Файл: Сахна жне актер маман Байсеркенов айта терген Есмакова Жанерке Алы сз.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 1139
Скачиваний: 25
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
алып Станиславский мен Папазян, актердің күллі қимыл-іс қызметіне осыншама зор мән берсе,— актердің сыртқы техникасы сахнада қандай роль атқаратынын өздеріңіз де сезіп отырған боларсыздар, Құрметті актер қауымы!
О, Сахнаның Сандалкөк Санаткерлері!
Сахнадан Саз Сызғырған Серілер!
Философиялық ойдың кемеңгер Королі Гамлет сүйіп, сыйлаған: «Заманымыздың қысқа да шешен шежіресі!»
Құлақ күйі келмеген домбыра күй шерте ме? Шанағын шаң басып, сағағын кір басып күтусіз қалған аспап — аңыратып ән айта ала ма? Құлағы — күміс, пернесі — пейіштің үні болса да, күтімі жоқ қақыраған домбыра — күн көзінде қалып, жарық-жарық болған астау емес пе? Ұмыт қалған аспап та бір астау да бір!
Ендеше, аттаған аяғымызды аңдап басып, басқан қадамымызды неге есептемейміз?! Сахнаға аяқ салар салмастан құтымыз қашып, үрейіміздің ұшып кететіні неліктен? Қимылымыз қиюын таппай, қирап қалатыны қалай? Қозғалғанымыз — қораш, қимылдағанымыз —оғаш болатын себебі не? Сексеуілдей сексиіп, қара ағаштай қақайып қалатынымыз не? Отырсақ — опырайып, тұрсақ — жапырайып қалатынымыз бар-ау.
Сұлулық пен әсемдіктен өрілген қимыл мен қозғалыс сахнаның сәні емес пе?!
«Жоғары көтерілген қолдардың шлагбаум сияқты илікпей қатып қалғанына өмірде төзуге болар, ал сахнада оған жол беруге болмайды. Қақайған қол адам денесін ағашқа ұқсатып, манекен қылып жібереді. Ондай актерлердің жаны да ағаш сияқты қатты болады. Ал, енді осыған әкеліп сырықтай болып қақайып қалған жон омыртқаны қосақтасаң, адам емес, «емен» болып шыға келеді. Мұндай «ағаш» не жасамақ? Онда қандай өмір болмақ» (там же, стр. 146) деп К. С. Станиславский күйініп жазса, сахнада өзін-өзі сыйлай білетін әрбір актер, қимылы мен қозғалысының үйлесім, ұнасымына, гармониялық жарасым, сыр-сипатына ерекше ден қою керек. Ол үшін актер аттаған әр қадамына жүйелі түрде бақылау қойып дағдылануға тиіс. Бұл — актердің қимыл-іс еркіндігін жете меңгеруіне қойылар басты талаптардың бірі.
Сахналық еркіндік — актердің сахна алаңындағы қалыпты көңіл күйінің қайнаған тас қайнары десек, сол көзден бұрқылдап аққан қос бұлақтай болып, ішкі және сыртқы еркіндік (свобода внешняя и внутренняя) заңдылықтары арна ағызады.
Аталмыш егіз процесс тікелей актердің ішкі еркінділігіне қазықталған. Өйткені сыртқы еркінділіктің сынаптай сырғыған сұлулығы, қимылдағы емін-еркін әбжілдік, қозғалыс көркі түгелдей актердің ішкі еркіндігінен өркен жаяды. Яғни, сыртқы емін-еркінділік — ішкі емін- еркінділіктің жемісті нәтижесі. Ал, ішкі еркінділік — мақсатың мен әрекетіңе деген мол сенім. Өз мақсатына берік адам жалтармай, жалтақтамай батыл қимылдайды, өзіне-өзі сенімді болады. Бұлтағы жоқ, сеніп істелген іс кібіртік туғызбайды, әрекет еркіндігін өмірге әкеледі. Сеніп іс істеудің астарында мол білім, зор парасат жатады.
