ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.12.2023
Просмотров: 852
Скачиваний: 32
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
§5.4 Іс-әрекеттің құрылымдық компоненттері:
қажеттікәуежділік, мақсат, әрекет, операциялар
Іс-әрекет мақсаты және түрткілері психикалық үрдістерді реттеп әрі оны басқарып отырады.
Адамды әрекетке келтіруші күш - қажеттік. Болмысты бейнелеудің жоғары формаларына ие болып есептелетін адам затты әрекетке келтіруші нысандар - саналы түзілген бейне не елес, ой не түсінік, идея немесе ізгі мүрат күйінде өрнектелуі мүмкін.
Адамның қалаған іс-әрекетінің негізінде оны осы іс-әрекетынталандырушы сеп-түрткі (мотив) жатыр. Адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады.
Бұл түрткіні психологияда мотив (себеп) деп атайды. Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай, оның түрткілері де.
мақсатқа жету үшін қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Турткінің өзгеруі іс-әрекеттің бағыт-бағдарына, нәтижесіне әсер етеді.
Жеке адамды қандай да болмасын іс-әрекетке итермелейтіннегізгі қозғаушы мотив оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек етупроцесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен байланыс жасау адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алған материалдық қажеттіліктер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары т.б.) болады. Адам баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек эәрекеті еңбек құралдарын пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттер біртіндеп дами келе,қажеттердің жаңа тобын- рухани қажеттерді (білім, көркемөнерт.б.) туғызады.
Әуежділік - бұл адам санасында қаланып, оны белгілі бір қажеттікті қанатағаттандыру үшін әрекетке итермелеуші себеп күш. Ал кең мәнінде бұл - шындыққа сай заңдылық ретіндеықпал жасап, объективті қажеттілік түрінде көрінетін болмыс. Алмотивтік әрекет (мотивация) қылық пен іс-әрекетті психикалықреттеудің ерекше түрі (Р.Г.Агеева).
Жоғарыда аталғандардың қорытындысы: мотив құрамы іс-әрекеттің бір бөлігі емес, адамның мотивтік-қажетсіну аймағыдеп аталатын күрделі жүйенің ажыралмас бірлігі. Мотивтік - қажетсіну аймағы тұлғаның өмір бойы қалыптасып, дами беретін барша сеп-түрткілерінің жиынтығын аңдатады. Тұтастай бұл аймақ қозғалмалы, өмірлік жағдайларға байланысты түрленіп, дамуда болады.
Саналық негізге ие болмаған ықпалдардың бірі - психикалық көрсетпе-талаптар (установки). Көрсетпе - талаптар жеке адамның қандай да қажеттігін қанағаттандыру үшін болған әорекетке өзі сезінбеген дайындық, бейімділік қалпын танытады. Көрсетпе-талап - объектіні белгілі бір күйде қабылдауға, түсінуге, мәнін аңғаруға күні бұрын дайын болып, бейімділік танытып, сол саналық дайындықты өткен тәжірибемен ұштастыра әрекетке кірісу негізі.
Мақсат. Мақсат нақты іс-әрекеттік және өмірлік болып ажыратылады. Адам өмір барысында көптеген, сан қилы іс-әрекеттерді орындауына тура келеді, ал олардың әрбірі өзінің нақты мақсатына ие. Дегенмен, әрбір дара іс-әрекеттің мақсаты жеке адам бағыт-бағдарының осы әрекетте көрінетін қайсы бір қырына ғана сәйкес болуы ықтимал. Өмірлік мақсатқа келетін болсақ, ол дара іс-әрекеттермен байланысқан барша жекелеген мақсаттарды біріктіруші фактор. Жеке мақсаттардың әрқайсысы өз орнымен орындалуы жеке адамның жалпы өмірлік мақсатының біршама іске асуын қамтамасыз етеді. Адамның жетістік деңгейі өмірлік мақсаттарға байланысты. Осыған орай адам өз келешегінің санадағы болмысын жобалайды. Мақсатты айқын түсіну мен сол мақсаттың іске асу жолдарын сезінуден қоғамдық тұлғаның болашағы айқындалады.
