Добавлен: 29.11.2023
Просмотров: 133
Скачиваний: 3
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
» порталын жасап шығуға және оның 2006-2016 жылдардағы жұмысына 46 млрд теңге жұмсалды («Егеменді Қазақстан», 2021, 13 қазан).
б) кәсіподақ және әр түрлі ерікті қоғам, ұжым атаулары: міндетті медициналық сақтандыру жүйесі (ММСЖ), Еуразиялық экономикалық қоғамдастық (ЕЭҚ), Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ), Қазақстан халқы Ассамблеясы (ҚХА), Ұжымдық қауіпсіздік кеңесі (ҰҚК), Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ), т.б.
Мұндағы жаңа сөздердің көбісін бұрын қолданыста болған сөздердің мағыналарының кеңеюі арқылы жасалған сөздер құрайды.
2) Экономика саласына байланысты сөздер: алпауыт (монополист) акция, гарант, қауымдастық, инвестиция, инвестор, холдинг, бизнестің жол картасы, мониторинг, субсидия, несие, инфляция, мораторий, табиғи монополистер, бренд, Ұлттық қор, бизнес, роботтандыру, электронды формат, бәсекеге қабілеттілік, онлайн-сауда, мобильді банкинг, цифрлық қызмет, монополист, хаб, банкрот, менеджер, криптовалюта, дилер, брокер, дефолт, прайс-лист, жекеменшік сектор, меценат, лизинг, т.б.
Бұл атаулардың көпшілігі қолданыста ешқандай баламасыз, осы күйінде қолданылып жүр. Яғни интертерминдер деп аталатын бұл атаулар қазақ баспасөзіндегі өзіндік қолтаңбасы бар «Жас алаш», «Айқын», «Қазақстан әйелдері» т.б. басылымдарда жиі кездеседі. Мұндай құбылыстарға мысал келтірер болсақ:
Экономикалық термин ретінде қолданысқа түсіп жүрген сөздердің қатарына «мердігерлік» сөзін де айтуға болады. Мысалы, Ірі мердігерлік ұйымдардың қызметкерлері Ресейдің қалалары мен селоларында жалданып жүр, ал қайтып оралғандары туған қаласының қаңырап тұрған алаңдарына қарап мұңайып күрсінді («Егеменді Қазақстан», 2000. №168-169. 1 қазан, 5 б.). Жалдық мердігерлік әдіс шаруашылық басшылары мен еңбек адамдарының арасындағы бірден бір тиімді еңбек қарым-қатынасы болып табылады (С.Қ. 1990. №273. 28 қараша, -2 б.).
3) Мәдени-ағарту саласына байланысты сөздер: инклюзивті білім, цифрлы ұстаз, үздіксіз білім, арақашықтықтан оқыту, цифрлық сауаттылық, ерекше бала, үш аусымды мектеп, еріктілер, креативтілік, сыни ойлау, коммуникативтілік, сертификат, авторлық куәлік, пилоттық жоба, жасанды интеллект,эмоционалды интеллект,IT-білім, үш тілді, көптілділік, куратор, эдвайзер, грант, имидж, роботтехника, ұлттық бірыңғай тест (ҰБТ), Ұлттық бірыңғай біліктілік (ҰБТ), силлабус, білім беру бағдарламасы, аралық бақылау, плагиат, интербелсенді оқыту, кері байланыс, тілдік қарым-қатынас, өзін-өзі дамыту, тұлғалық даму, тиімді қарым-қатынас, дәстүрлі оқыту, тренинг, интерактивті тақта, шығармашылық ойлау, сындарлы білім
, өнертабыс (изобретение), патент, т.б.
4) Ғылымның түрлі саласына қатысты жаңа қолданыстар, оның ішінде соңғы жылдары ақпараттық технологияның қарыштап дамуы, цифрландыру елімізге, сөздік қорымызға көптеген жаңа қолданыстарды алып келді, олардың бірқатары қазақшаға аударылса, енді біразы сол қалпында қабылдануда. Ш.Шаяхметов атындағы ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Терминология басқармасының басшысы, ф.ғ.к. Б. Ысқақтың айтуынша, терминдерді аудару немесе аудармау мәселесі әлі күнге дейін шешілмеген. «Қазіргі инновациялық технологиямен бірге тілімізге ағылшын тілінен күн сайын жаңа терминдер еніп жатыр. Біз тек жаңа өнімдерді тұтынушы ел болғандықтан, жаңа терминдерді де өніммен бірге сол қалпында қабылдаймыз. Ақпарат ағынымен келіп жатқан жаңа атау, терминдердің бәріне балама табу мүмкін де емес. Сондықтан ондай терминдер аудармасыз сол қалпында қабылданады, мысалы: гаджет, ноутбук және т.б.», деп түсіндірді ол.