Олай болса, білім мен парасат адамға сенім туғызады, сенім ішкі еркіндікті дүниеге әкеледі, ал, ішкі еркіндік адамның қимыл-іс әрекетінен, дене мүшесінен әсемдік, көркемдік сипат табады. Тағы да қайталап, қазықтап айтсақ,
с ы р т қ ы е р к і н д і к — і ш к і е р к і н діктің көркемдік нәтижесі. Өйткені, актер өз кейіпкерінің өмір тарихын бүге-шігесіне дейін түгел зерттеп,терең біліп шықканда ғана қаңқайма, шоңқайма, бырысқақ, тырысқақ індетінен біржола ада болу дәрежесіне қол жеткереді. Демек, іштей шексіз сенім — актердің ішкі және сыртқы еркіндігінің тас бұлағы. Өзіне-өзі шексіз сенудің түп төркіні — актердің ұшан-теңіз ересен білімі мен зиялы парасат ізгілік негізіне саяды.
Табиғаты таяз адамнан талант шықпайды. Өзінің ішкі дәрменсіздігін кейбір сыртқы өрескел қимылдарымен жасырып, бүркемелеуге жанын салып жанталасып жүрген әдепсіз актерді титімдей де болса талғамы бар көрермен қауым, аңғармай қоймайды. Көлденең көз көргіш келеді. Солай десек, бұлшық еттің сіресуі мен дененің қақайып қалуы — актердің әдепсіз әрекетінен тамыр тартатын індет деп бағалаған абзал. Актердің техникалық әлсіздігін алдын ала айғақтап, оны жұрт көзіне ұстап беретін опасыз құбылыс: бырысу, тырысудан тұратын дәл осы әдепсіз әрекет. Кейде сахнадан, жиі болмаса да шаршап-шалдығып жүрген актерлерді байқап калуға тура келеді. Оның себебі: күш-қуат көзін дұрыс жұмсай алмау салдарынан бұлшық еттер мен буын буындарда, омыртқалар мен жон арқада болатын сіресулер. Осылай тұла бойдың әр жеріне мықтап шоғырланған тырысу-кұрысу кінәраты актерді қатты қалжыратып тастайды. Шаршаудың алғашқы белгісі —адамды тер басады. Тас бұлауға түсіп терге малшынған адам — асып-сасып, әбігерге түседі. Әбігер мен қарбаласқа түскен адамнан — өнер ауылы алшақ кетеді. Осындай күйге түсіп, тері сорғалаған актерлерді көре- көре әбден ығыр болған К. С. Станиславский қатты күйініп кетіп; «Раз актер потеет на сцене, долой со сцены!»— деп ақырып жіберген ғой!
Ал, біз бейбақтар, артистерге К. С. Станиславский сияқты айбаттана ақырмақ түгілі, ақырын айтуға да бата алмайтын болып алдық...
АЛТЫНШЫ ТЕЗИС
Әрекет арқауы әм көкейкесті мақсат
(Сквозное действие и сверх—сверхзадача)
«Дәннен өсімдік көктеп шыққан сияқты, жазушының да жекеленген ойлары мен сезімдерінен оның шығармасы өмірге келмек.