Әрекет. Іс-әрекеттің құрамды бөлігі, жекелеген қызметі әрекет деп аталады. Адам әрекеті көп жағдайда саналы болады. Олар белгілі түрткілер бойынша іске асады және белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталады. Әрекеттер сананың бақылауында болып отырады. Жеке де қарапайым, күнделікті міндеттерді орындауға бағытталған әрбір аяқталған іс-әрекет элементін әрекет деп атайды. Кез-келген заттық әрекет кеңістік пен уақытқа байланысты белгілі қозғалыстардан жинақталады. Мысалы, «а» әрпін жазу әрекеті бірнеше элементтерден тұрады, қаламсапты саусақтармен қалай ұстау керек, кеңістікте қалай жазу керек жэне т.б. әрекеттерден құралады.
Әрекеттер тәжірибелік және ақыл-ой болып бөлінеді. Олар бір-бірімен тығыз байланысты. Тәжірибелік әрекеттерді меңгеру үрдісінде бала заттар мен әрекеттің тәсілдерін меңгереді. Баланың заттар мен операциялар әрекеті таным іс-әрекетінде үлкен рөл атқарады.
Әрекет - бұл өте ұсақ құрамалардан тұратын күрделі элемент. Осындай жағдай әрбір әрекеттің мақсатқа негізделетіні түсіндіріледі. Адамның мақсаты әр қырлы ғана емес, сонымен қатар көп масштабты болып келеді. Ірі мақсаттар бар, олар өз алдына үсақ мақсаттарға бөлінеді.
Енді әрбір әрекет әртүрлі жолмен орындалатынына көңіл аудару керек, яғни әртүрлі тәсілдермен орындалады. Әрекетті орындау тәсілі операция деп аталады. Әрекетті орындау тәсілі жағдайларға байланысты болады. Әртүрлі жағдайларда бір мақсатқа жету үшін әртүрлі операциялар қолданылуы мүмкін. Жағдайларға сыртқы шарттар мен әрекет етуші субъекті мүмкіндіктерін жатқызамыз. Сондықтан іс-әрекет теориясын мақсат міндет деп аталады.
Міндетке байланысты операция әртүрлі әрекеттерден тұруы мүмкін. Бұл әрекеттер өз алдына ұсақ әрекеттерге бөліне алады. Осылайша, операциялар - іс-әрекеттің ірілеу бірліктері.
Операцияның басты қасиеті, олар аз сезіледі немесе тіпті сезілмейді. Әрекеттен операцияның айырмашылығы сонда. Жалпы айтқанда, операция деңгейі - ол автоматтық әрекеттер мен дағды деңгейі. Дағды түсінігіне орындау барысында пайда болатын саналы іс-әрекеттіңавтоматтандырылған компоненттерін жатқызамыз. Басынан бастап автоматтандырылған әрекеттерге қарағанда (мысалы,рефлекторлық қимылдар) ұзақ жаттығулар арқасында дағды автоматтандырылған болады. Сондықтан операциялардың екі түрі болады: бірінші түріне адаптация, яғни бейімделу арқылы пайда болған операцияны жатқызамыз. Ал екінші түрі автоматизацияның арқасында дағдыға айналып, санасызәрекеттер процестеріне өтіп кеткен саналы әрекеттерді жатқызу болады. Бірінші түріне айтарлықтай сезілмейді, ал екіншілері сана шекарасында тұрады.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады: операция мен әрекеттер арасында айқын шекараны бөлу қиынға соғады.
