ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.12.2023
Просмотров: 861
Скачиваний: 32
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
қатынас.
Әріптестік қарым-қатынас пен терапевтикалық альянсты қуру дәрігердің кәсіби деңгейінің жоғары екенін, деонтология принциптерінің сақталатынын көрсетеді.
«Егер науқас дәрігермен әңгімелескеннен соң, өзін жеңіл сезінбесе, ол дәрігер емес» - дейді В.М.Бехтерев. Сонымен дәрігердің сөзі емдеу кезіндегі ең маңызды фактор болым саналады, қандай болсын жазаға дайынмын дейді. Әдетте бұл сандырақ психоз ауруына жақын.
§4.3 Ерік ұгымы мен ерік үрдістерінің қызметтері, еріккүші
Адамға еріксіз және ерікті белсенділік тән. Еріксіз белсенділік адамға алдын-ала ешқандай максатсыз пайда болады, ол белгілі бір сыртқы себептердің негізінде қалыптасады. Еріксіз белсенділік саналы әрекетсіз іске асады. Ерікті белсенділік біздің қажетіміз бойынша, алдын-ала қойылған мақсат негізінде пайда болады. Ол негізінен саналы әрекет болып табылады.
Ерік - бұл алға қойған мақсатты орындау жолында кездесетін қиыншылдықтар мен кедергілерді жеңуге бағытталған адамның саналы психологиялық іс-әрекеті. Адам алдына әртүрлі мақсат қояды. Сол мақсатты орындау жолында ерік-қайраты мен күш-жігерін жұмсайды. Кей жағдайда мақсатты орындау ешқандайқиындықты, күш жұмсауды қажет етпейді. Ерікті үрдістер әр уақытта еріксіз белсенділіктің негізіне байланысты іске асады.
Мақсатқа жету қиындықтар мен кедергілерді жеңумен байланысты. Бұл қиындықтар мен кедергілер екі түрлі болады: сыртқы және ішкі.
Сыртқы қиындықтар мен кедергілерге адам санасынан тыс объективтік қиындықтар мен кедергілер, сыртқы қолайсыздықтар, басқа адамдардың қарсы тұруы жатады.
Ішкі қиындықтар мен кедергілерге адамның өзіне байланысты қажет нәрсені істеуге адамның қарсы тұруы, қарама-қарсы талпынулардың болуы, адамның енжарлығы, жағымсыз көңіл-күй, ойламай әрекет ету әдеті, жалқаулық, қорқыныш сезімі және т.б. жатады.
Ерік ойлаумен тығыз байланысты, себебі ол мақсатты, саналы іс-әрекетпен байланысты. Адам алдына мақсат қойғанда, сол мақсатқа жетудің жолын қарастырады, кедергілерді жеңудің жолдары мен тәсілдерін ойластырады, ол ойлау іс-әрекетін іске асырады.
Жоғары адамгершілік сезімдерге отансүйгіштік, жауға жеккөрушілікпенқарау, борыш сезімі, ар-ождан сезімі жатады. Мысалы, Александр Матросовтың, Нұркен Әбдіровтың, Талғат Бигелдиновтің, Боран Нысанбаевтың, Қайырғали Смағұловтың, Мәншүк Маметованың, Әлия Молдағұлованың жәнебасқалардың ¥лы Отан соғысындағы тамаша ерлік істері кейінгі өскелең ұрпаққа үлгі-өнеге. Сондықтан да адамдар ерік арқылы өз сезімдерін басқару мен бақылауды іске асырады. Адамның барлық іс-әрекетінде ерік аңгарылады. Адамның әрекеті әртүрлі талпыныстармен анықталады. Талпыныстар адамда өзінің өмір сүруін қамтамасыз етуде және сұраныстарын қанағаттандыруда,
оның өмір сүру үрдісінде пайда болады. Адамда әртүрлі әрекеткеитермелейтін көптеген талпыныстарда оның белсенділігі қаланған, белгілі бір жағдайда өмірлік міндеттер сипатына иеболатын психологиялық тұрғыдан ұмтылу, қажет ету түрінде іскеасады. Адам мақсатты түрде оны шешуге ұмтылады. Қажет ету ұмтылу, талпынудың әртүрлі турі, демек түрткілерді әрекеттерінің, іс-әрекеттің қылығы мен түрі сипатына ие болатынжеке түлғаның барлық талпыну күштерінің жиынтығы түрткіле саласы немесе жеке тұлғаның бағыттылығы деп аталатынадамның психикалық өмірінің ерекше мәнді саласы ұйымдасады Адамда ұйымдасқан іс-әрекетке талпынулар өзінің мәні мен психологиялық табиғаты бойынша әртүрлі сипатқа ие болады Адамның түрткілер саласында оның әртурлі іс-әрекеттерініңнегізі қаланған - ерікті және еріксіз, саналы және санасыз.