Жазушының аталмыш жекеленген ой мен сезімі, өмірлік арманы оның күллі тіршілігінің өзегін жарып шығып, творчество сәтінде оларға басшылык етеді. Соларды пьесаға негіз етіп алып, аталмыш дәннен өзінің әдеби шығармаларын өсіріп шығарады. Жазушының өмір бойғы қуанышы мен қасіреті, өмірлік арманы, он мен сезімі түгелдей пьесаның іргетасын қалайды: сол үшін жазушы қолына қалам алады. Сахнаға жазушының ой мен сезімін, қуанышы мен қасіретін, арман-мұңын жеткізу спектакльдің басты мұраты болып табылады» (там же, с. 332) деп
К. С. Станиславский сахналық шығарманың туу процесін дәннен көктеп шыққан өсімдікке теңейді. Демек, көкейкесті мақсат критерийін анықтау үшін, жазушы немесе драматургтің ішкі рухани әлеміне терең үңіліп, оның қолына алуына мәжбүр еткен ойына ортақтас болуы лазым. Көкейкесті мақсат (сверх — сверхзадача) — режиссердің творчестволық ойына, оның күллі адамдық табиғатына қозғау салып, қоздыратын тебіреніс көзінен с а н а л ы түрде өріс алатын процесс. Сондай-ақ, пьесаның ішкі сарайы —«рухани әм қимыл-іс болмысы» мен күллі «психикалық өмірінен» ағыс алатын кұбылыс. Егер жазушы алдында, К. С. Станиславский айтқандай, белгілі бір мақсат тұрса, сол мақсат режиссерге де тиесілі. Ондай мақсат жазушы үшін идея болып есептелінсе, режиссер үшін көкейкесті мақсат болып есептелінеді. Идея мен көкейкесті мақсат — творчествоның Темірқазық жұлдызы. Екеуінің кіндігі бір. Айырмашылық мынада: идея — қағазға түскен «өлі дүние» де, көкейкесті мақсат — әрекетке көшкен «тірі дүние». Идея — жазылып жатқан тұста процесс ролін атқарады да, аяқталған соң тіршілігін тоқтатады. Ал, негізгі мақсат — сол тоқталған процеске өмір береді. Процесс — қозғалыс, әрекет, күрес, өмір. «Көкейкесті мақсат — нәтиже емес, бастау, оятушы, қоздырушы, творчестволық процестің негізгі қозғаушы күші»—дейді А. Таиров. Олай болса, пьесаның көкейкесті мақсатын анықтау үшін ең алдымен оның идеясын анықтау керек. Өйткені, шығарманың күллі ішкі дүниесі идея арқылы талданып, тарқатылады. Енді терең талдаудан өткен туындының алдында: «не үшін қою керек? Қандай мақсатқа қазықтау қажет?» деген мәселе пайда болады. Белгілі бір мақсатсыз спектакль қойылмайды. Мақсатсыз шығарма да тумайды.
Мәселен, Ф. М. Достоевский адам болмысынан өмір бойы құдай мен сайтанның елесін іздеген көрінеді. Осындай ой оны «Ағайынды Карамазовтар» ды жазуға итермелесе керек. Ендеше, құдайды іздеу аталмыш шығарманың көкейкесті мақсаты болмақ.
Ал, Л. Н. Толстой болса, өмір бойы жетілу, жаңару, түлеу миссиясына құлшыныс білдіріп отырған, сол себепті оның шығармаларының көкейкесті мақсаты әлгідей ізгі ойлардан пайда болған.
Антон Павлович Чехов ылғи да әдепсіздікпен, тоғышарлықпен күреске түсіп, жақсы өмір туралы армандаған. Жақсы тұрмыс туралы армандап, соған деген құлшыныс оның көптеген туындыларының көкейкесті мақсатына айналады.
Демек, пьесада болып жатқан үлкенді-кішілі мақсат болсын, режиссердің шешімі мен артистің әрекеті, ой-арманы болсын түгелдей пьесаның көкейкесті мақсатын айқындау үшін қызмет атқарады.
«Көкейкесті мақсат пен әрекет арқауы (сквозное действие)- өмірдің басты мағынасы, күре тамыры, жүйкесі, пьесаның тамыр-тынысы.
Көкейкесті мақсат — пьесаның құнары. Әрекет арқауы — пьесаның қызыл өзегін жарып өтетін лейтмотиві. Көкейкесті мақсат пен әрекет арқауы — артистің құлшынысы мен творчествосына бағыт сілтеуші компас. Әрекет арқауы — пьесаның су асты ағысы. Өзеннің бетіне толқын тудыратын су асты ағысы сияқты, көзге көрінбейтін ішкі әрекет арқауы да сыртқы ойын өрнегі мен әрекет арқылы білінеді.
Әрекет арқауы — рольдің кейбір жекеленген дербес бөлшектерін біріктіретін негізгі табиғи байланыс көзі. Ол — шашылған моншақтар мен үзілген алқаның маржандарын тізген сияқты, өз алдына жеке-жеке дербес бөлшектерді тізетін рухани жіп.
