Файл: Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus talim vazirligi.doc

Umumiy qoidalar

1. 
   Talabalar fan o‘qituvchisi tomonidan birinchi mashg‘ulotda mazkur tartib talablari bilan tanishtiriladi.
   
2. 
   Oraliq va yakuniy baholashlar (YaB) o‘tkaziladigan fanlar bo‘yicha nazorat savollari semestr boshida kafedra tomonidan ishlab chiqilib, kafedra yig‘ilishida muhokama qilinadi va kafedra mudiri tasdiqlagandan keyin talabalar e’tiboriga etkaziladi.
   
3. 
   Oraliq nazorat semestr davomida ishchi fan dasturining tegishli bo‘limi tugagandan keyin talabaning bilim va amaliy ko‘nikmalarini baholash maqsadida o‘quv mashg‘ulotlari davomida (darsdan tashqari paytda) o‘tkaziladi.
   
4. 
   Oraliq nazorat turi har bir fan bo‘yicha fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda 2 marotaba o‘tkazilishi mumkin.
   

Oraliq nazorat turini o‘tkazish shakli va muddati fanning xususiyati va fanga ajratilgan soatlardan kelib chiqib o‘quv-uslubiy boshqarma bilan kelishilgan holda tegishli kafedra tomonidan belgilanadi.

5. 
   Semestr davomida o‘quv mashg‘ulotlari hajmi haftasiga 2-4 akademik soat bo‘lsa, bir marta oraliq nazorat o‘tkaziladi. Agar semestr davomida o‘quv mashg‘ulotlari hajmi haftasiga 4 akademik soatdan ko‘p bo‘lsa, ikki marta oraliq nazorat o‘tkaziladi. Semestr davomida bitta oraliq nazorat o‘tkaziladigan fanlardan fan dasturi bo‘limlarining 50-60% o‘qitilgandan so‘ng o‘tkaziladi.
   
6. 
   YaBlar talabalar bilimini baholash bo‘limi (bundan buyon matnda TBBB deb yuritiladi) tavsiyasiga asosan universitet rektori buyrug‘i bilan tashkil etiladigan komissiya tomonidan o‘tkaziladi. Komissiya tarkibiga fan bo‘yicha tegishli mutaxassislar, yoshlar ittifoqi, ota-onalar, ist’emolchi korxona, muassasa va tashkilot vakillari, boshqa oliy ta’lim muassasalari va ilmiy tadqiqot institutlari mutaxassislari kiritilishi mumkin.
   
7. 
   Semestr yakunidan kamida ikki oy oldin TBBB tomonidan YaB lar jadvali ishlab chiqiladi va rektor (yoki o‘quv ishlari prorektori) tasdig‘idan o‘tkazilib, fakultetlarga yetkaziladi. Jadvalda fan nomi, guruh, YAB shakli, o‘tkazish sanasi va auditoriya ko‘rsatiladi.
   
8. 
   YaB lar komissiyasi tarkibiga fan bo‘yicha dars mashg‘ulotlari o‘tgan professor-o‘qituvchilar kiritilmaydi.
   
9. 
   YaB variantlari 5 ta nazariy savol va amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, YaB lar sessiyasidan kamida ikki oy oldin kafedra tomonidan tuziladi. Variantlar kafedra mudiri va fakultet dekani imzosi bilan konvertga solingan holda yelimlanmasdan TBBBga topshiriladi. TBBB variantlar talab darajasida tuzilganiga ishonch hosil qilingandan keyin konvert yelimlanib, muhr bosiladi va TBBBda saqlanadi.
   
10. 
    YaBlar sessiyasi boshlanmasdan oldin fan o‘qituvchisi talabalarning oraliq nazorat bo‘yicha baholarini dekanat jurnaliga (baholarni qayd etish jurnali) ko‘chirib, imzo qo‘yadi. ON dan qoniqarsiz (ikki) baho olgan talaba YaB gacha ko‘pi bilan ikki marta ON ni takroriy topshirishi mumkin. ON dan takroriy topshirishlarda ham qoniqarsiz baho olgan talabalar YaB ga kiritilmaydi.
    
