ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 02.12.2023
Просмотров: 433
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
- жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшсліктерін ескермеу;
- ауыл шаруашылығын дүрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;
- суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарып барынша көбейтіп жіберу; - жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдаланбау;
Осы аталған фактілер Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулыны экологиялык дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген қателігі ретінде дүние жүзіне белгілі болды.
Арал теңізін құтқару жөнінде бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:
1. Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.
2. Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу аркылы суды молайту.
3. Арал теңізін жартылай сақтап қалу.
4. Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.
5. Жер асты суларын пайдалану.
90 90. 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі және оның тарихи маңызы.
1986 жылғы 6-8 ақпанда Қазақстан Коммунистік партиясының XVI съезі өтті — соңғысы Д.А. Қонаевтың басшылығымен. Көп ұзамай ҚКП ОК бірінші хатшысының босатылған орнына лайықты кандидат салыстырмалы түрде жас әрі белсенді көшбасшы — Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев болып саналды [4]. Ұзақ уақыт бойы Қазақ КСР-в билікте болған Қонаев ауылдағы басқа да Жас қазақтар сияқты Назарбаевқа жергілікті партиялық баспалдақпен ілгерілеуге белсенді көмектесті [5]. Соған қарамастан, белгісіз жеке себептермен Қонаев Назарбаевтың тағайындалуына күрт қарсы бола бастады [4].
"Қонаев аскет емес еді, — деп жазады сол кездегі КСРО КГБ төрағасының бірінші орынбасары Ф.д. Бобков, - бірақ оның жанқиярлығына көпшілік қызғанышпен қарауы мүмкін. Рас, оның жақын ортасында күдікті істерге қатысы бар адамдар көп болды. Олар жастардың кеңдігін пайдаланып, тәртіпсіздіктерді қоздырды. Ұлтшылдық сезімдерімен ерекшеленетін кейбір ЖОО оқытушылары да өз үлестерін қосты " [6].
1986 жылы 11 желтоқсанда Д. А. Қонаевтың қатысуынсыз КОКП ОК Саяси Бюросының отырысы өтіп, оның зейнетке шығу туралы өтінішін қанағаттандырды. 1986 жылы 16 желтоқсанда небәрі 18 минутқа созылған Қазақстан КП ОК Пленумында Қонаев отставкаға кетті, бұл оның 75 жылдығы қарсаңында (1987 жылғы 12 Қаңтар), ал оның орнына КОКП ОК мүшесі Г.в. Колбин сайланды.
Студенттер жатақханаларда 14-15 және 15-16 желтоқсанға қараған түні үгіт жүргізе бастағаны туралы мәліметтер бар[11]. Сонымен қатар, эмигранттардың "орыс ойы" ыстық ізімен хабарлағандай, студенттер 17 желтоқсан күні таңертең қала көшелеріне шыққан транспаранттар "сөйлеуден үш ай бұрын жасалған". "Осы оқиғаларды " ұйымдастырудың жіптері", - деп мәлімдеді газет, жоғары оқу орындарының оқытушыларынан "қазақ драма театрының бас режиссері А.Мамбетов және жетекші ақын О. Сүлейменов сияқты шығармашылық зиялы қауымға, одан әрі ОК үйіне"[12].
КГБ жедел қорытындысынан: "16.12.86 ж. 21.00-22.30. Алматы мемлекеттік театр-көркемсурет институтының жатақханасы. Студенттер С.А. Жұмаділов, А. и. Жұмашев, К. Р. Байбеков, Р. А. Токушева бірқатар бөлмелерді аралап, V Пленумның шешімдерімен келіспеушіліктерімен студенттерді қоздырды. Пікірталас барысында Брежнев алаңына шығу арқылы наразылық білдіру туралы ұсыныс айтылды. Осы уақытта олардың курстастары А. Д. Қанетов, Б. ж. Сейтінбеков шет тілдер институтының № 1 жатақханасында ынталандыру жұмыстарын жүргізді, онда оларды белсенді қолдады"[13].