Енді іс-әрекет құрылымындағы үшінші, ең төменгі деңгейге отелік. Ол - психофизиологиялық функциялар деңгейі. Іс-әрекет теориясында психофизиологиялық функциялар деп психикалық процестерді қамтамасыз ететін физиологиялық механизмдерді айтамыз. Адам биоэлеуметтік организм болғандықтан, біз психикалық процестердің өтуін психикалық процестердің іске асу мүмкіндігімен қамтамасыз ететін физиологиялық процесс деңгейлерінен бөліп қарастыра алмаймыз. Психикалық функциялардың көпшілігі организмнің бірнеше мүмкіндіктерінсіз жүзеге аспайды. Осындай мүмкіндіктерге түйсікке қабілеттілікті, қозғалғыштық қабілеттілігін, өткен әсерлер мен іздерді бекіту мүмкіндігін жатқыза аламыз. Осы категориялар қатарында жүйке жүйесінің морфологиясында бекітілген және өмірдің алғашқы айларында туа пайда болған механизмдерді айта кету керек. Осы қабілеттер мен механизмдердің барлығы адамға туылған сәттен бастап беріледі, яғни олардың генетикалық шарттылығы бар.
Қажеттіліктер, оларды жіктеу
Маслоу психология ғылымының неғүрлым әмбебап негізі ретінде психикалық ешқандай ауытқуы жоқ, өзін-өзі өзектендіретін адамды зерттеу керек дейді. Маслоу болжамы бойынша орташа адам ез қажеттіліктерін мынадай ретте қанағаттандырады.
Иерархия - бір-біріне бағынышты белгісі бойынша бір ретке орналастыру. Қажеттіліктерді осы барлық дәрежеде меңгерген адам толық оөзін-өзі жетілдірген болып саналады. Иерархиядағы қажеттіліктердің кезектесуі адам мотивациясы ұйымдасқанының негізгі принципі болып табылады. Дәл осындай иерархия кейбір адамда сақталуы мүмкін.
1. Физиологиялық қажеттілік: тамаққа, ауага, физиологиялық белсенділікке, сенсорлық стимуляцияға деген қажеттіліктер.
2.Қорғанысқа деген қажеттілік: қорғанысқа, тұрақтылыққа, белгілі бір дәрежеде тәртіп пен реттілікке, белгілі бір жүйенің, заңның болуына деген қажеттіліктер.
З.Қарым-қатынас қажеттілігі: белгілі бір әлеуметтік топқа жату, қарым-қатынас, достық, махаббатқа деген қажеттілік. Достыққа, махаббатқа деген қажеттілік екі топқа бөлінеді.
4. Өзін-өзі сыйлау қажеттілігі: өзін-өзі сыйлау, басқалардың өзін сыйлауын қажетсіну. Бұған кіретін: жетістік, сенімділік, біліктілік, тәуелсіздік, еркіндік, түсініктер, өзін-өзі сыйлау қалыптары.
5.Өзін-өзі өзектендіру деңгейіндегі қажеттіліктер: метақажеттіліктер деп аталады. Метақажеттілікті сипаттайтын негізгі түсініктер: тұрақтылық, тұрақты даму, бейсаналы жетілу, қарапайымдылық, эстетикалық сезімдердің болуы.
Маслоудың уәждемелік теориясы
А.Маслоудың жорамалдауынша, төменгі деңгейдегі қажеттілік қанағаттандырылған жағдайда ғана едәуір жоғары деңгейдегі қажеттілік пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғары деңгейдегі қажеттілікті қанағаттандыру ой ниеті туындайдайды. Әрбір нақты уақыт кезеңіне орай адамдар өзіне аса маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашан да толыққанағаттандырылмайды, өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына орай оның потенциалдық мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де мотивация процесінде адамның қажетсінуінде шек болмайды.
А.Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа ынталану негізінтүсінуге зор үлес қосты. Басшы адамдардың мотивациясы,олардың жан-жақты қажетсінуімен айқындалатынын түсінді. ,
Бүкіл ұйымның ойлаған мақсатына жету үшін басшыларадамдардың ең қажетті нәрселерін, мүмкіндігінше толыққанағаттандыруға тырысу қажет.