Көкейкесті мақсат пен әрекет арқауы — табиғатымызға ұя салған асыл қазына «менге» ынтызар туа біткен өмірлік мақсат көзі. Тұтас шығарма мен рольдің жанды тіршілігінің негізгі мағынасын құрайтын әр пьеса мен әр роль өзінің көкейкесті мақсаты мен әрекет арқауын жасырын ұстайды. Әрекет арқауының түп тамырын құпия түрде басшылық ететін табиғи іңкәрліктен, діни, қоғами, саяси, эстетикалық, мистикалық сезімдерден, туа бітті жетістік пен кемістіктен, адам табиғатында ерекше өріс алған қайырымды, қайырымсыз қасиеттерден іздеуге болады. Айналамызда немесе ішкі рухани тіршілігімізбен сыртқы тіршілігімізде болып жатқандардың бәрі — адам рухы тіршілігінің туа бітті іңкәрлігі мен әрекет арқауының негізгі мағынасы санасыздық байланысының құпиялылығында жатыр.
Мәселен, сараң кез келген жағдайда өзінің байлыққа деген құштарлығын құпия байланыста ұстауға тырысса; атаққұмар — сый-құрметін; діндар — өзінің діни құлқына; эстет — өзінің артистік идеалын құпия байланыста ұстауға тырысады.
Әрекет арқауы өмірде болсын, сахнада болсын көпшілік жағдайда санасыз түрде пайда болады. Адамның құлшыныс қажырын санасыз, құпия түрде өзіне тартатын ақырғы мақсат пен көкейкесті мақсат анықталған соң барып, адам рухының тіршілік желісі де айқындалады» (К. С. Станиславский, сочинения, том 4, с. 151) деп жазады сахна реформаторы.
Көкейкесті мақсат пен әрекет арқауын бір-бірінен ажыратып, дербес қарауға болмайды. Олар бірін-бірі толықтырып, бірін-бірі сүйемелдеп отыратын қанаттас, егіз элемент.
Әрекет арқауы — шаңы басылмайтын табан жол болса, көкейкесті мақсат—ақырғы аялдама. Әрекет арқауы—үдере тартқан көш десек, көкейкесті мақсат— кереге керер құтты қоныс. А. Гончаров: «Дән— спектакльдің темпераменті, көкейкесті мақсат — соған қарай бағытталған мақсат, ал әрекет арқауы — актерді мақсатына жеткізетін табан жол»— деп егіз элементтің творчестволық ролін дәл анықтаған. Демек, көкейкесті мақсатқа апаратын әрекет арқауының табан жол желісі пьеса мен рольдің қызыл өзегін жарып өтетін жүргінші құбылыс. Үзілмей соғатын қырдың қызыл желі іспеттес. Егер, әлгі үздіксіз соққан желдің екпіні бір сәт үзіліп калса, жел — желдік қасиетінен айрылады. Әрекет арқауы да солай, кідіріске тап болса, әрекет желісі үзіліп, творчестволық процесс дағдарысқа ұшырайды. Процесс деген сөздің өзі — жетілу, даму, өркендеу, өрістеу мағынасын білдіретін ұғым. Сондықтан да,
К. С. Станиславский сахналық ойын өрнегі мен актер әрекетін творчестволық процесс деп атап, өте орынды пайдаланған.
Егер К. С. Станиславский: «Көкейкесті мақсат пен әрекет арқауы — өмірдің басты мағынасы, күре тамыры, жүйкесі, пьесаның тамыр-тынысы» десе, әрекет арқауы — пьесаның мағынасын мазмұнмен байытып, күре тамырына қан жүгіртетін, жүйкесін азықтандырып, тамыр-тынысын кеңейтетін, кейіпкер мен актердің сарайына көркемдік сәулесін түсіріп, тіршілік сыйлайтын күрделі элемент.
Творчестволық терең талдауға түскен пьеса кәдімгідей «он екі мүшеге» бөлініп жіліктенеді. Мүше-мүше, жілік-жілік болып боршаланады. Мақсат — әр мүшенің сипаты мен қасиетін түбегейлі зерттеу, қызметін анықтау.
К. С. Станиславскийдің тілімен айтқанда, толық талдаудан өткен пьеса: перде, көрініс, бөлшектерге бөлініп, одан әрі дәйектемелерге (факт), оқиғалар легіне (событийный ряд) жіктеліп, жібі үзіліп, шашылған моншақтай күй кешеді. Жеке көріністерден пайда болатын мақсат, оқшау бөлшектермен жекеленген дәйектемелер, мүше-мүшеге бөлінген сахналар тарыдай шашылып
О, Сахнаның Сандалкөк Санаткерлері!