Баяндамалар 16 желтоқсанда қазақ жастарының алғашқы топтары л. и. Брежнев атындағы алаңға (бұрын — жаңа алаң, қазір — Республика алаңы) Колбиннің тағайындалуын жоюды талап етіп шыққан кезде демонстрациядан басталды. Содан кейін қайта құру енді басталды, елдегі билік әлі де күшті болды, сондықтан Мәскеудегі Үкіметтің реакциясы (бірнеше жылдан кейін Тбилисиде, Бакуде және т.б. ұқсас оқиғалардан айырмашылығы) найзағай болды: ол дереу ІІМ-ге митингті таратуды тапсырды. Қалада телефон байланысы дереу өшірілді, бұл топтарды полиция таратып жіберді (Боран операциясы-1986). Сібір әскери училищесінің арнайы жасақтары, сондай-ақ жергілікті шекара училищесінің курсанттары жиналды.
Алаңда өнер көрсету туралы қауесет бүкіл қаланы бірден айналып өтті. 17 желтоқсан күні таңертең Орталық Комитет ғимаратының алдындағы л. и. Брежнев атындағы алаңға белсенді Ұлттық патриоттар басқаратын жастар тобы шықты. Демонстранттардың плакаттарында " біз өзімізді анықтауды талап етеміз!", "Әр халықтың өз көшбасшысы!", "37-ші болмаңыз!", "Ұлы державаның ессіздігін тоқтату!»
1987 жылдың басында КОКП ОК қаулысы қабылданды, онда болған оқиға қазақ ұлтшылдығының көрінісі деп жарияланды. Алайда, болашақта қайта құру процестерінің дамуына және саяси жағдайдың өзгеруіне байланысты орталық биліктің ұстанымы өзгерді. 1989 жылы 9 қаңтарда екінші хатшы лауазымына этникалық қазақ қойылды, ал сол жылдың 22 маусымында Назарбаев Колбиннің орнына республика басшысы болды. 1989 жылы 14 қарашада жазушы Мұхтар Шаханов бастаған Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі депутаттарының тобы КОКП Орталық Комитетіне "Қазақ ұлтшылдығының көрінісі" деген тұжырымды алып тастау туралы өтініш білдіріп, тұжырым жойылды.
1991 жылғы 16 желтоқсанда, осы оқиғалардан тура бес жыл өткен соң, Қазақстан Кеңес республикаларының соңғысы ретінде өзінің тәуелсіздігін жариялады.
1986 жылғы желтоқсандағы оқиғалар диктат пен тоталитаризмге қарсы жаппай халықтық наразылықтың жарқын мысалы болды. Көтеріліс қазақ ұлты мен Қазақстанның көпұлтты халқының өздерінің саяси құндылықтары мен мүдделерін түсінуіне және елдегі бейбітшілік пен тұрақтылық үшін жауапкершілік қазақстандықтардың өздеріне жүктелетінін түсінуге әкелді. Көтеріліс қазақ жастарының патриоттық рухы мен еркіндікке деген сүйіспеншілігінің биіктігін көрсетті.