Түрткілер саласы адамның талпынуларының өзекті және мүмкіншілігі бар саласы ретінде ерекше құрылымы болады. Түрткілер саласы адамның ерікті іс-әрекетіне тікелей қатысы бар; себебі түрткілер саласында адамды ерікті іс-эрекеттерді орындауға бағыттап отыратын және ерікті іс-эрекетті іске асырудың сипатын, психологиялық шарттарын анықтайтын талпыну күштерінің негіздері жатыр.
Турткі - французша мотив, қазақша себеп, қозғаймын деген мағынаны білдіреді. Адамды түрлі іс-әрекетке итермелейтін себеп.
Ерікті іс-әрекет психологиялық тұрғыдан мәнді ерекшеліктерімен сипатталады. Ерікті іс-әрекеттің негізгі қасиеттерінің бірі тұтас алғанда немесе жекеленген ерікті түрде іс-әрекетті іске асырудың еркіндігін түсіну - «былай істеуімеболады немесе басқаша істей аламын». Шындығында, адамның барлық әрекеті объективтік тұрғыдан белгілі себептерге байланысты. Адамның белгілі бір әрекетті неге орындағанын дәл айта аламыз. Адамның еріктік іс-әрекеті толықтай белгілі бір себептерге байланысты (детерминизм) қағидасы.
§4.4 Ерік үрдісінің сатылары
Әрбір әрекетті екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші - даярлық кезеңінде мақсат белгіленеді, мақсатқа жетудің жолдары мен тәсілдері анықталады және шешім қабылданады; екінші -орындайтын кезеңде алынған шешімді атқару іске асады.
Даярлық кезеңі - бұл ойлау әрекетінің кезеңі, әртүрлі мүмкіншіліктерді ойластыру, ой елегінен өткізу. Кез-келген ерікті әрекет мақсатты әрекет ретінде әруақытта да әрекеттің мақсатын қоюдан және түсінуден басталады. Бірақ жалғыз ғана мақсатты қою жеткіліксіз, әрекеттің пайда болуы үшін, мақсатқа
жету үшін табанды ұмтылу қажет. Мақсаттың мәнін жете түсіну керек. Адам алдына қойған мақсатыныңүлкен қоғамдық мәнінтүсінгенде, ол кездесетін қиыншылықтарды жеңуге қабілетті болып табылады. Алға қойған мақсатты орындауға адамның күшжігеріжетпейтін болса, оның еркін әлсіретеді, бастаған істі аяғына дейін жеткізбеу әдеті қалыптасады. Бірақ жеңіл-желпі орындалатын мақсаттар ерікті дамытпайды, қиындықтармем күресу, кедергілерді жеңу ептіліктерін орнықтырмайды. Іс-әрекет мақсаттары адамға түсінікті болуы керек, оған жету үшін ерекшекүш-жігер қажет. Тек мақсаттар ғана шын мәнінде ерікті мінез-құлықты анықтайды.
Шешім қабылдау - бұл белгілі бір мақсатқа, сол мақсатты орындауға апаратын іс-әрекеттің белгілі бір тәсіліне немесе белгілі жолдарына тоқтау. Мысалы, мамандық таңдауға байланысты түрткілердің күресі нәтижесінде мектеп бітіруші университеттің қазақ тілі мен әдебиеті мамандығын таңдау туралы шешім қабылдайды.
Жоспарлау - бұл алға қойған мақсатты орындауға бағытталған тиімді тәсілдер мен құралдарды іздестіруден тұратын күрделі ақыл-ой әрекеті. Жоспарлау үрдісінде барлық мүмкін болатын және қажетті әрекеттер, қиыншылықтар мен кедергілер ескеріледі, әрекеттің нәтижесіне алдын ала бағалау беріледі.
Алынған шешімді орындау - келесі негізгі кезең. Шешімнің әрекетке өтуін орындау деп атайды. Ерікті үрдісте ең негізгісіалынған шешімді орындау болып табылады. Орындауда адамныңеркі аңғарылады.