а) Ақпараттық технологияға байланысты пайда болған сөздер мен сөз тіркестері: телеграмм канал, ресми парақша, әлеуметтік желі, инстаграмм, цифрландыру,автоматтандыру, ІТ-сектор, ІТ-маман, цифрлық трансформация, цифрлық хаб, интернет-платформалар, интернет ресурсы, Facebook парақшасы, WhatsApp,ақпараттық технологиялар, төртінші буыны (4G), бесінші буыны (5G), ұялы байланыс, ІT-компаниялар, планшет, ұялы телефон, смартфон, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, моноблок, ноутбук, онлайн, офлайн, электрондық пошта, интернет сайттар, онлайн сауална, үлпіл (лайк), тікелей эфир, бөлісу, пост жариялау, репост, сайт, файл, e-mail, видеоқоңырау, гугл, контент, электронды ақпарат құралдары, сілтеме, фейк, хештег, сториз, хайп, рилс,блог, тикток, лайфках, вайн,
Мысалы: Марсель ауруханадан аман-есен шыққан соң міндетті түрде
отбасыммен, ауруханадағы дәрігерлермен бірге селфи жасаймын дейді («Айқын», 14.11.2014). Қазақстан да селфилету жағынан өзге мемлекеттерден қалыс қалып тұрған жоқ (Ана тілі газеті, 08.01.2015).
ә) энергетика саласына қатысты сөздер, сөз тіркестері: жасыл сутегі, электромобиль, жасыл технология, баламалы энергия,
б) медицина ғылымы да жаңа кірме сөздермен толықты: изоляция, ковид, санитайзер, коронавирус, вакцина, вирус, емдәм (диета);
Осылардың ішінде медицина саласына байланысты диета сөзінің баламасы ретінде емдәм сөзі жиі қолданылады. Емдәм гректің «сііаііа» сөзінен алынған – өмір салты деген мағынаны береді. Яғни, шама мөлшері, химиялық құрамы, құнарльшығы және кулинарлық өңделуі бойынша арнайы іріктелген тамақтану тәртібі [23, 83 б.]. Мысалы, Гестоздың бірінші сатысын емдәммен қалыпқа келтіруге болады («Денсаулық» журналы, К.Әлмырзаева //Гестоз// қыркүйек, № 9, 2003 жыл, 8-бет.).
5) Заман ағымына байланысты жаңа мамандық атаулары да кірме сөздерден тұрады. Мысалы: SMM, таргетолог, медиатор, бизнессвумен, HR, репетитор, хакер, папарации, брокер, телесуфлер, инвестор, диллер, дистрюбьютор, фриланс / фрилансер, стилист (стильші)копирайтер, аниматор, модератор, супервайзер, логистика, барбер, диктор, веб-дизайнер, бармен, амбассадор, промоутер, дауншифтер, риэлтор имиджмейкер, спикер, волонтер,сарапшы, модератор, спикер, блогер, коперайтер (тапсырысқа мәтін жазушы маман), коуч, т.б.
6) Күнделікті тұрмыста қолданылатын сөздер: а) тамақ атаулары:
сендвич-гамбургер, хот-дог, суши,фишбургер, чикенбургер, чизбургер
санат – категория, кепілхана – ломбард, т.б.
7) Іс қағаздар, заң саласына байланысты сөздер: тұжырымдама – конвенция, оңтайландыру (оптимизация), жеке сәйкестендіру нөмірі ЖСН, приоритет – басымдық, т.б.