Халықаралық қоғамның қысымының арқасында КОКП ОК жазалаушы қуғын-сүргіннің қарқындылығы мен күшін азайтуға мәжбүр болды
91
Мемлекеттік егемендік туралы декларация - 1990 ж. 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысы бойынша қабылданған тарихи құжат.Декларацияда Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі жарияланып,
елдің саяси-құқықтық тәуелсіздігінің бағдарламасы баяндалды. Ел аумағының тұтастығы, оған қол сұғылмайтындығы, қазақ халқының және Қазақстандағы басқа да этнос өкілдерінің төл мәдениетін, дәстүрін,
тілін қайта түлету мен дамыту, ұлттық қадір-қасиетті нығайту мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі ретінде айтылды. Конституциялық құрылысқа қарсы жасалатын кез келген күштеу әрекеттері, оның аумағының тұтастығын бұзуға шақыратын, ұлт араздығын қоздыратын жарияұрандардың заң бойынша жазаланатыны ескертілді. Республиканың саяси,экономикалық, әлеуметтік, ұлттық-мәдени құрылысына, оның әкімшілік-аумақтық құрылысына байланысты мәселелер ешкімнің араласуынсыз дербес
шешілетіні жарияланды.Президент - Республиканың басшысы, ең жоғарғы
әкімшілік-атқарушылық биліктің иесі ретінде танылды. Жер, оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдіктер мен хайуанаттар дүниесі, басқа да
табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи қазыналары, бүкіл экономикалық, ғылыми-техникалық әлеует Республика егемендігінің негізін құрай отырып, оның ерекше меншігінде болатыны көрсетілді.Декларацияда: "Қазақ КСР-і Республика үлесіне сәйкес жалпыодақтық мүліктегі, оның ішінде алмас, валюта қорлары мен алтын қорындағы өз үлесіне құқылы, республика аумағында ядролық қарудың
сыналуына, жаппай қырып-жоятын қарудың өзге түрлері үшін сынақ полигондарын салуға және олардың жұмыс істеуіне тыйым салынады" деп жазылды. "Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесі мен Президентке бағынатын, солардың бақылауында болатын өз ішкі
әскерлерін, мемлекеттік қауіпсіздік және ішкі істер органдарын ұстауға Қазақ КСР-нің құқы бар" делінді.Декларациядағы бағдарлама негізінде 1991 ж. 16 желтоқсанда "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Тәуелсіздігі
туралы" Конституциялық Заң қабылданды.
Қазақ КСР мемлекеттік
егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы.Қазақ КСР-нің "мемлекеттік
егемендігі туралы" декларациясы - 1990 ж. 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі қабылдаған декларация. "Қазақ КСР-інің Мемлекеттік егемендігі. туралы" Декларация республика егемендігін заң жүзінде бекітудің бастамасы болды. Онда республиканың тең қүқылы шарт негізінде, егеменді республикалар одағына кіру ойынынан басқа, алғаш рет Қаз КСР-нің егеменділік құқығы жағдайы үшін принципті мемлекеттік-құқықтық ережелер: Одақтың шешуіне берген мәселелерді қоспағанда, Қаз КСР аумағында Республика Конституциясы мен заңдарының үстемдігі туралы,
Одақтық Жоғарғы органдардың Қаз КСР-і Конституциясы мен егеменділік құқықтарын бұзатын заңдарының және басқа да актілерінің өз аумағында күшін жою құқы, Қазақ КСР-нің егемендігінің негізін құрайтын өзіндік меншігі, жер және оның қойнауы, су, ауа кеңістігі, өсімдік және жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи қазыналары,оның аумағындағы барлық ұлттық байлықтар - экономикалық және ғылымитехникалық әлеует туралы, республиканың қосқан үлесіне сай жалпы
Одақтық мүліктен өз үлесіне құқы, соның ішінде алмаз,валюта қоры және алтын қорындағы үлесіне, халықаралық қатынастардың субъектісі болу, өз мүддесіне сай сыртқы саясатын анықтау туралы бекітілген. Сонымен қатар, Декларация алғаш рет билікті бөлу принципін паш етті. Декларацияға сай, заң шығару билігі Жоғарғы кеңеске берілді, Президент Республика
басшысы болып, жоғарғы атқарушы билікті иеленді, ал сот билігі Жоғарғы Сотқа берілді; мемлекеттің әлеуметтік негізін анықтауға таптық тұрғыдан қараудан бас тартты; республика аумағында ядролық қаруды сынауды жүргізуге, қырып-жою қаруларының барлық түрі үшін сынақ полигондарының құрылысы мен қызметіне тыйым салды. Қазақстан қоғамының республикадағы демократиялық, құқықтық, әлеуметтік-
экономикалық және мәдени қайта жаңарулары туралы негізгі идеяларды
қамтыған Декларациядан Республиканың жаңа Конституциясын жасау басталды. Декларацияда Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі жарияланып,елдің саяси-құқықтық тәуелсіздігінің бағдарламасы баяндалды. Ел
аумағының тұтастығы, оған қол сұғылмайтындығы, қазақ халқының және Қазақстандағы басқа да этнос өкілдерінің төл мәдениетін, дәстүрін,тілін қайта түлету мен дамыту, ұлттық қадір-қасиетті нығайту мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі ретінде айтылды. Конституциялық
құрылысқа қарсы жасалатын кез келген күштеу әрекеттері, оның аумағының
тұтастығын бұзуға шақыратын, ұлт араздығын қоздыратын жарияұрандардың заң бойынша жазаланатыны ескертілді. Республиканың саяси, экономикалық, әлеуметтік, ұлттық-мәдени құрылысына, оның әкімшілікаумақтық құрылысына байланысты мәселелер ешкімнің араласуынсыз дербес
шешілетіні жарияланды. Президент - Республиканың басшысы, ең жоғарғы
әкімшілік-атқарушылық биліктің иесі ретінде танылды. Жер, оның қойнауы, су, әуе кеңістігі, өсімдіктер мен хайуанаттар дүниесі, басқа да
табиғи ресурстар, халықтың мәдени және тарихи қазыналары, бүкіл экономикалық, ғылыми-техникалық әлеует Республика егемендігінің негізін құрай отырып, оның ерекше меншігінде болатыны көрсетілді.