Басшы өзінің қарамағындағыларды мұқият бақылауы, сөйтіп қандай қажеттілік олардың белсенділігін арттыратындығын білуі тиіс. Қажеттілік уақыт өткен сайын өзгеріп отыратындықтан, адамдарға бір рет колайлы жағдай жасағаннан кейін, ол үнемі жұмысқа тиімді әсер етеді деп есептеуге болмайды. Уақыт өтекеле мотивация көзқарасы да өзгереді. Мәселен, бұрын экономикалық тәсіл басым болса, енді мотивацияға әлеуметтік- экономикалық тәсіл бола бастады. А.Маслоу бойынша қажеттілік пирамидасы. Маслоу адамдарды бұрын тәжірибесі бар, әрі білімді деп карамай, оларды өзін-өзін жетілдіретін және өзін-өзі
меңгеретін, өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде қарастырды. Ол адамдарда иерархиялық жүйеден тұратынкөптеген қажеттілік болатындығын мойындайды. А.Маслоу бұл қажеттіліктерді бес санатқа бөледі.
Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ, су, баспана, демалу жәнежыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне қоршаган орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық қауіп қатерден қорғану қажеттілігі, болашақта физиологиялық қажеттіліктің қанағаттандырылуы мүмкін.
Әлеуметтік қажеттілік - бұл бір нәрсеге немесе біреулерге қатыстылық сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі, әлеуметтік қарым-қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.
Құрметтеу қажеттілігіне өзін-өзі құрметтеу, жеке бас жетістіктері, біліктілігі, басқа біреулердің оны құрметтеуі, мақұлдауы жатады.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі - өзінің потенциалды мүмкіндігін жеке басының өсіп жетілуін жүзеге асыру қажеттілігі.
А.Маслоу көзқарасы «қажеттілік иерархиясы» әдістемесі деп аталады. Ол қажеттіліктің қатаң иерархиялық құрылымды орналастыруға болады деп есептеді.
Адамның қажеттіліктер саласының құрылымын қарастыру тұрғысынан А.Маслоудың «қажеттіліктер үшбүрышы» үлкен қызығушылық тудырады, мұнда бір жағынан, адамның әлеуметтік, интерактивті тәуелділігі, екінші жағынан - оның өзін-өзі өзектендірумен байланысты танымдық, когнитивті табиғаты айқын көрінеді.
Ұғынатын және ұғынбайтын әуежділіктер
¥ғынатын (саналы себептер) әуежділіктер - адамның өз көзқарасына, білімі мен принциптеріне қарай өмір сүруіне байланысты болатын себеп. Мұндай себептердің мысалы, жоғарғы өмірлік мақсат, өмірдің ұзақ мерзімді сатысында іс-әрекет жасайды. Ол өзіне мақсат қойып, оған жету жолын біліп қана қоймай, қалай жету принциптерін де білетін болса - бұл саналы себептерге жатады.
Ұғынбайтын (санасыз себеп) әуежділіктер. А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович, В.Г.Асеев және де басқалар бұл себептердің - саналы да санасыз сезімдерден оянуы мүмкін екендігін айтады. Леонтьевтің пікірінше, егер тұлға саналы түрде іс-қимыл жасамаса да оның іс-әрекеті уайым, қажеттілік, тілек сияқты сезімдермен қиылысып кетеді.
§5.5 Тұлғаның қалыптасуы және дамуы
қажеттікәуежділік, мақсат, әрекет, операциялар
Іс-әрекет мақсаты және түрткілері психикалық үрдістерді реттеп әрі оны басқарып отырады.
Адамды әрекетке келтіруші күш - қажеттік. Болмысты бейнелеудің жоғары формаларына ие болып есептелетін адам затты әрекетке келтіруші нысандар - саналы түзілген бейне не елес, ой не түсінік, идея немесе ізгі мүрат күйінде өрнектелуі мүмкін.