11. 
    YaB boshlanishi paytida auditoriyada talabalar, imtihon komissiyasi a’zolari, YaNga qo‘yilganligini tasdiqlovchi dekanat ro‘yxati, yetarli miqdorda titul varag‘i bilan birga javob varaqalari va YaB variantlari bo‘lishi shart. Titul va javob varaqalari bilan ta’minlash tegishli dekanat zimmasiga yuklatiladi.
    
12. 
    YaBga talaba shaxsini tasdiqlovchi hujjat bilan qo‘yiladi. Belgilangan vaqtdan kechikib (YAB boshlangandan keyin) kelgan talaba imtihonga kiritilmaydi va dekanat jurnaliga “0” deb qayd qilinadi.
    
13. 
    YaN o‘tkazilayotgan paytda biror bir manbadan (qo‘l telefoni, shpargalka va h.k.) foydalangan yoki foydalanishga uringan talabaga dalolatnoma tuzilib, YaN dan chiqarib yuboriladi va bilimi “2” bilan baholanadi.
    
14. 
    Dekanat jurnalidagi ON va YaN baholariga tuzatish kiritish, bahoni bo‘yab o‘zgartirish qat’iyan man etiladi. Shunday hol ro‘y berganda, dekanat tomonidan sababi tekshiriladi va ataylab buzgan shaxsga nisbatan tegishli chora ko‘riladi.
    
15. 
    OBlarning belgilangan jadval asosida va talab darajasida o‘tkazilishi hamda natijalarini dekanat jurnaliga vaqtida o‘tkazilishi uchun kafedra mudiri va fakultet dekani mas’ul hisoblanadi.
    

YaNlarning belgilangan jadval asosida ushbu tartibga muvofiq o‘tkazilishi va to‘g‘ri rasmiylashtirilishi uchun mas’uliyat TBBB, YaNlar komissiyasi va fakultet dekaniga yuklanadi.

---

16. 
    YaNlar asosan “Yozma ish” shaklida olinadi. Shuningdek, test shaklida yoki fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda (nutq, bajarib ko‘rsatish, texnik vositalardan foydalanish mahoratini baholash muhim bo‘lganda) “Yozma-amaliy” shaklda olinishi mumkin. Test yoki “Yozma-amaliy” shaklda YaN o‘tkaziladigan fanlar ro‘yxati tegishli fakultet dekanlari tavsiyasiga ko‘ra TBBB tomonidan shakllantiriladi va rektor tomonidan tasdiqlanadi.
    
17. 
    YaNda talaba bilimi “100” ballik tizimda baholanadi. Variantdagi har bir savolga “0” dan “20” balgacha qo‘yilib, jamlanadi. Ushbu to‘plangan ball Nizom ilovasidagi 2-jadvalga muvofiq “5” baholik tizimga o‘tkaziladi.
    
18. 
    Talaba bilimini baholashda o‘z fikrini mantiqiy ketma-ketlikka amal qilgan holda tizimli, to‘g‘ri va to‘liq bayon qila olishi, hayot bilan bog‘lay olishi, javobda masalaga ijodiy yondasha olishi, amaliy topshiriqlarni to‘g‘ri va to‘liq bajarib, tushintira olishi, fan bo‘yicha ilmiy atamalardan to‘g‘ri foydalanishi, javobni misollar orqali asoslay bilishi, ko‘rsatib, bajarib, ijro etib berish, texnik vositalardan foydalana olish mahoratini namoyon qila olishiga e’tibor beriladi.
    
19. 
    Baholash natijalari kafedra yig‘ilishlari, fakultet va universitet Kengashlarida muntazam ravishda muhokama etib boriladi va o‘zlashtirish natijalariga ko‘ra past ko‘rsatgichga ega bo‘lgan fanning nomi professor-o‘qituvchilar ro‘yxati bilan tegishli chora ko‘rilishi uchun universitet rahbariyatiga taqdim etiladi
    

2. YaBlarni “Yozma ish” shaklida o‘tkazish tartibi

2.1. ON bo‘yicha baholash kafedra belgilagan shaklda (yozma, og‘zaki, yozma-amaliy, test va h.k.) o‘tkaziladi. YaNlar esa asosan, “Yozma ish” shaklida, istinso tariqasida ayrim fanlardan fan xususiyatidan kelib chiqqan holda “Yozma-amaliy” yoki test shaklida o‘tkazilishi mumkin.