Жоғарыда келтірілген барлық мысалдар жас ұрпақтың әлемдегі барлық жаңалықтарды меңгеретіндігін және әлемдік жаңалықтардан хабардар болып, кенжелеп қалмайтындығын көрсетеді. Біздің елде бұл сөздер күнделікті өмірде қолданыс тауып, біздің өмірімізге тән сөздерге айналды. Ағылшын сөздерінің саны ерекше қарқынмен кірме сөздер қатарын құрап, ғылым мен техниканың дамуы, халықтың өмір салты мен тұрмысы жақсарса да, болашақта ұлттық тіліміздің мәртебесі қандай болады деп ойлануымыз керектігін айтқымыз келеді. Қазіргі қазақ тілінің сөздік қорына енген бұл ағылшын сөздері болашақта қазақ тіл білімінің деңгейін арттыруға, қазақ тілінің сөздік қорын жаңартуға және дамытуға ықпал етуі мүмкін. Жаһандану дәуірінде ағылшын тілінен алынған сөздердің ағыны өз тіліміздің ұмыт болуына, шұбарлануына әкелуі мүмкін екені анық. Сонымен қатар, біз әрқашан тіліміздің жоғары мәртебесін сақтауымыз керек. Бірақ экономиканы, саясатты, мәдениетті одан әрі дамыта отырып, уақыт ағымына ілесе отырып, біз де халықаралық тілді меңгеруіміз керек, десек те бұл терминді ұлттық тілдегі сөздердің баламасымен ауыстырып алу немесе оны қазақ тілінің фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктеріне бағындыру үшін қолданған дұрыс болар еді.
Қоғамда болып жататын өзгеріс, ең алдымен, тілдің лексикасында көрініс табатындықтан, баспасөз беттерінде қолданыс тапқан жана сөздерді осылай лексика-семантикалық топтаға бөліп қарастырудын манызы зор. Себебі, мұнда топтарға бөліп карастыру әр түрлі салада болып жаткан тілдік құбылыстарды тез айкындауға және оларға талдау жасауға мүмкіндік береді.
2. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ЛЕКСИКАСЫНДАҒЫ ЖАҢА ҚОЛДАНЫСТАРДЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Жаңа қолданыстардың сөзжасам тәсілдері арқылы жасалуы
Қазіргі қазақ тілінде сөз тудыру үрдісіне қатынасатын амал-тәсілдер әр алуан. Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып, толықтырып отыру негізінен, тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Басқа тілдерден сөз қабылдау арқылы да тілдің сөздік қоры байып отыратыны белгілі. Алайда, сөз байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам тәсілдерімен тікелей байланысты. Туынды сөздің жасалу жолдары ғылымда сөзжасамдық тәсілдер деп аталады.
Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жақтарын ескеріп, жинақтап, үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып келеді. Олар: синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік), лексика-семантикалық тәсілдер.
1) Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған жаңа қолданыстар. Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасаудың тілде қалыптасқан өзіндік жолы бар. Бұл тәсіл арқылы туынды сөз жасау үшін, оған екі тілдік бірліктің қатысуы керек: 1) лексикалық мағыналы сөз; 2) сөзжасамдық жұрнақ.
Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасауға қатысатын бұл тілдік бірліктердің әрқайсысының өзіндік атқаратын қызметі бар. Лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына арқау болады, сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады.
Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірліктерге қойылатын негізгі талап, оның лексикалық мағынасы болуы екен. Ал оның тұлғасы мен құрамына ешбір шек қойылмайды, сондықтан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі түбір сөз де, біріккен сөз де, қысқарған сөз де атқара береді.
Синтетикалық тәсілдегі екінші тұлға, екінші тілдік бірлік - сөзжасамдық жұрнақ. Туынды түбір негіз сөзден сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалады.
Бүгінгі баспасөзде қолданылып жүрген жаңа атаулар мен жаңа қолданыстарды жинақтап, оларды жасалу жолдарына қарай іштей жіктегенде, олардың едəуір бөлігінің сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалған сөздер екендігін аңғардық.
-шы/-ші: айтушы, аяқдопшы, әкімші, әрлеуші, байқаушы, байланысшы, жолшы, жүргінші, зілтемірші, кеденші, көсемсөзші, көшбасшы, мәндіөзші, мұрағатшы, парашы, пәтерші, салықшы, салымшы, сәйкестеуші, тапсырысшы, т.б.
-м, -ым/-ім: әзірленім, басылым, белсенім, елтаным, жарияланым, жинам, жөнелтім, көрсетілім, қантаным, оқылым, өтінім, өсім, салым, сұраным, таныстырылым, таралым, төтем, төлем, ұстаным, шақырылым, т.б.
б) кәсіподақ және әр түрлі ерікті қоғам, ұжым атаулары: міндетті медициналық сақтандыру жүйесі (ММСЖ), Еуразиялық экономикалық қоғамдастық (ЕЭҚ), Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ), Қазақстан халқы Ассамблеясы (ҚХА), Ұжымдық қауіпсіздік кеңесі (ҰҚК), Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы (ҰҚШҰ), т.б.