Адамның қалаған іс-әрекетінің негізінде оны осы іс-әрекетынталандырушы сеп-түрткі (мотив) жатыр. Адамды әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге талаптандыратын бір түрткі болады.
Бұл түрткіні психологияда мотив (себеп) деп атайды. Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай, оның түрткілері де.
мақсатқа жету үшін қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Турткінің өзгеруі іс-әрекеттің бағыт-бағдарына, нәтижесіне әсер етеді.
Жеке адамды қандай да болмасын іс-әрекетке итермелейтіннегізгі қозғаушы мотив оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек етупроцесінде қалыптасқан. Сыртқы ортамен байланыс жасау адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз алған материалдық қажеттіліктер (тамақ, баспана, киім, еңбек құралдары т.б.) болады. Адам баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек эәрекеті еңбек құралдарын пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттер біртіндеп дами келе,қажеттердің жаңа тобын- рухани қажеттерді (білім, көркемөнерт.б.) туғызады.
Әуежділік - бұл адам санасында қаланып, оны белгілі бір қажеттікті қанатағаттандыру үшін әрекетке итермелеуші себеп күш. Ал кең мәнінде бұл - шындыққа сай заңдылық ретіндеықпал жасап, объективті қажеттілік түрінде көрінетін болмыс. Алмотивтік әрекет (мотивация) қылық пен іс-әрекетті психикалықреттеудің ерекше түрі (Р.Г.Агеева).
Жоғарыда аталғандардың қорытындысы: мотив құрамы іс-әрекеттің бір бөлігі емес, адамның мотивтік-қажетсіну аймағыдеп аталатын күрделі жүйенің ажыралмас бірлігі. Мотивтік - қажетсіну аймағы тұлғаның өмір бойы қалыптасып, дами беретін барша сеп-түрткілерінің жиынтығын аңдатады. Тұтастай бұл аймақ қозғалмалы, өмірлік жағдайларға байланысты түрленіп, дамуда болады.
Саналық негізге ие болмаған ықпалдардың бірі - психикалық көрсетпе-талаптар (установки). Көрсетпе - талаптар жеке адамның қандай да қажеттігін қанағаттандыру үшін болған әорекетке өзі сезінбеген дайындық, бейімділік қалпын танытады. Көрсетпе-талап - объектіні белгілі бір күйде қабылдауға, түсінуге, мәнін аңғаруға күні бұрын дайын болып, бейімділік танытып, сол саналық дайындықты өткен тәжірибемен ұштастыра әрекетке кірісу негізі.
Мақсат. Мақсат нақты іс-әрекеттік және өмірлік болып ажыратылады. Адам өмір барысында көптеген, сан қилы іс-әрекеттерді орындауына тура келеді, ал олардың әрбірі өзінің нақты мақсатына ие. Дегенмен, әрбір дара іс-әрекеттің мақсаты жеке адам бағыт-бағдарының осы әрекетте көрінетін қайсы бір қырына ғана сәйкес болуы ықтимал. Өмірлік мақсатқа келетін болсақ, ол дара іс-әрекеттермен байланысқан барша жекелеген мақсаттарды біріктіруші фактор. Жеке мақсаттардың әрқайсысы өз орнымен орындалуы жеке адамның жалпы өмірлік мақсатының біршама іске асуын қамтамасыз етеді. Адамның жетістік деңгейі өмірлік мақсаттарға байланысты. Осыған орай адам өз келешегінің санадағы болмысын жобалайды. Мақсатты айқын түсіну мен сол мақсаттың іске асу жолдарын сезінуден қоғамдық тұлғаның болашағы айқындалады.