Өзіндік дербестіктің жағымсыз сапаларының бірі – негативизм. Негативистік көзқарастағы адамда еріктің дербестігі болмайды. Ондай адамдар басқаның кеңесіне дұрыс болса да құлақ аспайды.
Барлығын жоққа шығаруға тырысып бағады, тіпті өз көзқарасы мен сенімдеріне де қарама-қарсы болады.
Негативизмге қарама-қарсы, сонымен қатар еріктің жағымсыз сапаларының бірі сенгіштік. Сенгіш адам басқаның ықпалына жеңіл, тез берілгіш келеді. Басқаның берген ақыл-кеңесіне қате
болса да кенгіш, сыни көзбен қарамайтын еріктің жағымсыз сапасын айтады.
Табандылық - алға қойған мақсатты орындау жолында кездескен кедергілер мен қиыншылықтарды жеңе отырып,ұсынған шешімдерді аяғына дейін жеткізу, күш жігерді жүмсау. ¥лы Отан соғысында бүкіл кеңес халқы мен әскеріміз ерекшеерлік пен табандылықтың үлгісін көрсете білді. Табанды адамалғашқы кездескен сәтсіздіктерге мойынсұнбай, керісінше одан
да жігерлене түседі, бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді.
Табандылықтан еріктің жағымсыз сапасы - қыңырлықтыайыра білуіміз керек. Қыңыр адам өзінің көзқарасының қает екенін біле тұра, өз көзқарасынан таймайды, өз пікірінде қалуғатырысады. Бұл әлсіз еріктің нәтижесі болып табылады.
Мақсатқа ұмтылушылық - алға қойған мақсатын қайткен күнде де орындап шығудан, бастаған істі нәтижелі етіп тындырудан көрінетін еріктің сапасы. Бұл ұстанған бағытына, бет
алысына, танымы мен сеніміне қалтқысыз сене білетін адамдарда жиі кездеседі. Мақсатқа ұмтылушылық- алған беттен қайтпайтын күшті ерік-жігері бар кісінің сапасы. Адамның мақсатқа ұмтылушылық қуаты, үміт-арманы, алға қарай ілгерілеу талабы
неғұрлым тартымды, әрі биік болса, оның қабілет, талабы да
жоғары болады.
Тоқтамға келу - адамның өз бетімен жауапты шешімдер; қабылдау және іс-әрекетте оларды жүзеге асыруға қабілеттілігі. Әрекет белгілі бір шамада тәуекелге барумен және бірнеше баламаның біреуін таңдау қажеттілігімен байланысты күрделі жағдайда ерекше айқын көрінеді. Тоқтамға келу, сондай-ақ тез қабылданған шешім үшін батыл түрде жауапкершілікті озінеалуды, іс-қимылдың дер кезінде болуын, оны тез орындай білуді білдіреді. Тоқтамға келушілік жеке тұлғаның қасиеті, еріктің жоғары деңгейде дамуын көрсетеді. Көптеген адамдарда бұл қасиеттер жетпей жатады. Ондай адамдар ұзақ ойланады, бірден шешімге келе алмайды, әз күші мен мүмкіншіліктеріне сенбейді, белгілі бір қалыптасқан ахуалдан қалай шығудың жолын таба алмай қиналады.
Ұстамдылық пен өзін-өзі бақылау - жеке тұлганың жағымды қасиеттерінің бірі, әр уақытта да өзін және езінің мінез-құлқын қадағалап отыру өзін-өзі бақылай білуі. Қызбалығы мен үстірт әрекетін тежей алу оларды тәртіп ережелерімен талаптарына бағындыруы. Өте қиын және күрделі жағдайларда салқынқандылық таныта білуі және жағымсыз мінез-құлық әрекеттерін дер кезінде тежеп отыруы - ұстамды адамдарға тән сала. ¥стамды адам өзін-өзі бақылап, әрбір іс -әрекетіне есеп беріп отырады. ¥стамдылыққа қарама-қарсы жағымсыз ерік сапасы - ұстамсыздық. ¥стамсыздық қасиеттерді мектеп шәкірттерінің бойынан жиі кездестіреміз, ондай шәкірттер өте қозғалғыш, жағымсыз іс-әрекетке бейім тұрады. Олардың тарапынан жағымсыз қылықтар да жиі байқалады. Сондықтан даондай типтегі шәкірттер мектеп ұстаздары тарапынан ондай ерекше назар аударуды қажет етеді.