Сахнадан Саз Сызғырған Серілер!
Философиялық ойдың кемеңгер Королі Гамлет сүйіп, сыйлаған: «Заманымыздың қысқа да шешен шежіресі!»
Құлақ күйі келмеген домбыра күй шерте ме? Шанағын шаң басып, сағағын кір басып күтусіз қалған аспап — аңыратып ән айта ала ма? Құлағы — күміс, пернесі — пейіштің үні болса да, күтімі жоқ қақыраған домбыра — күн көзінде қалып, жарық-жарық болған астау емес пе? Ұмыт қалған аспап та бір астау да бір!
Ендеше, аттаған аяғымызды аңдап басып, басқан қадамымызды неге есептемейміз?! Сахнаға аяқ салар салмастан құтымыз қашып, үрейіміздің ұшып кететіні неліктен? Қимылымыз қиюын таппай, қирап қалатыны қалай? Қозғалғанымыз — қораш, қимылдағанымыз —оғаш болатын себебі не? Сексеуілдей сексиіп, қара ағаштай қақайып қалатынымыз не? Отырсақ — опырайып, тұрсақ — жапырайып қалатынымыз бар-ау.
Сұлулық пен әсемдіктен өрілген қимыл мен қозғалыс сахнаның сәні емес пе?!
«Жоғары көтерілген қолдардың шлагбаум сияқты илікпей қатып қалғанына өмірде төзуге болар, ал сахнада оған жол беруге болмайды. Қақайған қол адам денесін ағашқа ұқсатып, манекен қылып жібереді. Ондай актерлердің жаны да ағаш сияқты қатты болады. Ал, енді осыған әкеліп сырықтай болып қақайып қалған жон омыртқаны қосақтасаң, адам емес, «емен» болып шыға келеді. Мұндай «ағаш» не жасамақ? Онда қандай өмір болмақ» (там же, стр. 146) деп К. С. Станиславский күйініп жазса, сахнада өзін-өзі сыйлай білетін әрбір актер, қимылы мен қозғалысының үйлесім, ұнасымына, гармониялық жарасым, сыр-сипатына ерекше ден қою керек. Ол үшін актер аттаған әр қадамына жүйелі түрде бақылау қойып дағдылануға тиіс. Бұл — актердің қимыл-іс еркіндігін жете меңгеруіне қойылар басты талаптардың бірі.
Сахналық еркіндік — актердің сахна алаңындағы қалыпты көңіл күйінің қайнаған тас қайнары десек, сол көзден бұрқылдап аққан қос бұлақтай болып, ішкі және сыртқы еркіндік (свобода внешняя и внутренняя) заңдылықтары арна ағызады.
Аталмыш егіз процесс тікелей актердің ішкі еркінділігіне қазықталған. Өйткені сыртқы еркінділіктің сынаптай сырғыған сұлулығы, қимылдағы емін-еркін әбжілдік, қозғалыс көркі түгелдей актердің ішкі еркіндігінен өркен жаяды. Яғни, сыртқы емін-еркінділік — ішкі емін- еркінділіктің жемісті нәтижесі. Ал, ішкі еркінділік — мақсатың мен әрекетіңе деген мол сенім. Өз мақсатына берік адам жалтармай, жалтақтамай батыл қимылдайды, өзіне-өзі сенімді болады. Бұлтағы жоқ, сеніп істелген іс кібіртік туғызбайды, әрекет еркіндігін өмірге әкеледі. Сеніп іс істеудің астарында мол білім, зор парасат жатады.