Әрекет. Іс-әрекеттің құрамды бөлігі, жекелеген қызметі әрекет деп аталады. Адам әрекеті көп жағдайда саналы болады. Олар белгілі түрткілер бойынша іске асады және белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталады. Әрекеттер сананың бақылауында болып отырады. Жеке де қарапайым, күнделікті міндеттерді орындауға бағытталған әрбір аяқталған іс-әрекет элементін әрекет деп атайды. Кез-келген заттық әрекет кеңістік пен уақытқа байланысты белгілі қозғалыстардан жинақталады. Мысалы, «а» әрпін жазу әрекеті бірнеше элементтерден тұрады, қаламсапты саусақтармен қалай ұстау керек, кеңістікте қалай жазу керек жэне т.б. әрекеттерден құралады.
Әрекеттер тәжірибелік және ақыл-ой болып бөлінеді. Олар бір-бірімен тығыз байланысты. Тәжірибелік әрекеттерді меңгеру үрдісінде бала заттар мен әрекеттің тәсілдерін меңгереді. Баланың заттар мен операциялар әрекеті таным іс-әрекетінде үлкен рөл атқарады.
Әрекет - бұл өте ұсақ құрамалардан тұратын күрделі элемент. Осындай жағдай әрбір әрекеттің мақсатқа негізделетіні түсіндіріледі. Адамның мақсаты әр қырлы ғана емес, сонымен қатар көп масштабты болып келеді. Ірі мақсаттар бар, олар өз алдына үсақ мақсаттарға бөлінеді.
Енді әрбір әрекет әртүрлі жолмен орындалатынына көңіл аудару керек, яғни әртүрлі тәсілдермен орындалады. Әрекетті орындау тәсілі операция деп аталады. Әрекетті орындау тәсілі жағдайларға байланысты болады. Әртүрлі жағдайларда бір мақсатқа жету үшін әртүрлі операциялар қолданылуы мүмкін. Жағдайларға сыртқы шарттар мен әрекет етуші субъекті мүмкіндіктерін жатқызамыз. Сондықтан іс-әрекет теориясын мақсат міндет деп аталады.
Міндетке байланысты операция әртүрлі әрекеттерден тұруы мүмкін. Бұл әрекеттер өз алдына ұсақ әрекеттерге бөліне алады. Осылайша, операциялар - іс-әрекеттің ірілеу бірліктері.
Операцияның басты қасиеті, олар аз сезіледі немесе тіпті сезілмейді. Әрекеттен операцияның айырмашылығы сонда. Жалпы айтқанда, операция деңгейі - ол автоматтық әрекеттер мен дағды деңгейі. Дағды түсінігіне орындау барысында пайда болатын саналы іс-әрекеттіңавтоматтандырылған компоненттерін жатқызамыз. Басынан бастап автоматтандырылған әрекеттерге қарағанда (мысалы,рефлекторлық қимылдар) ұзақ жаттығулар арқасында дағды автоматтандырылған болады. Сондықтан операциялардың екі түрі болады: бірінші түріне адаптация, яғни бейімделу арқылы пайда болған операцияны жатқызамыз. Ал екінші түрі автоматизацияның арқасында дағдыға айналып, санасызәрекеттер процестеріне өтіп кеткен саналы әрекеттерді жатқызу болады. Бірінші түріне айтарлықтай сезілмейді, ал екіншілері сана шекарасында тұрады.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады: операция мен әрекеттер арасында айқын шекараны бөлу қиынға соғады.