Әріптестік қарым-қатынас пен терапевтикалық альянсты қуру дәрігердің кәсіби деңгейінің жоғары екенін, деонтология принциптерінің сақталатынын көрсетеді.
«Егер науқас дәрігермен әңгімелескеннен соң, өзін жеңіл сезінбесе, ол дәрігер емес» - дейді В.М.Бехтерев. Сонымен дәрігердің сөзі емдеу кезіндегі ең маңызды фактор болым саналады, қандай болсын жазаға дайынмын дейді. Әдетте бұл сандырақ психоз ауруына жақын.
§4.3 Ерік ұгымы мен ерік үрдістерінің қызметтері, еріккүші
Адамға еріксіз және ерікті белсенділік тән. Еріксіз белсенділік адамға алдын-ала ешқандай максатсыз пайда болады, ол белгілі бір сыртқы себептердің негізінде қалыптасады. Еріксіз белсенділік саналы әрекетсіз іске асады. Ерікті белсенділік біздің қажетіміз бойынша, алдын-ала қойылған мақсат негізінде пайда болады. Ол негізінен саналы әрекет болып табылады.
Ерік - бұл алға қойған мақсатты орындау жолында кездесетін қиыншылдықтар мен кедергілерді жеңуге бағытталған адамның саналы психологиялық іс-әрекеті. Адам алдына әртүрлі мақсат қояды. Сол мақсатты орындау жолында ерік-қайраты мен күш-жігерін жұмсайды. Кей жағдайда мақсатты орындау ешқандайқиындықты, күш жұмсауды қажет етпейді. Ерікті үрдістер әр уақытта еріксіз белсенділіктің негізіне байланысты іске асады.
Мақсатқа жету қиындықтар мен кедергілерді жеңумен байланысты. Бұл қиындықтар мен кедергілер екі түрлі болады: сыртқы және ішкі.
Сыртқы қиындықтар мен кедергілерге адам санасынан тыс объективтік қиындықтар мен кедергілер, сыртқы қолайсыздықтар, басқа адамдардың қарсы тұруы жатады.
Ішкі қиындықтар мен кедергілерге адамның өзіне байланысты қажет нәрсені істеуге адамның қарсы тұруы, қарама-қарсы талпынулардың болуы, адамның енжарлығы, жағымсыз көңіл-күй, ойламай әрекет ету әдеті, жалқаулық, қорқыныш сезімі және т.б. жатады.
Ерік ойлаумен тығыз байланысты, себебі ол мақсатты, саналы іс-әрекетпен байланысты. Адам алдына мақсат қойғанда, сол мақсатқа жетудің жолын қарастырады, кедергілерді жеңудің жолдары мен тәсілдерін ойластырады, ол ойлау іс-әрекетін іске асырады.
Жоғары адамгершілік сезімдерге отансүйгіштік, жауға жеккөрушілікпенқарау, борыш сезімі, ар-ождан сезімі жатады. Мысалы, Александр Матросовтың, Нұркен Әбдіровтың, Талғат Бигелдиновтің, Боран Нысанбаевтың, Қайырғали Смағұловтың, Мәншүк Маметованың, Әлия Молдағұлованың жәнебасқалардың ¥лы Отан соғысындағы тамаша ерлік істері кейінгі өскелең ұрпаққа үлгі-өнеге. Сондықтан да адамдар ерік арқылы өз сезімдерін басқару мен бақылауды іске асырады. Адамның барлық іс-әрекетінде ерік аңгарылады. Адамның әрекеті әртүрлі талпыныстармен анықталады. Талпыныстар адамда өзінің өмір сүруін қамтамасыз етуде және сұраныстарын қанағаттандыруда,
оның өмір сүру үрдісінде пайда болады. Адамда әртүрлі әрекеткеитермелейтін көптеген талпыныстарда оның белсенділігі қаланған, белгілі бір жағдайда өмірлік міндеттер сипатына иеболатын психологиялық тұрғыдан ұмтылу, қажет ету түрінде іскеасады. Адам мақсатты түрде оны шешуге ұмтылады. Қажет ету ұмтылу, талпынудың әртүрлі турі, демек түрткілерді әрекеттерінің, іс-әрекеттің қылығы мен түрі сипатына ие болатынжеке түлғаның барлық талпыну күштерінің жиынтығы түрткіле саласы немесе жеке тұлғаның бағыттылығы деп аталатынадамның психикалық өмірінің ерекше мәнді саласы ұйымдасады Адамда ұйымдасқан іс-әрекетке талпынулар өзінің мәні мен психологиялық табиғаты бойынша әртүрлі сипатқа ие болады Адамның түрткілер саласында оның әртурлі іс-әрекеттерініңнегізі қаланған - ерікті және еріксіз, саналы және санасыз.