2.2. “Yozma ish” variantlari 5 ta nazariy savollar va amaliy topshiriqlardan iborat bo‘lib, ularning soni 2-4-blok fanlari hamda 1-blokning chet tili, rus tili va o‘zbek tili predmetlaridan kamida 30 tani, 1-blokning qolgan fanlaridan kamida 60 tani tashkil etish lozim. Variantlar soni YaNlarni tashkil etilishidan kelib chiqqan holda TBBB tomonidan belgilanishi mumkin. Lekin variantlar tegishli o‘quv dasturlarini to‘liq qamrab olishi va ularning soni 36 tadan kam bo‘lmasligi shart.

2.3. “Yozma ish” hajmi talabaning fan bo‘yicha tasavvuri, bilimi va amaliy ko‘nikmasi darajasini baholash uchun etarliligidan kelib chiqib, kafedra tomonidan belgilanadi.

2.4. “Yozma ish”ni bajarish uchun fan xususiyatidan kelib chiqqan holda 1,5-2 soat ajratiladi.

2.5. YaN oxirida yozma ishlar javob varaqalari va titul varag‘ini to‘ldirish, imzo, sana, variant raqami qo‘yilganligi tekshirilib, qabul qilib olinadi.

2.6. “Yozma ish” TBBB xodimi tomonidan shifrlanib, tegishli komissiyaga tekshirish uchun topshiriladi. Komissiya raisi yozma ishlarni tekshirishni tashkil qiladi. “Yozma ish” javob varaqalarining oxiridagi maxsus belgilangan joyga javoblarga qo‘yilgan baholarga taqriz yoziladi.

Tekshirilib, belgilangan tartibda baholangan ish TBBBga shifrni ochish uchun topshiriladi. Shifri ochilgandan so‘ng YaN baholari fan o‘qituvchisi tomonidan dekanat jurnaliga o‘tkaziladi. Yozma ishlar kamida ikki nafar o‘qituvchi tomonidan imzolanishi shart.

2.7. Yozma ishga qo‘yilgan baholarga o‘zgartirish kiritish, bo‘yab tuzatish qat’iyaan man qilinadi. Dekanat maxsus xodimi baholar ko‘chirilgandan keyin tekshirib ko‘rib, talab darajasida to‘ldirilganligiga ishonch hosil qilgandan keyin jurnalni qabul qilib oladi. Bahoga tuzatish kiritish holati ro‘y berganda aybdor shaxsga nisbatan ma’muriy chora ko‘riladi.

2.8. Yozma ishlarni baholashga ilmiy tadqiqot institutlari va boshqa OTMning mutaxassis o‘qituvchilari, ishlab chiqarishni tegishli sohasi mutaxassislari jalb etilishi mumkin.

2.9. Akademik qarzdorlardan takroriy yozma ish yuqorida bayon qilingan tartibda olinadi va rasmiylashtiriladi.

2.10. Yozma ishlar tegishli dekanatlarda bir yil davomida saqlanadi.

BAHOLASHNI 5 BAHOLIK SHKALADAN 100 BALLIK SHKALAGA O‘TKAZISH JADVALI
5 baholik shkala	100 ballik shkala			5 baholik shkala	100 ballik shkala		5 baholik shkala	100 ballik shkala
5,00 — 4,96	100		4,30 — 4,26		86		3,60 — 3,56	72
4,95 — 4,91	99		4,25 — 4,21		85		3,55 — 3,51	71
4,90 — 4,86	98		4,20 — 4,16		84		3,50 — 3,46	70
4,85 — 4,81	97		4,15 — 4,11		83		3,45 — 3,41	69
4,80 — 4,76	96		4,10 — 4,06		82		3,40 — 3,36	68
4,75 — 4,71	95		4,05 — 4,01		81		3,35 — 3,31	67
4,70 — 4,66	94		4,00 — 3,96		80		3,30 — 3,26	66
4,65 — 4,61	93		3,95 — 3,91		79		3,25 — 3,21	65
4,60 — 4,56	92		3,90 — 3,86		78		3,20 — 3,16	64
4,55 — 4,51	91		3,85 — 3,81		77		3,15 — 3,11	63
4,50 — 4,46	90		3,80 — 3,76		76		3,10 — 3,06	62
4,45 — 4,41	89		3,75 — 3,71		75		3,05 — 3,01	61
4,40 — 4,36	88		3,70 — 3,66		74		3,00	60
4,35 — 4,31	87		3,65 — 3,61		73		3,0 dan kam	60 dan kam