Деклараңияда: "Қазақ КСР-і Республика үлесіне сәйкес жалпыодақтық мүліктегі, оның ішінде алмас, валюта қорлары мен алтын қорындағы өз үлесіне құқылы, республика аумағында ядролық қарудың сыналуына, жаппай қырып-жоятын қарудың өзге түрлері (хим., бактериолог., биолог., т.б.) үшін
сынақ полигондарын салуға және олардың жұмыс істеуіне тыйым. салынады" деп жазылды. "Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі мен Президентке бағынатын, солардың бақылауында болатын өз ішкі әскерлерін, мемлекеттік қауіпсіздік және ішкі істер органдарын ұстауға Қазақ КСР-нің құқы бар"
делінді. Декларациядағы бағдарлама негізінде 1991 ж. 16желтоқсанда "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Тәуелсіздігі
туралы" Конституциялық Заң қабылданды. Сол сәттен бастап егеменді Қазақстан өзіндік көзқарасы бар жеке мемлекет ретінде таныла бастады.Қабылданған декларация Қазақстанның болашақ тәуелсіздігінің іргетасы саналды. Бұл декларацияның қабылдануымен егемендігін мәлім ететін жеке территориясы, азаматтығы, мемлекеттік бюджеті, халықаралық қатынастардағы дербестігі, мемлекеттік рәміздеріміз бекітілді. Қазақстанның егемендігі және территориясының тұтастығы саяси, құқықтық және экономикалық тұрғыдан дәйектелді. Осы кезден бастап демократиялық қоғам
құру мақсатында ел ішіндегі қоғамдық-саяси құрылымға біраз өзгерістер енгізіле бастады. Бұл акт арқылы әлем картасындағы жаңа мемлекет -Қазақстан Республикасының негізі қаланды. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы тiл туралы» Заңы 1997 жылғы 11 шiлдеде қабылданды. Осы Заңы 4-шi бабында: Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi - қазақ тiлi. Мемлекеттiк тiл - мемлекеттiң бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк
басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тiлi.Сонымен бiрге, Үкiмет, мемлекеттiк органдар мемлекеттiк тiлдi яғни қазақ тiлiн барынша дамытуға, оның халықаралық беделiн нығайтуға және қазақ
диаспорасына ана тiлiн сақтауы мен дамытуы үшiн көмек көрсетуге мiндеттi деп көрсетiлген.Аталған Заңның 1-шi бабында диаспора деген терминге «өзiнiң тарихи шығу тегiнен тысқары елде тұрып жатқан халықтың бiр бөлiгi» деген түсiнiктеме берiлген, яғни шет елдерде тұрып жатқан бiздiң қандас
бауырларымыз. Қазақ халқы өзiнiң тарихи отанында тұрып ақ, ешқандай қуғын-сүргiнсiз ана тiлi мәселесiне келгенде диаспораға айналды. Тiл туралы Заң қабылданғаннан берi, оны жүзеге асыру үшiн Қазақстан Үкiметi бiрқатар қаулылар қабылдады. Атап айтқанда, 1998 жылғы 14 тамызда «Мемлекеттiк органдарда мемлекеттiк тiлдiң қолданылу аясын кеңейту туралы»,