Мұндағы жаңа сөздердің көбісін бұрын қолданыста болған сөздердің мағыналарының кеңеюі арқылы жасалған сөздер құрайды.
2) Экономика саласына байланысты сөздер: алпауыт (монополист) акция, гарант, қауымдастық, инвестиция, инвестор, холдинг, бизнестің жол картасы, мониторинг, субсидия, несие, инфляция, мораторий, табиғи монополистер, бренд, Ұлттық қор, бизнес, роботтандыру, электронды формат, бәсекеге қабілеттілік, онлайн-сауда, мобильді банкинг, цифрлық қызмет, монополист, хаб, банкрот, менеджер, криптовалюта, дилер, брокер, дефолт, прайс-лист, жекеменшік сектор, меценат, лизинг, т.б.
Бұл атаулардың көпшілігі қолданыста ешқандай баламасыз, осы күйінде қолданылып жүр. Яғни интертерминдер деп аталатын бұл атаулар қазақ баспасөзіндегі өзіндік қолтаңбасы бар «Жас алаш», «Айқын», «Қазақстан әйелдері» т.б. басылымдарда жиі кездеседі. Мұндай құбылыстарға мысал келтірер болсақ:
Экономикалық термин ретінде қолданысқа түсіп жүрген сөздердің қатарына «мердігерлік» сөзін де айтуға болады. Мысалы, Ірі мердігерлік ұйымдардың қызметкерлері Ресейдің қалалары мен селоларында жалданып жүр, ал қайтып оралғандары туған қаласының қаңырап тұрған алаңдарына қарап мұңайып күрсінді («Егеменді Қазақстан», 2000. №168-169. 1 қазан, 5 б.). Жалдық мердігерлік әдіс шаруашылық басшылары мен еңбек адамдарының арасындағы бірден бір тиімді еңбек қарым-қатынасы болып табылады (С.Қ. 1990. №273. 28 қараша, -2 б.).
3) Мәдени-ағарту саласына байланысты сөздер: инклюзивті білім, цифрлы ұстаз, үздіксіз білім, арақашықтықтан оқыту, цифрлық сауаттылық, ерекше бала, үш аусымды мектеп, еріктілер, креативтілік, сыни ойлау, коммуникативтілік, сертификат, авторлық куәлік, пилоттық жоба, жасанды интеллект,эмоционалды интеллект,IT-білім, үш тілді, көптілділік, куратор, эдвайзер, грант, имидж, роботтехника, ұлттық бірыңғай тест (ҰБТ), Ұлттық бірыңғай біліктілік (ҰБТ), силлабус, білім беру бағдарламасы, аралық бақылау, плагиат, интербелсенді оқыту, кері байланыс, тілдік қарым-қатынас, өзін-өзі дамыту, тұлғалық даму, тиімді қарым-қатынас, дәстүрлі оқыту, тренинг, интерактивті тақта, шығармашылық ойлау, сындарлы білім
, өнертабыс (изобретение), патент, т.б.
4) Ғылымның түрлі саласына қатысты жаңа қолданыстар, оның ішінде соңғы жылдары ақпараттық технологияның қарыштап дамуы, цифрландыру елімізге, сөздік қорымызға көптеген жаңа қолданыстарды алып келді, олардың бірқатары қазақшаға аударылса, енді біразы сол қалпында қабылдануда. Ш.Шаяхметов атындағы ұлттық ғылыми-практикалық орталығы Терминология басқармасының басшысы, ф.ғ.к. Б. Ысқақтың айтуынша, терминдерді аудару немесе аудармау мәселесі әлі күнге дейін шешілмеген. «Қазіргі инновациялық технологиямен бірге тілімізге ағылшын тілінен күн сайын жаңа терминдер еніп жатыр. Біз тек жаңа өнімдерді тұтынушы ел болғандықтан, жаңа терминдерді де өніммен бірге сол қалпында қабылдаймыз. Ақпарат ағынымен келіп жатқан жаңа атау, терминдердің бәріне балама табу мүмкін де емес. Сондықтан ондай терминдер аудармасыз сол қалпында қабылданады, мысалы: гаджет, ноутбук және т.б.», деп түсіндірді ол.