---

ASOSIY QISM

Ma’ruza mazmuni

1. Tasavvuf istilohi, mohiyati, vujudga kelish o‘rni va davri

“Tasavvuf” so‘zining lug‘aviy va istilohiy ma’nolari. Uning zohiriy ma’nosi va ruhoniy mohiyati. Tasavvufga berilgan ta’riflar. Poklanish ilmining ikki jihati: maqbul ko‘rilgan tazkiya (aybdan oqlash, oqlanish) va rad etilgan tazkiya. Tasavvufning maqbul ko‘rilgan tazkiya va tasviya (poklash, tarbiyalash)sifatidagi xususiyati. Tasavvufda bosh amal qalbni oqlash, ruhni poklash va nafs tarbiyasi ekanligi.

Tasavvufning “vatani” xususidagi qarashlar: manbalarini islomning o‘zidan axtarish va islomdan tashqarida deb bilish. Tasavvufning tarqalish geografiyasi. Tasavvuf paydo bo‘lgan davr haqidagi qarashlar. Tasavvuf va saodat asri voqyealari. “Xulafoyi roshidon”lar davrida tasavvufiy qarashlar. Tasavvufning umaviylar davrida paydo bo‘lganini yoqlovchilar. Mazhablarning vujudga kelishi. Hazrat Ali izdoshlari va shiachilik. Abu Hanifa va sunniylik. Mazhabchilik va tasavvufiy qarashlar munosabati.

2. Tasavvufning islomiy manbalari va taraqqiyot omillari

Qur’oni karim tasavvufning bosh asosi va manbasi. “Avval Qur’oni karim sunnatda tasavvuf” qoidasining mohiyati. Islomning asosi (ruknlari) va tasavvuf yo‘llari. Shariatning zohiri – ilmi fiqh (ilmi qol), botini tasavvuf (ilmi hol) ekanligi.

Xalifa Usmon davrida sahobalar tomonidan hadislarning to‘planishi. Buyuk muhaddislar (Imom Buxoriy, Ibn Muslim, at-Termiziy v.b) faoliyati. Hadislarda komil inson axloqi bilan bog‘liq masalalar. Komil inson shaxsi Muhammad payg‘ambar timsolida. Sunnati nabaviy tasavvufni yuzaga chiqaruvchi omillaridan biri sifatida. Tasavvufda murid va murshid munosabati.

3. Islom tasavvufining taraqqiyoti va tasavvuf adabiyotining shakllanishi

(VII-IX asrlar)

Ilk mutasavviflar faoliyati. Zuhd va taqvoga munosabat. Zohidlar ilk mutasavviflar sifatida. Zohidlikning uch martabasi. Imom G‘azzoliy zuhd maqomi haqida. Ibodat maqomi haqida. Zuhdu ibodat ta’ma uchun emas, balki qalbdan “fi sabiulloh” (Alloh yo‘lida) bo‘lishi kerakligi. Robia al-Adaviya va tasavvuf adabiyotining vujudga kelishi. Islomiy adabiyotdagi munojot janri. Ilk so‘fiylar (Hasan Basriy) davri. Halol va harom chegarasini farqlash. Ibrohim Adham va Shaqiq Balxiy ta’limoti.

Tavhid ruhi. Nazariy asoslarning shakllanishi. Havorijiylar va azrakitlar munozarasi. Nazariy guruhlanish. Jabariylik va qadariylik ilk tariq yo‘llari sifatida. Mu’tazila tarafdorlari. Abbosiy xalifalari davrida mu’taziliylik. Yunon manbalariga murojaat. Mutarjimlar davri. Muxosiblik ta’limoti. Zunnun Misriy faoliyati. Niya va riyo haqida.