Енді іс-әрекет құрылымындағы үшінші, ең төменгі деңгейге отелік. Ол - психофизиологиялық функциялар деңгейі. Іс-әрекет теориясында психофизиологиялық функциялар деп психикалық процестерді қамтамасыз ететін физиологиялық механизмдерді айтамыз. Адам биоэлеуметтік организм болғандықтан, біз психикалық процестердің өтуін психикалық процестердің іске асу мүмкіндігімен қамтамасыз ететін физиологиялық процесс деңгейлерінен бөліп қарастыра алмаймыз. Психикалық функциялардың көпшілігі организмнің бірнеше мүмкіндіктерінсіз жүзеге аспайды. Осындай мүмкіндіктерге түйсікке қабілеттілікті, қозғалғыштық қабілеттілігін, өткен әсерлер мен іздерді бекіту мүмкіндігін жатқыза аламыз. Осы категориялар қатарында жүйке жүйесінің морфологиясында бекітілген және өмірдің алғашқы айларында туа пайда болған механизмдерді айта кету керек. Осы қабілеттер мен механизмдердің барлығы адамға туылған сәттен бастап беріледі, яғни олардың генетикалық шарттылығы бар.
Қажеттіліктер, оларды жіктеу
Маслоу психология ғылымының неғүрлым әмбебап негізі ретінде психикалық ешқандай ауытқуы жоқ, өзін-өзі өзектендіретін адамды зерттеу керек дейді. Маслоу болжамы бойынша орташа адам ез қажеттіліктерін мынадай ретте қанағаттандырады.
Иерархия - бір-біріне бағынышты белгісі бойынша бір ретке орналастыру. Қажеттіліктерді осы барлық дәрежеде меңгерген адам толық оөзін-өзі жетілдірген болып саналады. Иерархиядағы қажеттіліктердің кезектесуі адам мотивациясы ұйымдасқанының негізгі принципі болып табылады. Дәл осындай иерархия кейбір адамда сақталуы мүмкін.
1. Физиологиялық қажеттілік: тамаққа, ауага, физиологиялық белсенділікке, сенсорлық стимуляцияға деген қажеттіліктер.
2.Қорғанысқа деген қажеттілік: қорғанысқа, тұрақтылыққа, белгілі бір дәрежеде тәртіп пен реттілікке, белгілі бір жүйенің, заңның болуына деген қажеттіліктер.
З.Қарым-қатынас қажеттілігі: белгілі бір әлеуметтік топқа жату, қарым-қатынас, достық, махаббатқа деген қажеттілік. Достыққа, махаббатқа деген қажеттілік екі топқа бөлінеді.
4. Өзін-өзі сыйлау қажеттілігі: өзін-өзі сыйлау, басқалардың өзін сыйлауын қажетсіну. Бұған кіретін: жетістік, сенімділік, біліктілік, тәуелсіздік, еркіндік, түсініктер, өзін-өзі сыйлау қалыптары.
5.Өзін-өзі өзектендіру деңгейіндегі қажеттіліктер: метақажеттіліктер деп аталады. Метақажеттілікті сипаттайтын негізгі түсініктер: тұрақтылық, тұрақты даму, бейсаналы жетілу, қарапайымдылық, эстетикалық сезімдердің болуы.
Маслоудың уәждемелік теориясы
А.Маслоудың жорамалдауынша, төменгі деңгейдегі қажеттілік қанағаттандырылған жағдайда ғана едәуір жоғары деңгейдегі қажеттілік пайда болады да, адамдардың назарында осы жоғары деңгейдегі қажеттілікті қанағаттандыру ой ниеті туындайдайды. Әрбір нақты уақыт кезеңіне орай адамдар өзіне аса маңызды немесе күшті қажеттілікті қанағаттандыруға ұмтылады.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі ешқашан да толыққанағаттандырылмайды, өйткені адамның жеке басының ой-өрісі дамуына орай оның потенциалдық мүмкіндігі ұлғая түседі. Сол себептен де мотивация процесінде адамның қажетсінуінде шек болмайды.
А.Маслоу теориясы адамдардың жұмысқа ынталану негізінтүсінуге зор үлес қосты. Басшы адамдардың мотивациясы,олардың жан-жақты қажетсінуімен айқындалатынын түсінді. ,
Бүкіл ұйымның ойлаған мақсатына жету үшін басшыларадамдардың ең қажетті нәрселерін, мүмкіндігінше толыққанағаттандыруға тырысу қажет.