Олай болса, білім мен парасат адамға сенім туғызады, сенім ішкі еркіндікті дүниеге әкеледі, ал, ішкі еркіндік адамның қимыл-іс әрекетінен, дене мүшесінен әсемдік, көркемдік сипат табады. Тағы да қайталап, қазықтап айтсақ,
с ы р т қ ы е р к і н д і к — і ш к і е р к і н діктің көркемдік нәтижесі. Өйткені, актер өз кейіпкерінің өмір тарихын бүге-шігесіне дейін түгел зерттеп,терең біліп шықканда ғана қаңқайма, шоңқайма, бырысқақ, тырысқақ індетінен біржола ада болу дәрежесіне қол жеткереді. Демек, іштей шексіз сенім — актердің ішкі және сыртқы еркіндігінің тас бұлағы. Өзіне-өзі шексіз сенудің түп төркіні — актердің ұшан-теңіз ересен білімі мен зиялы парасат ізгілік негізіне саяды.
Табиғаты таяз адамнан талант шықпайды. Өзінің ішкі дәрменсіздігін кейбір сыртқы өрескел қимылдарымен жасырып, бүркемелеуге жанын салып жанталасып жүрген әдепсіз актерді титімдей де болса талғамы бар көрермен қауым, аңғармай қоймайды. Көлденең көз көргіш келеді. Солай десек, бұлшық еттің сіресуі мен дененің қақайып қалуы — актердің әдепсіз әрекетінен тамыр тартатын індет деп бағалаған абзал. Актердің техникалық әлсіздігін алдын ала айғақтап, оны жұрт көзіне ұстап беретін опасыз құбылыс: бырысу, тырысудан тұратын дәл осы әдепсіз әрекет. Кейде сахнадан, жиі болмаса да шаршап-шалдығып жүрген актерлерді байқап калуға тура келеді. Оның себебі: күш-қуат көзін дұрыс жұмсай алмау салдарынан бұлшық еттер мен буын буындарда, омыртқалар мен жон арқада болатын сіресулер. Осылай тұла бойдың әр жеріне мықтап шоғырланған тырысу-кұрысу кінәраты актерді қатты қалжыратып тастайды. Шаршаудың алғашқы белгісі —адамды тер басады. Тас бұлауға түсіп терге малшынған адам — асып-сасып, әбігерге түседі. Әбігер мен қарбаласқа түскен адамнан — өнер ауылы алшақ кетеді. Осындай күйге түсіп, тері сорғалаған актерлерді көре- көре әбден ығыр болған К. С. Станиславский қатты күйініп кетіп; «Раз актер потеет на сцене, долой со сцены!»— деп ақырып жіберген ғой!
Ал, біз бейбақтар, артистерге К. С. Станиславский сияқты айбаттана ақырмақ түгілі, ақырын айтуға да бата алмайтын болып алдық...
АЛТЫНШЫ ТЕЗИС
Әрекет арқауы әм көкейкесті мақсат
(Сквозное действие и сверх—сверхзадача)
«Дәннен өсімдік көктеп шыққан сияқты, жазушының да жекеленген ойлары мен сезімдерінен оның шығармасы өмірге келмек.
Жазушының аталмыш жекеленген ой мен сезімі, өмірлік арманы оның күллі тіршілігінің өзегін жарып шығып, творчество сәтінде оларға басшылык етеді. Соларды пьесаға негіз етіп алып, аталмыш дәннен өзінің әдеби шығармаларын өсіріп шығарады. Жазушының өмір бойғы қуанышы мен қасіреті, өмірлік арманы, он мен сезімі түгелдей пьесаның іргетасын қалайды: сол үшін жазушы қолына қалам алады. Сахнаға жазушының ой мен сезімін, қуанышы мен қасіретін, арман-мұңын жеткізу спектакльдің басты мұраты болып табылады» (там же, с. 332) деп