Tasavvufning ilmiy asoslanishi. Fano va tariqat tushunchalari. Abu Yazid (Boyazid) Bistomiy. Tasavvufning mantiqan asoslanishi. Junayd Bag‘dodiy va Mansur Xalloj ta’limoti. Azal, surat va tajalli. “Kitobu-t-tavosin”da tajalli nazariyasi. Andalusiyada tasavvufiy qarashlar. Xuroson va Rumda tasavvuf. Markaziy Osiyoga tasavvufning kirib kelishi. Kalom ilmi va Marg‘inoniy merosi. Buxoro mutasavviflar maktabining shakllanishi.

4. 
   Tasavvuf tarixida irfon bosqichi
   

---

(X-XIII asrlarda tasavvuf adabiyoti)

Tasavvuf ma’rifiy asoslarining shakllanishi. Ibn Sino va irfoniy ishq falsafasi. Tasavvufning ruhoniy maqomlari va holatlari. Tasavvufning irfoniy maqomlari. Ahadiyat va vohidiyat. Ta’limiy jihatdan Allohni bilish bosqichlari.Imom G‘azzoliy ta’limoti. “Ixyo ulumu-d-din” asari va uning madaniyat tarixidagi o‘rni. “Kimiyoi saodat”da ko‘ngil falsafasi. “Mukoshafatu-l-qulub” asarda qalblar kashfiyotiga yo‘l.

Tasavvuf adabiyotining shakllanishi. Abu Said ibn Abul Xayr majlislari. Bobo Ko‘hiy Sheroziy ruboiylari. Sufiy dostonchilikning vujudga kelishi. Abdulloh Ansoriy asarlari. Hakim Sanoyi dostonlari.

Farididdin Attor ijodi. “Mazharu-l-ajoyib” asarida Hazrat Ali timsoli. “Mantiqu-t-tayr”da Attor falsafasi. “Ilohiynoma”da Ruh va sittayi quvva talqini.Tavhid asrori («Javharu-z-zot»).

4. 
   Islom tasavvufi tariqatlari.
   

Markaziy Osiyoda tasavvuf tariqatlari

Tariqat nazariyasining shakllanishi. Tasavvuf tariqatlarining diniy mazhablardan farqi. Tariqatlanish tamoyillari. Hujviriyning “Kashfu-l-mahjub” asarida zikr qilingan o‘ntariqat. Muhammad Sheroziyning “Taroyiqu-l-haqoyiq” asarida ko‘rsatilgan tasavvuf silsilalari. G‘arb olimlari talqinida tasavvuf tariqatlarining tasnifi. Tariqat va silsila munosabatlari.

Yassaviylik (jahriylik)ning vujudga kelishi va xususiyatlari. “Faqrnoma”da yassaviylikning nazariy asoslari. Yassaviylikda pir-murid munosabati. Yassaviylik tariqatining manbalari. Yassaviy shayxlari va ularning izdoshlari.

Kubroviylikning vujudga kelishi va taraqqiyoti. Najmiddin Kubro va tariqat asoslari. Kubroviylikda solik va uning sulukdagi niyati. Kubroviy shayxlari. Olami kubro va olami sug‘ro nisbati.

Xojagon tariqati va uning yaratilishida Abdulxoliq G‘ijduvoniy faoliyati. Sakkiz rashha ta’limoti. Naqshbandiylik xojagon tariqatining davomi sifatida. Bahouddin Naqshband ta’limoti. “Dil ba yoru dast ba kor”ning mohiyati. Maqomotlarda naqshbandiylikning suluk yo‘li, darvishlik sifati, ahvol va axloqlari. Naqshbandiylikning yangilanishi (mujadiddiylik) va uning nazariy asoslari.

Qalandariylik yo‘li. Malomatiylikda qalandariylik asoslari. Yassaviylik va qalandariylik munosabatlari. Qalandariylikning nazariy asoslari. Qalandarlik adabiyoti.

4. 
   Tasavvufda ijtimoiy masalalar talqini
   

Ma’rifat. Lug‘aviy ma’nosi: arabcha «arafa» - bilmoq so‘zidan yasalganligi. Tariqatning hosilasi va bevosita davomi ekanligi. Tariqatdan maqsad – ma’rifatdir.