Түрткілер саласы адамның талпынуларының өзекті және мүмкіншілігі бар саласы ретінде ерекше құрылымы болады. Түрткілер саласы адамның ерікті іс-әрекетіне тікелей қатысы бар; себебі түрткілер саласында адамды ерікті іс-эрекеттерді орындауға бағыттап отыратын және ерікті іс-эрекетті іске асырудың сипатын, психологиялық шарттарын анықтайтын талпыну күштерінің негіздері жатыр.
Турткі - французша мотив, қазақша себеп, қозғаймын деген мағынаны білдіреді. Адамды түрлі іс-әрекетке итермелейтін себеп.
Ерікті іс-әрекет психологиялық тұрғыдан мәнді ерекшеліктерімен сипатталады. Ерікті іс-әрекеттің негізгі қасиеттерінің бірі тұтас алғанда немесе жекеленген ерікті түрде іс-әрекетті іске асырудың еркіндігін түсіну - «былай істеуімеболады немесе басқаша істей аламын». Шындығында, адамның барлық әрекеті объективтік тұрғыдан белгілі себептерге байланысты. Адамның белгілі бір әрекетті неге орындағанын дәл айта аламыз. Адамның еріктік іс-әрекеті толықтай белгілі бір себептерге байланысты (детерминизм) қағидасы.
§4.4 Ерік үрдісінің сатылары
Әрбір әрекетті екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші - даярлық кезеңінде мақсат белгіленеді, мақсатқа жетудің жолдары мен тәсілдері анықталады және шешім қабылданады; екінші -орындайтын кезеңде алынған шешімді атқару іске асады.
Даярлық кезеңі - бұл ойлау әрекетінің кезеңі, әртүрлі мүмкіншіліктерді ойластыру, ой елегінен өткізу. Кез-келген ерікті әрекет мақсатты әрекет ретінде әруақытта да әрекеттің мақсатын қоюдан және түсінуден басталады. Бірақ жалғыз ғана мақсатты қою жеткіліксіз, әрекеттің пайда болуы үшін, мақсатқа
жету үшін табанды ұмтылу қажет. Мақсаттың мәнін жете түсіну керек. Адам алдына қойған мақсатыныңүлкен қоғамдық мәнінтүсінгенде, ол кездесетін қиыншылықтарды жеңуге қабілетті болып табылады. Алға қойған мақсатты орындауға адамның күшжігеріжетпейтін болса, оның еркін әлсіретеді, бастаған істі аяғына дейін жеткізбеу әдеті қалыптасады. Бірақ жеңіл-желпі орындалатын мақсаттар ерікті дамытпайды, қиындықтармем күресу, кедергілерді жеңу ептіліктерін орнықтырмайды. Іс-әрекет мақсаттары адамға түсінікті болуы керек, оған жету үшін ерекшекүш-жігер қажет. Тек мақсаттар ғана шын мәнінде ерікті мінез-құлықты анықтайды.
Шешім қабылдау - бұл белгілі бір мақсатқа, сол мақсатты орындауға апаратын іс-әрекеттің белгілі бір тәсіліне немесе белгілі жолдарына тоқтау. Мысалы, мамандық таңдауға байланысты түрткілердің күресі нәтижесінде мектеп бітіруші университеттің қазақ тілі мен әдебиеті мамандығын таңдау туралы шешім қабылдайды.
Жоспарлау - бұл алға қойған мақсатты орындауға бағытталған тиімді тәсілдер мен құралдарды іздестіруден тұратын күрделі ақыл-ой әрекеті. Жоспарлау үрдісінде барлық мүмкін болатын және қажетті әрекеттер, қиыншылықтар мен кедергілер ескеріледі, әрекеттің нәтижесіне алдын ала бағалау беріледі.
Алынған шешімді орындау - келесі негізгі кезең. Шешімнің әрекетке өтуін орындау деп атайды. Ерікті үрдісте ең негізгісіалынған шешімді орындау болып табылады. Орындауда адамныңеркі аңғарылады.