а) Ақпараттық технологияға байланысты пайда болған сөздер мен сөз тіркестері: телеграмм канал, ресми парақша, әлеуметтік желі, инстаграмм, цифрландыру,автоматтандыру, ІТ-сектор, ІТ-маман, цифрлық трансформация, цифрлық хаб, интернет-платформалар, интернет ресурсы, Facebook парақшасы, WhatsApp,ақпараттық технологиялар, төртінші буыны (4G), бесінші буыны (5G), ұялы байланыс, ІT-компаниялар, планшет, ұялы телефон, смартфон, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, моноблок, ноутбук, онлайн, офлайн, электрондық пошта, интернет сайттар, онлайн сауална, үлпіл (лайк), тікелей эфир, бөлісу, пост жариялау, репост, сайт, файл, e-mail, видеоқоңырау, гугл, контент, электронды ақпарат құралдары, сілтеме, фейк, хештег, сториз, хайп, рилс,блог, тикток, лайфках, вайн,
Мысалы: Марсель ауруханадан аман-есен шыққан соң міндетті түрде
отбасыммен, ауруханадағы дәрігерлермен бірге селфи жасаймын дейді («Айқын», 14.11.2014). Қазақстан да селфилету жағынан өзге мемлекеттерден қалыс қалып тұрған жоқ (Ана тілі газеті, 08.01.2015).
ә) энергетика саласына қатысты сөздер, сөз тіркестері: жасыл сутегі, электромобиль, жасыл технология, баламалы энергия,
б) медицина ғылымы да жаңа кірме сөздермен толықты: изоляция, ковид, санитайзер, коронавирус, вакцина, вирус, емдәм (диета);
Осылардың ішінде медицина саласына байланысты диета сөзінің баламасы ретінде емдәм сөзі жиі қолданылады. Емдәм гректің «сііаііа» сөзінен алынған – өмір салты деген мағынаны береді. Яғни, шама мөлшері, химиялық құрамы, құнарльшығы және кулинарлық өңделуі бойынша арнайы іріктелген тамақтану тәртібі [23, 83 б.]. Мысалы, Гестоздың бірінші сатысын емдәммен қалыпқа келтіруге болады («Денсаулық» журналы, К.Әлмырзаева //Гестоз// қыркүйек, № 9, 2003 жыл, 8-бет.).
5) Заман ағымына байланысты жаңа мамандық атаулары да кірме сөздерден тұрады. Мысалы: SMM, таргетолог, медиатор, бизнессвумен, HR, репетитор, хакер, папарации, брокер, телесуфлер, инвестор, диллер, дистрюбьютор, фриланс / фрилансер, стилист (стильші)копирайтер, аниматор, модератор, супервайзер, логистика, барбер, диктор, веб-дизайнер, бармен, амбассадор, промоутер, дауншифтер, риэлтор имиджмейкер, спикер, волонтер,сарапшы, модератор, спикер, блогер, коперайтер (тапсырысқа мәтін жазушы маман), коуч, т.б.
6) Күнделікті тұрмыста қолданылатын сөздер: а) тамақ атаулары:
сендвич-гамбургер, хот-дог, суши,фишбургер, чикенбургер, чизбургер
санат – категория, кепілхана – ломбард, т.б.
7) Іс қағаздар, заң саласына байланысты сөздер: тұжырымдама – конвенция, оңтайландыру (оптимизация), жеке сәйкестендіру нөмірі ЖСН, приоритет – басымдық, т.б.
Жоғарыда келтірілген барлық мысалдар жас ұрпақтың әлемдегі барлық жаңалықтарды меңгеретіндігін және әлемдік жаңалықтардан хабардар болып, кенжелеп қалмайтындығын көрсетеді. Біздің елде бұл сөздер күнделікті өмірде қолданыс тауып, біздің өмірімізге тән сөздерге айналды. Ағылшын сөздерінің саны ерекше қарқынмен кірме сөздер қатарын құрап, ғылым мен техниканың дамуы, халықтың өмір салты мен тұрмысы жақсарса да, болашақта ұлттық тіліміздің мәртебесі қандай болады деп ойлануымыз керектігін айтқымыз келеді. Қазіргі қазақ тілінің сөздік қорына енген бұл ағылшын сөздері болашақта қазақ тіл білімінің деңгейін арттыруға, қазақ тілінің сөздік қорын жаңартуға және дамытуға ықпал етуі мүмкін. Жаһандану дәуірінде ағылшын тілінен алынған сөздердің ағыны өз тіліміздің ұмыт болуына, шұбарлануына әкелуі мүмкін екені анық. Сонымен қатар, біз әрқашан тіліміздің жоғары мәртебесін сақтауымыз керек. Бірақ экономиканы, саясатты, мәдениетті одан әрі дамыта отырып, уақыт ағымына ілесе отырып, біз де халықаралық тілді меңгеруіміз керек, десек те бұл терминді ұлттық тілдегі сөздердің баламасымен ауыстырып алу немесе оны қазақ тілінің фонетикалық, грамматикалық ерекшеліктеріне бағындыру үшін қолданған дұрыс болар еді.