Tasavvufiy bilishning uch bosqichi – ilmul-yaqin, aynul yaqin va haqqul yaqin tushunchalari. Botiniy ilm egallashning yo‘li: toat-ibodat, zikr, riyozat va mujohada bilan qalbni yomon axloq va his-tuyg‘ulardan tozalash va go‘zal axloq va his-tuyg‘ular bilan bezashdir. Ma’naviy razolatdan tozalanmagan qalbda ma’rifat ilmi yuzaga kelmaydi.

4. 
   Poetika fanining nazariy asoslari
   

Mumtoz adabiyotning badiiy asosi. Badiiy so‘z tabiati. Inson sifatining yuksala borishi So‘z bilan ekanligi. «Devonu lug‘otit turk», «Qutadg‘u bilik», «Hibat ul-haqoyiq» asarlari tarkibida ham badiiy so‘z haqidagi qarashlar aks etganligi.

Forobiyning mashhur arab tilida yozilgan asar­lari va sharhlarida, Nizomiy Aruziy Samarqandiy­ning fors tilidagi «Nodir hikoyatlar»i, Sayfi Saroyi («Gulistoni bit-turkiy») va Abdurahmon Jomiyning («Silsilatuz-zahab», «Bahoriston» (8-ravza) asarlarida aytilgan mulohazalar mumtoz adabiyotshunoslikda badiiy so‘z san’at sifatida qadrlanganligini ko‘rsatadi.

4. 
   Tasavvuf va badiiy ijod masalalari
   

Tasavvuf timsollarining badiiy ijodga ko‘chishi. Qur’oniy mavzular, hadislarning she’riy sharhlari. Sufiy dostonchilik an’analari.

Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” dostonida Qur’oniy mavzular talqini. Adib Ahmad Yugnakiyning “Hibatu-l-haqoyiq”ida Hadis sharhlari.

“Qissayi Yusuf” syujeti asosida yozilgan dostonlarda tasavvufiy talqinlar. Payg‘ambarlik qissalari tarixidan.

Tasavvufiy adabiyot g‘oyalarining badiiy ijodga ko‘chishi. Ayrim ijodkorlar badiiy asarlarining tariqatlar kesimida rivojlanishi.

---

Yassaviylik va ibodat adabiyoti. Xoja Ahmad Yassaviy ilk turk mutasavvifi sifatida. Ijodining mohiyati oriflik ekanligi. Alisher Navoiy “turk piri” haqida.

“Devoni hikmat” va uning nusxalari. Hikmat adabiy janr sifatida. “Devoni hikmat”da shariat va tariqat ahkomlari. Tasavvufiy timsollar talqini. Hikmatlarning badiiyligi.

Yassaviy maktabi shoirlari. Hakim Sulaymon ota hikmatlari. Alisher Navoiy Hakim ota hikmatlari haqida. “Boqirg‘on kitobi”ning tarkibi va undagi she’rlarning janr xususiyatlari. “Bibi Maryam” kitobidagi timsollar.

Xoja Ahmad Yassaviy ijodining xorijdagi izdoshlari. Yunus Emro va Hoji Bektosh. Yassaviylikning badiiy adabiyotdagi ikkinchi umri. Shayboniy, Qul Ubaydiy ijodi. Azim Xoja eshon hikmatlari.

Kubroviylik va badiiy adabiyot. Shayx Najmiddin Kubro badiiy ijodi. Kubroviylik yo‘lidagi risolalar. Aziziddin Nasafiy va Husayn Voiz Koshifiy asarlari.

Kubroviylik va badiiy ijod. Pahlavon Mahmud ruboiylarida kubroviylik an’analari. Xiva adabiy muhitida kubroviylik. Kubroviylik va Ogahiy ijodi.

Xorijda kubroviylik tariqati silsilalari. Kubroviylik ta’sirida yaratilgan tasavvufiy adabiyot.

Qalandariylik adabiyoti. Qalandariylik adabiyotining shakllanishi. “Qissayi Mashrab” manqabasi. Qissada ilmi hol talqini. Mashrab she’riyatida qalandariylik timsollari va ramzlari. Rind va soqiy timsollari.