Өзіндік дербестіктің жағымсыз сапаларының бірі – негативизм. Негативистік көзқарастағы адамда еріктің дербестігі болмайды. Ондай адамдар басқаның кеңесіне дұрыс болса да құлақ аспайды.
Барлығын жоққа шығаруға тырысып бағады, тіпті өз көзқарасы мен сенімдеріне де қарама-қарсы болады.
Негативизмге қарама-қарсы, сонымен қатар еріктің жағымсыз сапаларының бірі сенгіштік. Сенгіш адам басқаның ықпалына жеңіл, тез берілгіш келеді. Басқаның берген ақыл-кеңесіне қате
болса да кенгіш, сыни көзбен қарамайтын еріктің жағымсыз сапасын айтады.
Табандылық - алға қойған мақсатты орындау жолында кездескен кедергілер мен қиыншылықтарды жеңе отырып,ұсынған шешімдерді аяғына дейін жеткізу, күш жігерді жүмсау. ¥лы Отан соғысында бүкіл кеңес халқы мен әскеріміз ерекшеерлік пен табандылықтың үлгісін көрсете білді. Табанды адамалғашқы кездескен сәтсіздіктерге мойынсұнбай, керісінше одан
да жігерлене түседі, бастаған ісін аяғына дейін жеткізеді.
Табандылықтан еріктің жағымсыз сапасы - қыңырлықтыайыра білуіміз керек. Қыңыр адам өзінің көзқарасының қает екенін біле тұра, өз көзқарасынан таймайды, өз пікірінде қалуғатырысады. Бұл әлсіз еріктің нәтижесі болып табылады.
Мақсатқа ұмтылушылық - алға қойған мақсатын қайткен күнде де орындап шығудан, бастаған істі нәтижелі етіп тындырудан көрінетін еріктің сапасы. Бұл ұстанған бағытына, бет
алысына, танымы мен сеніміне қалтқысыз сене білетін адамдарда жиі кездеседі. Мақсатқа ұмтылушылық- алған беттен қайтпайтын күшті ерік-жігері бар кісінің сапасы. Адамның мақсатқа ұмтылушылық қуаты, үміт-арманы, алға қарай ілгерілеу талабы
неғұрлым тартымды, әрі биік болса, оның қабілет, талабы да
жоғары болады.
Тоқтамға келу - адамның өз бетімен жауапты шешімдер; қабылдау және іс-әрекетте оларды жүзеге асыруға қабілеттілігі. Әрекет белгілі бір шамада тәуекелге барумен және бірнеше баламаның біреуін таңдау қажеттілігімен байланысты күрделі жағдайда ерекше айқын көрінеді. Тоқтамға келу, сондай-ақ тез қабылданған шешім үшін батыл түрде жауапкершілікті озінеалуды, іс-қимылдың дер кезінде болуын, оны тез орындай білуді білдіреді. Тоқтамға келушілік жеке тұлғаның қасиеті, еріктің жоғары деңгейде дамуын көрсетеді. Көптеген адамдарда бұл қасиеттер жетпей жатады. Ондай адамдар ұзақ ойланады, бірден шешімге келе алмайды, әз күші мен мүмкіншіліктеріне сенбейді, белгілі бір қалыптасқан ахуалдан қалай шығудың жолын таба алмай қиналады.
Ұстамдылық пен өзін-өзі бақылау - жеке тұлганың жағымды қасиеттерінің бірі, әр уақытта да өзін және езінің мінез-құлқын қадағалап отыру өзін-өзі бақылай білуі. Қызбалығы мен үстірт әрекетін тежей алу оларды тәртіп ережелерімен талаптарына бағындыруы. Өте қиын және күрделі жағдайларда салқынқандылық таныта білуі және жағымсыз мінез-құлық әрекеттерін дер кезінде тежеп отыруы - ұстамды адамдарға тән сала. ¥стамды адам өзін-өзі бақылап, әрбір іс -әрекетіне есеп беріп отырады. ¥стамдылыққа қарама-қарсы жағымсыз ерік сапасы - ұстамсыздық. ¥стамсыздық қасиеттерді мектеп шәкірттерінің бойынан жиі кездестіреміз, ондай шәкірттер өте қозғалғыш, жағымсыз іс-әрекетке бейім тұрады. Олардың тарапынан жағымсыз қылықтар да жиі байқалады. Сондықтан даондай типтегі шәкірттер мектеп ұстаздары тарапынан ондай ерекше назар аударуды қажет етеді.