К. С. Станиславский сахналық шығарманың туу процесін дәннен көктеп шыққан өсімдікке теңейді. Демек, көкейкесті мақсат критерийін анықтау үшін, жазушы немесе драматургтің ішкі рухани әлеміне терең үңіліп, оның қолына алуына мәжбүр еткен ойына ортақтас болуы лазым. Көкейкесті мақсат (сверх — сверхзадача) — режиссердің творчестволық ойына, оның күллі адамдық табиғатына қозғау салып, қоздыратын тебіреніс көзінен с а н а л ы түрде өріс алатын процесс. Сондай-ақ, пьесаның ішкі сарайы —«рухани әм қимыл-іс болмысы» мен күллі «психикалық өмірінен» ағыс алатын кұбылыс. Егер жазушы алдында, К. С. Станиславский айтқандай, белгілі бір мақсат тұрса, сол мақсат режиссерге де тиесілі. Ондай мақсат жазушы үшін идея болып есептелінсе, режиссер үшін көкейкесті мақсат болып есептелінеді. Идея мен көкейкесті мақсат — творчествоның Темірқазық жұлдызы. Екеуінің кіндігі бір. Айырмашылық мынада: идея — қағазға түскен «өлі дүние» де, көкейкесті мақсат — әрекетке көшкен «тірі дүние». Идея — жазылып жатқан тұста процесс ролін атқарады да, аяқталған соң тіршілігін тоқтатады. Ал, негізгі мақсат — сол тоқталған процеске өмір береді. Процесс — қозғалыс, әрекет, күрес, өмір. «Көкейкесті мақсат — нәтиже емес, бастау, оятушы, қоздырушы, творчестволық процестің негізгі қозғаушы күші»—дейді А. Таиров. Олай болса, пьесаның көкейкесті мақсатын анықтау үшін ең алдымен оның идеясын анықтау керек. Өйткені, шығарманың күллі ішкі дүниесі идея арқылы талданып, тарқатылады. Енді терең талдаудан өткен туындының алдында: «не үшін қою керек? Қандай мақсатқа қазықтау қажет?» деген мәселе пайда болады. Белгілі бір мақсатсыз спектакль қойылмайды. Мақсатсыз шығарма да тумайды.
Мәселен, Ф. М. Достоевский адам болмысынан өмір бойы құдай мен сайтанның елесін іздеген көрінеді. Осындай ой оны «Ағайынды Карамазовтар» ды жазуға итермелесе керек. Ендеше, құдайды іздеу аталмыш шығарманың көкейкесті мақсаты болмақ.
Ал, Л. Н. Толстой болса, өмір бойы жетілу, жаңару, түлеу миссиясына құлшыныс білдіріп отырған, сол себепті оның шығармаларының көкейкесті мақсаты әлгідей ізгі ойлардан пайда болған.
Антон Павлович Чехов ылғи да әдепсіздікпен, тоғышарлықпен күреске түсіп, жақсы өмір туралы армандаған. Жақсы тұрмыс туралы армандап, соған деген құлшыныс оның көптеген туындыларының көкейкесті мақсатына айналады.
Демек, пьесада болып жатқан үлкенді-кішілі мақсат болсын, режиссердің шешімі мен артистің әрекеті, ой-арманы болсын түгелдей пьесаның көкейкесті мақсатын айқындау үшін қызмет атқарады.
«Көкейкесті мақсат пен әрекет арқауы (сквозное действие)- өмірдің басты мағынасы, күре тамыры, жүйкесі, пьесаның тамыр-тынысы.
Көкейкесті мақсат — пьесаның құнары. Әрекет арқауы — пьесаның қызыл өзегін жарып өтетін лейтмотиві. Көкейкесті мақсат пен әрекет арқауы — артистің құлшынысы мен творчествосына бағыт сілтеуші компас. Әрекет арқауы — пьесаның су асты ағысы. Өзеннің бетіне толқын тудыратын су асты ағысы сияқты, көзге көрінбейтін ішкі әрекет арқауы да сыртқы ойын өрнегі мен әрекет арқылы білінеді.
Әрекет арқауы — рольдің кейбір жекеленген дербес бөлшектерін біріктіретін негізгі табиғи байланыс көзі. Ол — шашылған моншақтар мен үзілген алқаның маржандарын тізген сияқты, өз алдына жеке-жеке дербес бөлшектерді тізетін рухани жіп.