“Mabdai nur”da Rumiy an’analari. Dostonning tarkibi va ramziylik olami. Qalandariylik adabiyotining xorijiy manbalari. Abdollik va badiiy adabiyot.

Jaloliddin Rumiy va mavlaviylik. Rumiy she’riyatida ma’no va ruh. Shamsiddin Tabriziy tamadduni. “Masnaviyi sharif”da “Naynoma” talqinlari. Kull va juzv munosabati. Mavlaviylikda surat va ma’ni.

9. Naqshband va o‘zbek mumtoz adabiyoti.

Naqshband ta’limoti va badiiy ijod. Sayyid Qosimiy masnaviylari. Atoyi lirikasida majoz va haqiqat. Bobur ijodida naqshbandiylik. “Mubayyin”da islom ruknlari. Qul Ubaydiy ijodida payg‘ambarlar timsollari.

So‘fi Ollohyor g‘azallarida yangilangan (mujadiddiy) naqshbandiylik. “Sabotu-l-ojizin”ning axloqiy jihatlari. Huvaydo ijodida tasavvufiy timsollar talqini. “Rohati dil” dostonida sufiy shayxlar. Amiriy ijodining tasavvufiy asoslari. Haziniy ijodida naqshbandiylik. XX asrda naqshbandiylik ruhidagi asarlar.

Tasavvvuf ta’limoti talqinida Navoiy badiiy uslubi imkoniyatlari

Alisher Navoiy tasavvuf ruhidagi asar­larida ma’rifat mavzusi. Alisher Navoiy islom dinining mohiyatan insonsevar, komil inson va komil insoniy jamiyat tarbiyasiga xizmat qiluvchi ilm ekanligi uchun ham o‘zining barcha qiziqishlari kali­tini undan izladi. Navoiy tasavvufiy dunyoqarashi­ning falsafiy zaminini tashkil etuvchi vujuduyun (panteizm) ta’limotida ta’kidlanganidek, Alloh taoloning husnu jamoli, kuch-qudrati va hikmati biz ko‘rib, idrok etayotgan olamda yoyilgandir, deb tushundi.

Navoiy epik asarlarida hamd, na’t, munojot va me’rojnomalar. Alisher Navoiyning tasavvufiy, falsafiy, ijtimoiy fikrlar majmuasidan iborat bo‘lgan «Xamsa» dostonlar turkumida inson masalasi markaziy o‘rinda turadi. Insonga bo‘lgan munosabat esa har bir davr taqozosiga ko‘ra o‘zgarib turadi. Navoiy «Xamsa»siga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda, darsliklarda shoir dostonlarining faqat ijtimoiy mohiyatiga e’tibor qaratilib, birinchi qism, ya’ni hamdlar, na’tlar, munojotlar, me’rojnomalar va sufiylarga bag‘ishlangan boblar nazardan chetda qolib ketgan. Vaholanki, dostonlarning bu sahifalarida komil inson konsepsiyasining sufiyona talqini berilgan.

10. 
    Zahiriddin Muhammad Bobur va tasavvuf ta’limoti
    

Bobur masnaviylarida ma’rifat va badiiyat. Mubayyin. Boburning 1520-1521 yillarda o‘g‘illari Humoyun va Komron Mirzolarga atab ilohiyot va islom fiqhshunosligidan bahs yurituvchi «Mubayyin» masnaviysini yaratdi.

Bu asar Boburning «din ishig‘a ko‘p ehtirom kerak», degan aqidasining mahsuli bo‘lib, u «E’tiqodiya», «Kitob us-salot», «Kitob uz-zakot», «Kitob us-savm», va «Kitob ul-haj» deb ataladigan bo‘lim – kitoblardan iborat. Bu kitoblarda islom dinining ruknlari, qonun-qoidalari, bajarish usullari va tartiblari haqida soda tarzda so‘z yuritiladi. Buni shoir faqat o‘g‘illari uchngina emas, balki kelajak avlodni ham xabardor qilish maqsadida yozgan. Asar shariat ahkomlari targ‘ibi va uning vositasida yosh avlodni komillik sari undab, barkamol shaxsni tarbiyalash maqsadida yozilgan.

---