Басшы өзінің қарамағындағыларды мұқият бақылауы, сөйтіп қандай қажеттілік олардың белсенділігін арттыратындығын білуі тиіс. Қажеттілік уақыт өткен сайын өзгеріп отыратындықтан, адамдарға бір рет колайлы жағдай жасағаннан кейін, ол үнемі жұмысқа тиімді әсер етеді деп есептеуге болмайды. Уақыт өтекеле мотивация көзқарасы да өзгереді. Мәселен, бұрын экономикалық тәсіл басым болса, енді мотивацияға әлеуметтік- экономикалық тәсіл бола бастады. А.Маслоу бойынша қажеттілік пирамидасы. Маслоу адамдарды бұрын тәжірибесі бар, әрі білімді деп карамай, оларды өзін-өзін жетілдіретін және өзін-өзі
меңгеретін, өз өмірін қалыптастыра алатын жандар ретінде қарастырды. Ол адамдарда иерархиялық жүйеден тұратынкөптеген қажеттілік болатындығын мойындайды. А.Маслоу бұл қажеттіліктерді бес санатқа бөледі.
Физиологиялық қажеттілік өмір сүру үшін керек. Бұған тамақ, су, баспана, демалу жәнежыныстық қатынас қажеттіліктері жатады.
Қауіпсіздік, қорғану және болашаққа сенімділік қажеттіліктеріне қоршаган орта тарапынан болатын физикалық және психологиялық қауіп қатерден қорғану қажеттілігі, болашақта физиологиялық қажеттіліктің қанағаттандырылуы мүмкін.
Әлеуметтік қажеттілік - бұл бір нәрсеге немесе біреулерге қатыстылық сезімі, өзіңді біреулердің құрметтеу сезімі, әлеуметтік қарым-қатынас, құштарлық және сүйемелдеушілік сезімі.
Құрметтеу қажеттілігіне өзін-өзі құрметтеу, жеке бас жетістіктері, біліктілігі, басқа біреулердің оны құрметтеуі, мақұлдауы жатады.
Өзін-өзі көрсету қажеттілігі - өзінің потенциалды мүмкіндігін жеке басының өсіп жетілуін жүзеге асыру қажеттілігі.
А.Маслоу көзқарасы «қажеттілік иерархиясы» әдістемесі деп аталады. Ол қажеттіліктің қатаң иерархиялық құрылымды орналастыруға болады деп есептеді.
Адамның қажеттіліктер саласының құрылымын қарастыру тұрғысынан А.Маслоудың «қажеттіліктер үшбүрышы» үлкен қызығушылық тудырады, мұнда бір жағынан, адамның әлеуметтік, интерактивті тәуелділігі, екінші жағынан - оның өзін-өзі өзектендірумен байланысты танымдық, когнитивті табиғаты айқын көрінеді.
Ұғынатын және ұғынбайтын әуежділіктер
¥ғынатын (саналы себептер) әуежділіктер - адамның өз көзқарасына, білімі мен принциптеріне қарай өмір сүруіне байланысты болатын себеп. Мұндай себептердің мысалы, жоғарғы өмірлік мақсат, өмірдің ұзақ мерзімді сатысында іс-әрекет жасайды. Ол өзіне мақсат қойып, оған жету жолын біліп қана қоймай, қалай жету принциптерін де білетін болса - бұл саналы себептерге жатады.
Ұғынбайтын (санасыз себеп) әуежділіктер. А.Н.Леонтьев, Л.И.Божович, В.Г.Асеев және де басқалар бұл себептердің - саналы да санасыз сезімдерден оянуы мүмкін екендігін айтады. Леонтьевтің пікірінше, егер тұлға саналы түрде іс-қимыл жасамаса да оның іс-әрекеті уайым, қажеттілік, тілек сияқты сезімдермен қиылысып кетеді.
§5.5 Тұлғаның қалыптасуы және дамуы