Қоғамда болып жататын өзгеріс, ең алдымен, тілдің лексикасында көрініс табатындықтан, баспасөз беттерінде қолданыс тапқан жана сөздерді осылай лексика-семантикалық топтаға бөліп қарастырудын манызы зор. Себебі, мұнда топтарға бөліп карастыру әр түрлі салада болып жаткан тілдік құбылыстарды тез айкындауға және оларға талдау жасауға мүмкіндік береді.
2. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ЛЕКСИКАСЫНДАҒЫ ЖАҢА ҚОЛДАНЫСТАРДЫҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Жаңа қолданыстардың сөзжасам тәсілдері арқылы жасалуы
Қазіргі қазақ тілінде сөз тудыру үрдісіне қатынасатын амал-тәсілдер әр алуан. Тілдің сөздік қорын үздіксіз байытып, толықтырып отыру негізінен, тілдің ішкі мүмкіндіктерімен, заңдылықтарымен байланысты. Басқа тілдерден сөз қабылдау арқылы да тілдің сөздік қоры байып отыратыны белгілі. Алайда, сөз байлығының толығу арнасы – тілдің сөзжасам жүйесі, оның ішінде сөзжасам тәсілдерімен тікелей байланысты. Туынды сөздің жасалу жолдары ғылымда сөзжасамдық тәсілдер деп аталады.
Тілде жаңа сөздердің жасалу жолы, тәсілдері аз емес. Бірақ олардың жалпылық жақтарын ескеріп, жинақтап, үш түрлі тәсілді көрсету қазақ тіл білімінде дәстүрге айналып келеді. Олар: синтетикалық (морфологиялық), аналитикалық (синтаксистік), лексика-семантикалық тәсілдер.
1) Синтетикалық тәсіл арқылы жасалған жаңа қолданыстар. Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасаудың тілде қалыптасқан өзіндік жолы бар. Бұл тәсіл арқылы туынды сөз жасау үшін, оған екі тілдік бірліктің қатысуы керек: 1) лексикалық мағыналы сөз; 2) сөзжасамдық жұрнақ.
Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасауға қатысатын бұл тілдік бірліктердің әрқайсысының өзіндік атқаратын қызметі бар. Лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына арқау болады, сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады.
Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірліктерге қойылатын негізгі талап, оның лексикалық мағынасы болуы екен. Ал оның тұлғасы мен құрамына ешбір шек қойылмайды, сондықтан туынды сөздің негіз сөзінің қызметін негізгі түбір сөз де, біріккен сөз де, қысқарған сөз де атқара береді.
Синтетикалық тәсілдегі екінші тұлға, екінші тілдік бірлік - сөзжасамдық жұрнақ. Туынды түбір негіз сөзден сөзжасамдық жұрнақ арқылы жасалады.
Бүгінгі баспасөзде қолданылып жүрген жаңа атаулар мен жаңа қолданыстарды жинақтап, оларды жасалу жолдарына қарай іштей жіктегенде, олардың едəуір бөлігінің сөз тудырушы жұрнақтар арқылы жасалған сөздер екендігін аңғардық.
-шы/-ші: айтушы, аяқдопшы, әкімші, әрлеуші, байқаушы, байланысшы, жолшы, жүргінші, зілтемірші, кеденші, көсемсөзші, көшбасшы, мәндіөзші, мұрағатшы, парашы, пәтерші, салықшы, салымшы, сәйкестеуші, тапсырысшы, т.б.
-м, -ым/-ім: әзірленім, басылым, белсенім, елтаным, жарияланым, жинам, жөнелтім, көрсетілім, қантаным, оқылым, өтінім, өсім, салым, сұраным, таныстырылым, таралым, төтем, төлем, ұстаным, шақырылым, т.б.