазу мәдениеті күшті елдерде көп
орын алады.
Ал 6іздің тілімізде бірсыпыра біріккен сөздер таныл-
май, бөлек жазылып жүр. Олардың бірде бірге, бірде
бөлек жазылуы да, ауытқуы, түрлі сөздікте түрлі берілуі
де бар, ол да — өзінің шешімін күтіп тұрған мәселе.
2. Қосарлау тәсілі екі сөздің бір-біріне қосарлануы
я бір сөздің қайталануы арқылы сөз жасайды, ол тілде
көне замандардан келе жатқан тәсілге жатады. Ол түркі тілдерінің ең квне жазба ескерткіштері—орхон жазба
ескерткіштерінде де болған тәсіл. Мысалы: арқыш--
тіркіш (караваны) керуендер, ічін-ташын — (внутри-снару-
жи)
-
т. б.
Сөйтіп, екі сөздің қосарлануы арқылы жасалған сзө-
дер қосарлама тәсіліне жатады. Бұл тәсіл қазақ тілінде
қазір де өте төімді. Мысалы: ага-іні, ата-ене, әке-шеше,
қыз-келіншек, жаман-жақсы, тау-тас, ыдыс-аяқ, ине-жіп,
бс\ес-алты, жақсылы-жаманды, ұзынды-қысқалы, бүгін--
ертең, көрпе-жастық ата-ана, туған-туысқан, сән-салта-
нат, ән-күй, ойын-той т. б. Қосарлама тәсілі арқылы сөз
жасаудың мынадай шарттары бар: олардың екі сыңары
мағыналас, мағынасы жақын, синоним сөздер болу ке-
рек: ата-ана, некен-саяқ, құрал-сайман, ата-ене, әя-күй,
ойын-сауық т. б. Ата және ене, ата мен апа — 6іріне-6ірі
жақын заттардың аттары, ән-күй, ойын-той да сондай.
Ал некен мен саяқ, құрал мен сайман — синоним сөздер.
Қосарлама тәсілі арқылы сөз жасалу үшін оның ком-
поненттері бір сөз табынан болуға тиіс: бес-алты — екі
сыңары да сан есімнен жасалған, бүгін-ертең — екі ком-
поненті де үстеуден, ата-ана — екі компоненті де зат
есімнен, жақсылы-жаманды екі компоненті де сын есім-
нен жасалған, келіп-кетіп — екі компонентіде етістік-
тен жасалған,
Қосарлама тәсілі арқылы жасалған қос сөздердің екі
компонентінің морфемдік құрамы сай келіп отырады:
ұзынды-қысқалы, барып->сайть>п т. б. Олардың компо-
ненттерінің буын саны да сай келуге тиіс: ата-ана, әке--шеше, жеті-сегіз т.6. Бұл заңдылық бұзылса, буын саны
аз компонент бірінші орында, буын саны көп компонент
екінші орында тұрады қыз-келіншек, тай-тулақ, бес--
алты т.б. Бұған қарама-қарсы жағдай өте сирек кез-
деседі. Мысалы: ойын-той т.б. Қосарлама тәсілі арқылы
жасалған сөздердің бәрінде жинақтау мағынасы болады.
Қайталама тәсіліне бір сөздің қайталануы арқылы
жасалған сөздер жатады. Мысалы: қора-қора, тау-тау,бетпе-бет, көзбе-көз,бір-біріне,өзді-өз,өзінен-өзі, қып-қы-
зыл, өзімен-өзі,өзі1-өзіне, ас-мас, шай-пай т. б.
Қайталама тәсілі арқылы сөз жасаудың шарттары.
1 Қос сөздің екі компоненті де бір сөзден құралады, ол не ешбір өзгеріссіз түбір қалрпында қайталанады: қора-қора, тау-тау, мая-мая т.б
2. Екі компонентінде де бір қосымша қайталанады: сұрап-сұрап, келе-келе, айтып-айтып т.б
3. Екі компонентінде де антоним қосымшалары болады: орынды-орынсыз, жөнді-жөнсіз. Кейде олар болымды-болымсыз формалардың қарама-қарсылығына құрылады: келіп-кетпей, айтып-айтпай т.б.
4. Екі компоненттің біріншісінде –ба,-бе қосымшасы қосылу арқылы жасалады: көзбе-көз, ауызба-ауыз т.б
5. Екі компоненттің біріне я екеуіне септік, біріне тәуелдік жалғауы жалғанады: өзінен-өзі, өзімен-өзі т.б
6. Екі компоненттің бірі, көбіне екіншісі, алғашқы сыңарының бірінші дыбысын өзгерту я дыбыс қосылуы арқылы жасалады: шай-пай, ас-мас, жігіт-мігіт т.б.
7. Қайталама тәсілі бір компоненттің буынын екінші компонентте қайталау арқылы да жасалады: қып-қызыл, жап-жасыл, қап-қара т.б
3. Тіркестіру тәсілі арқылы сөз жасалғанда, сөз тіркестері ұзақ уақыт қолданыла келе компоненттерінің мағыналары кірігіп, бір мағынаға көшеді. Бірақ олар өзінің сөз тіркесі кезіндегі бөлек жазылу қалпын сақтаған. Мысалы: кіріп шық, алып кел, алып бер. Кейін ол сөзжасамдық моделге айналып, сөз модель арқылы басқа сөздер де жасалатын болған. Мәселен, қазақ тілінде қара жол, жалғыз аяқ жол сияқты тіркестердің моделімен темір жол сияқты сөз жасалады. Ол-бұрын өмірде болмаған, жаңа пайда болған затқа қойылған ат.