Көкейкесті мақсат пен әрекет арқауы — табиғатымызға ұя салған асыл қазына «менге» ынтызар туа біткен өмірлік мақсат көзі. Тұтас шығарма мен рольдің жанды тіршілігінің негізгі мағынасын құрайтын әр пьеса мен әр роль өзінің көкейкесті мақсаты мен әрекет арқауын жасырын ұстайды. Әрекет арқауының түп тамырын құпия түрде басшылық ететін табиғи іңкәрліктен, діни, қоғами, саяси, эстетикалық, мистикалық сезімдерден, туа бітті жетістік пен кемістіктен, адам табиғатында ерекше өріс алған қайырымды, қайырымсыз қасиеттерден іздеуге болады. Айналамызда немесе ішкі рухани тіршілігімізбен сыртқы тіршілігімізде болып жатқандардың бәрі — адам рухы тіршілігінің туа бітті іңкәрлігі мен әрекет арқауының негізгі мағынасы санасыздық байланысының құпиялылығында жатыр.
Мәселен, сараң кез келген жағдайда өзінің байлыққа деген құштарлығын құпия байланыста ұстауға тырысса; атаққұмар — сый-құрметін; діндар — өзінің діни құлқына; эстет — өзінің артистік идеалын құпия байланыста ұстауға тырысады.
Әрекет арқауы өмірде болсын, сахнада болсын көпшілік жағдайда санасыз түрде пайда болады. Адамның құлшыныс қажырын санасыз, құпия түрде өзіне тартатын ақырғы мақсат пен көкейкесті мақсат анықталған соң барып, адам рухының тіршілік желісі де айқындалады» (К. С. Станиславский, сочинения, том 4, с. 151) деп жазады сахна реформаторы.
Көкейкесті мақсат пен әрекет арқауын бір-бірінен ажыратып, дербес қарауға болмайды. Олар бірін-бірі толықтырып, бірін-бірі сүйемелдеп отыратын қанаттас, егіз элемент.
Әрекет арқауы — шаңы басылмайтын табан жол болса, көкейкесті мақсат—ақырғы аялдама. Әрекет арқауы—үдере тартқан көш десек, көкейкесті мақсат— кереге керер құтты қоныс. А. Гончаров: «Дән— спектакльдің темпераменті, көкейкесті мақсат — соған қарай бағытталған мақсат, ал әрекет арқауы — актерді мақсатына жеткізетін табан жол»— деп егіз элементтің творчестволық ролін дәл анықтаған. Демек, көкейкесті мақсатқа апаратын әрекет арқауының табан жол желісі пьеса мен рольдің қызыл өзегін жарып өтетін жүргінші құбылыс. Үзілмей соғатын қырдың қызыл желі іспеттес. Егер, әлгі үздіксіз соққан желдің екпіні бір сәт үзіліп калса, жел — желдік қасиетінен айрылады. Әрекет арқауы да солай, кідіріске тап болса, әрекет желісі үзіліп, творчестволық процесс дағдарысқа ұшырайды. Процесс деген сөздің өзі — жетілу, даму, өркендеу, өрістеу мағынасын білдіретін ұғым. Сондықтан да,
К. С. Станиславский сахналық ойын өрнегі мен актер әрекетін творчестволық процесс деп атап, өте орынды пайдаланған.
Егер К. С. Станиславский: «Көкейкесті мақсат пен әрекет арқауы — өмірдің басты мағынасы, күре тамыры, жүйкесі, пьесаның тамыр-тынысы» десе, әрекет арқауы — пьесаның мағынасын мазмұнмен байытып, күре тамырына қан жүгіртетін, жүйкесін азықтандырып, тамыр-тынысын кеңейтетін, кейіпкер мен актердің сарайына көркемдік сәулесін түсіріп, тіршілік сыйлайтын күрделі элемент.
Творчестволық терең талдауға түскен пьеса кәдімгідей «он екі мүшеге» бөлініп жіліктенеді. Мүше-мүше, жілік-жілік болып боршаланады. Мақсат — әр мүшенің сипаты мен қасиетін түбегейлі зерттеу, қызметін анықтау.
К. С. Станиславскийдің тілімен айтқанда, толық талдаудан өткен пьеса: перде, көрініс, бөлшектерге бөлініп, одан әрі дәйектемелерге (факт), оқиғалар легіне (событийный ряд) жіктеліп, жібі үзіліп, шашылған моншақтай күй кешеді. Жеке көріністерден пайда болатын мақсат, оқшау бөлшектермен жекеленген дәйектемелер, мүше-мүшеге бөлінген сахналар тарыдай шашылып