Бұлар тілде дайын тұрған сөздер,әркім де оларды осы құрамда, бір мағынада, бір заттардың аты ретінде қолданылады. Сөйлемнің бір ғана мүшесі болады,сөз түрлендіруші қосымшалар олардың соңғы компонентіне ғана жалғанады. Бірақ олар дербес сөз болып танылмай жүр, өйткені сөз деп бірге жазылған, тұтас дыбыстық құрамдағы сөздер ғана алынып, күрделі сөздердің мағына бірлігі ескерілмей, сөздіктерде тіркес ретінде беріледі.
Тіркесу арқылы жасалған сан есімдер мен сын есімдер, күрделі етістіктердің жағдайы басқа сөз таптарындағы күрделі сөздерден гөрі тәуірірек. Олар грамматикаларда, оқулықтарда күрделі сөздеп танылады, Мысалы: он алты, отыз бір, жүз елу, екі жүз, алпыс бес, қара торы, күрең торы, қара қошқыл сияқты күрделі сөздердің әрқайсысы біртұтас лексикалықмағына береді, сандардыңаты, сындық белгілері, түстің аты, қимылдың аттары.Бұндай күрделі сөздердің де компоненттері тұрақты, олардың орны берік, араларына басқа сөздер түспсйді. Күрделі сөздердің жеке компоненттері синтаксистік байланысқа түспей, олар тұтас бір сөз ретінде ғана басқа сөздермен байланысып, сөз тіркесінің бір компоненті болады,сөйлемде бір сөйлем мүшесі қызметін атқарады. Осы белгілердің бәрі — лексикалық единицаларды сипаттайтын белгілер.
Аналитикалық тәсілдің тіркесу түрінің тіліміздің әр сөз табының сөзжасам жүйесінен алатын орны әр түрлі. Мысалға қазақ тілінде тіркесу тәсілі сан есім сөзжасамында негізгі тәсіл болып саналады. Сан есімде нақтылысан атаулары тек қана бір санмен екінші санның тіркесуі арқылы жасалады. Бұл тәсіл сан есім сөзжасам жүйесінде әуел бастан-ақ қалыптасқан. Айталық санаудың бестік жуйесінде бестен жоғарғы сандарды санау үнін,бес санына беске дейінгі бірліктерді қосқан:
екі—бес, үш — бес, бес — төрт, бес — бір т б. Жиырмалық жүйеде сексен дегенді төрт жиырма түрінде атаған. Осы тәсіл сан есімде негізгі тәсіл болып қалыптасып қалған. Сан есімде көне замандардан келе жатқан жиырма дара сан атауы бар. Оған миллиаон, миллиард, триллион сандары қосылады. Олар дара сандардың бір-бірімен тіркесуі арқылы тіліміздегі бай сандық ұғымдар аты жасалған. Сондықтан тілде күрделі сандар керемет көп. Сан есімдердегі ең көп сандар-күрделі сандар, тек миллионға дейінгі күрделі сандардың өзі миллионға жуық.
Мұның өзі сан есім сөз табының құрамы негізінен күрделі сандардан тұратынын білдірсе, соған орай осы сөз табының сөзжасамында аналитикалық тәсілдің тіркесуі түрінің алатын орнын көрсетеді.
Ал зат есім сөзжасам жүйесінде де аналитикалық тәсілдер кең қолданылады, бірақ зат есімде синтетикалық тәсіл де көп дамыған. Сондықтан зат есім сөзжасам жүйесінде аналитикалық тәсіл негізгі тәсілдердің бірі ретінде қолданылады. Ал мұның өзі зат есім сөзжасам жүйесінде аналитикалық тәсілдің мол орын алатынын көрсете алады. Оған зат есімдегі біріккен сөздер, қос сөздер, тіркесу арқылы жасалған күрделі зат есімдер, қысқарған сөздер толық дәлел бола алады.
Сол сияқты аналитикалық тәсілдің тіркесі түрі кең қолданылатын сөз табына етістік жатады. Етістік сөзжасамында тіркестірі тәсілінің алатын орыны мол. Мұнда 30-ға жуық негізгі түбір етістіктер өзінің алдынан түрлі етістіктерді тіркеп алып, олардан күрделі қимылды білдіретін күрделі етістіктерді жасайды. Мысалға бір кел етістігінің өзі300-дей күрделі етістік жасайды. Аталған 30 етістіктің әрқайсысы осы шамалы күрделі етістік жасағаннның өзінде тілімізде ең аз дегеннің өзінде мыңға жуық күрделі етістіктер бар деп шамалауға болады. Күрделі етістіктердің бәрі де тіркестіру тәсілі арқылы жасалады.
Етістіктің аналитикалық тәсіл арқылы жасалуына біріктіру арқылы жасалған етістіктер де жатады, бірақ олар өте аз: әкел-алып кел, әпер-алып бер, әкет-алып кет т.б.
Тіркестіру арқылы сөз жасаудың әр сөз табында өзіндік модельдері бар.
Ол модельдер тірек компонентке құрылған. Сан есімдерде күрделі сөздің тірек компоненті түрлі орында келеді. Ондық пен бірлік араласқан сандарда тірек компонент бірінші орында тұрады. Мысалы: