ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.12.2023
Просмотров: 958
Скачиваний: 33
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Психологияда сұхбаттасу әдісі танымныңкеңінен тараған құралдарының түріне жатады. Сұхбаттың мақсаты- жауап берушінің сөзінен объективтік және субъективтік деректер туралы ақпарат алу. Психологияда қолданылатын сұхбаттасу әдісін екі түрге бөлуге болады: 1 «Бетпе-бет»-сұхбаттасу, арнайы жоспармен зерттеушінің жүргізетін сұхбаты; 2 Сырттай сұхбат- анкета, ол өз бетінше толтырылады.
Сауалнама әдісі - арнайы жасалынған сұрақтардың көмегімен, жаппай материал жинау әдісі. Сауалнама әдісінің өзіндік ерекшеліктері бар. Сырттай сауал жүргізу кейде адамдардың өткір пікірталасын туғызатын мәселелерге олардың қатынасың анықтау немесе қысқа мерзімнің ішінде көп адамға жаппай сұрау жүргізу қажет болғанда ғана сауалнама әдісі қолданылады. Сауалнама қалыпты сұхбаттасуға қарағанда көп жағдайда құпиялылығына толықтай кепілдік береді, сондықтан да сұралғандар шын көңілден ешқандай бүкпесіз жауап береді.
Коррекциялық әдістер. Психокоррекциялық әдістер - бұл адамдардың мінез-құлқына әсер ететін жан-жақты тәсілдердің, бағдарламалардың және әдістердің жиынтығы. Аутотренинг. Аутогендік жаттығулардың пайда болуы мен енгізілуі неміс психотерапеві Н.Г.Шульцтің есімімен тығыз байланысты. Оның еңбектерінің арқасында барлық елдерде аутогендік жаттығу ең алдымен ағзадағы әртүрлі невроз және функционалдық бұзылуларды емдеу мен оның алдын-алу әдісі ретінде кең тарады.
Топтық тренинг. Кең мағынасында топтық немесе әлеуметтік-психологиялық тренинг - оқыту, білім және қарым-қатынас саласында жекелеген ептіліктерге үйретудің өзіндік түрі.
Психика ұғымы психикалық процестер туралы түсінік
§5. Психика ұғымы және оның даму сатылары
Психиканың пайда болуы және оның дамуы туралы мәселелер өзара тығыз
байланысты. Сондықтан да психика дамуытуралы жалпы көзқарас тіршіліктің
туындауы жөніндегі мәселенің теориялықерекшеліктерімен сипатталады.
Тітіркендіргіштік - бұл тірі ағзаның сыртқы әсерге өзінің жағдайы мен қозғалысының өзгерістерімен жауап беру қасиеті. Материяның ерекше қасиеті ретінде бейнелеудің психикалық түрінің шығуы қарапайым жүйке жүйесімен байланысты. Осындай жүйке жүйесі жәндіктерде алғаш рет пайда болды. Бұл жүйке жүйесі өзара бір-бірімен байланысты денеден өсіп тұрған жекелеген жүйке жасушаларын қарастырады, оны диффуззия деп атайды.
Жүйке жүйесі эволюциясының келесі кезеңі ганглиоздық (белгілі нүктелерге топтасқан) жүйке жүйесінің пайда болуымен (ең алдымен-құрттарда) байланысты. Мұндай жүйке жүйесі жоғары омыртқасыздарда, соның ішінде жәндіктерде күшті дамыды. Ганглиоздық жүйкенің туындауы және оның көмегімен күрделі әрекет-қылықтардың қалыптасуы - тіршілік эволюциясындағы өте маңызды ілгерілеу болды.
Тітіркендіргіштік дегеніміз тірі ағзаның биологиялық (биотикалық) ықпалдарга жауап беру қабілеттілігі. Элементарлық тітіркендіргіштік ортаның әсеріне қозғалыспен жауап беретін карапайымдыларда, бірклеткалы тірі ағзаларда байқалады. Ортаға биотикалық ықпал етеді, соның нәтижесінде тірі ағзаның протоплазмаларының қасиеттері өзгереді. Биотикалық факторларға ерекше қозғалыстармен жауап беру тәсілдері тропизмдер немесе таксис деп аталады. Органикалық материяның кейінгі даму сатыларында жаңа қасиет - сезгіштік пайда болды. Сезгіштік дегеніміз ағзаның түйсіне білу қабілеті, яйғни ағзаға әсер еткен заттар мен құбылыстарды бейнелей білу қасиеті.Алғашқы түрінде бұл түйсінебілу қабілеті жануарлардыңжүйке жүйесінің алғашқы қалыптаса бастаған кезінде, тіпті одан да ерте пайда болуы мүмкін. Дамудың жоғары сатысында сезім мүшелері, жүйке жүйесінің талдау қабілеті дами бастайды. Биологиялық дамудың жоғары сатысында кейбір жануарлардың түрлерінде жекелеген сезім мүшелері ерекше сезгіштікке, сезімталдыққа жетеді, мысалы қыранның көруі, иттердің иіс сезуі және т.б.Әр уақытта да адаммен қарым-қатынаста, оның қасындаболу үй жануарларының қылықтарын сондай жабайыжануарларға қарағанда тез өзгертеді, қолға бейімделеді.
Жәндіктерге тән психикалық бейнелеу психика дамуылы- сенсорлық кезеңі деп аталады. Орталық жүйке жүйесінің пайдаболуымен психикалык бейнелеудің жаңа түрі - психика дамуының перцептивтік кезеңі пайда болды. Бұл кезеңде жануарлар үшін бірнеше тітіркендіргіштерді бір мезгілде бейнелеуге болады.
Жануарлардың мінезінің туа біткен түрлері және өмірге келгеннен кейін қалыптасқан түрлері кездеседі. Бірақ туа біткен және өмірге келгеннен кейін қалыптасқан (дара) мінез түрлерік бір-біріне карсы қоюға болмайды. Жануарлар психикасынын туа біткен басты түрі инстинктер (соқыр сезім) болып табылады.
§6. Психикалық жүйке жүйесі және ми
Адамның жүйке жүйесі аса күрделілігімен ерекшеленеді. Орталык жуйке жүйесі - жұлыннан және мидан тұрады.
Жұлын – омырқа жотасының қуысында орналасқан және жүйкетіндерінен тұратын жуан жіп түрінде болады. Жұлынды колденең кесіп коретін болсақ, оның шеттерінде ақ зат орналасқан, ал ішжағынан сүр зат.
Бас ми бас сүйегінің қуысындаорналасқан.
Адамның бас миы ең жоғарысатыдағыжануарлардың,адам тәріздес
28
м
аймылдардын миымен салыстырганда оте күрделі болып табылады. Бас ми бір-бірімен байланысты бірнеше
бөлімдерден түрады. Осы бөлімдердің ішіндегі негізгілері төменгілері: сопақша, артқы ми, ортаңғы ми, аралық ми және соңғы ми.
Артқы мидыңнегізгі бөлімдеріне көпір және мишық жатады.
Сопақша ми- бұл жұлынның жалғасы. Оның адам ағзасының өмір сүруі үшінерекше мәні зор. Онда тыныс алуды, жүрек қызметін, қан тамырларының кызметін реттеп отыратын орталықтарорналасқан.
Мишық - ерікті қозғалысты реттеп отыратын мүше. Мишықтың жұмысы бұзылганда адам түра алмайды және үздіксіз қозғалысжасай алмайды, тепе-теңдікті сақтамайды, тез шаршайды,қозғалу мүмкіншілігінен айырылады.
Ортанғы ми - сопақша мимен бірге кеңістікте денені ұстауын, бағыт -бағдарын басқарады. Ортаңғы мидың қызметіне жарыққа, дыбысқа және басқа да тітіркендіргішке бағдарлы рефлекстер жатады. Ортаңгы мидан жоғары аралық ми орналаскан, оның негізгі бөлігіне көру бөгеттері мен бөгеттердің қосымша саласы жатады. Мидың бүкіл бөлімдері өзара бір-бірімен байланысты және бірыңгай тұтас жүйені құрайды. Бірақ олардың қызметінде мидың төменгі бөлімдерінің жоғары бөлімдеріне бағыныштылығы қатаң сақталады. Оларға үлкен жарты шарлар үстемдік етеді.
Ми екі үлкен жартышарға бөлінеді: оң және сол жағы. Сыртынан үлкен жартышарлар бірнеше миллиметр қалыңдығы бар түсті затпен қапталған. Бұл сүр түсті зат - үлкен жартышарлар қабығы. Әрбір жартышар 5 бөлікке бөлінеді: маңдай, шүйде, самай, шеке және аралша.
Перифериялық жүйке жүйесі орталык жүйке жүйесінен ажырамай біртұтас болып келеді. Орталық жүйке жүйесінен шығатын және өз тармақтарымен бүкіл ағзага тарайтын жүйкелер перифериялық жуйке жүйесін құрайды, сонымен катар ағзаның әрбірр бөлімін орталық жүйке жүйесімен байланыстырады. Бас мидан 12 жұп, ал жұлыннан осы жүйкелердің 31 жұбы тарайды.
Сезгіштікжүйкелер тітіркендіргіштерден пайда болғанқозуларды орталыққа, демек аралық ми мен бас мига жеткізеді. Осы жүйкелердің көмегімен біз қоршаган дүниені түйсінеміз және қабылдаймыз. Бұл жү йкелер, басқаша айтканда рецепторлық (қабылдаушы) орталыққа баратын немесе афференттік жүйкелер деп аталады.
Қозғалыс (немесе моторлық) жүйкелер орталықтан келген импульстарды бұлшық еттерге және бездерге беріп отырады. Осы жүйкелердің көмегімен біздің бұлшық еттеріміз қозғалысқа келеді, әртүрлі іс-әрекеттер жасайды, осы жүйкелердің көмегімен әртүрлі бездердің қызметі реттеледі. Бұл жүйкелер, басқаша айтсақ, орталықтан келетін немесе эфференттік жүйкелер депаталады.
Вегетативтік жүйке жүйесі ми мен одан тыс орналасқан жүйке жолдарының ерекше біріккен және қиылысқан жүйке жолдарын қүрайды. Вегетативтік жүйке жүйесінің жекелеген жүйке клеткалары мен жүйке жолдары ас қорыту, қан айналым, тыныс алу және т.б. мүшелерде орналаскан. Вегетативтік жүйке жүйесінің орталықтан келетін талшықтары барлық сезім мүшелері мен тері жасушаларында болады. Осы талшықтар арқылы вегетативтік жүйке жүйесі сезім мүшелеріне әсерін тигізеді. Ол белгілі дәрежеде адаптацияға, демек сезім мүшелерінің бейімделуіне әсер етеді.
§7. Рефлекстер және оның түрлері
Жүйке жүйесінің қызметі, әсіресе оның жоғары бөліктерініңқызметі, ұзақ уақыт зерттелмей келді. Жоғары жүйкеніңфизиологиясын зерттеуде дүние жүзінде орыс ғалымдарыныңсіңірген еңбегі ерекше. Орыс физиологиясының атасыИ.М.Сеченов (1829-1905) алғаш рет бас мидың материалистікфизиологиясын құрудың жолдарын белгіледі. 1963 жылы оның«Бас ми рефлекстері» атты белгілі еңбегі жарияланды. «Адамда психикалық және физиологиялық қозғалыс, - деп жазды ол, - пайда болу тәсілі бойынша рефлекстер» И.М.Сеченовтын
бастаған мидың рефлексторлық қызметін зерттеу жұмысын
И.П.Павлов қатаң эксперименталдық негізге құра білді, рефлексұғымына жаңа мазмұн берді, шартты рефлекстерді алудыңмеханизмін ашты, жаңа ғылыми пән - жоғары жүйке қызметіфизиологиясыннегіздеді,психологияныңғылыми-жаратылыстану негізі, іргетасы болып табылады.
Рефлекс дегеніміз тітіркендіргішке агзаның кері жауабы, іс-әрекетті болып табылады. Мысалы, қолга электр тогін тигізетін болсақ, қолды тартып аламыз, ас ішкенде сілекей бөлінеді.
Ағзаның рефлекторлық әрекеті сыртқы немесе ішкі тітіргендіргіштердің әсерімен пайда болады. Сыртқы тітіркендіргіштерге сыртқы дүниеден әсер еткен тітіркендіргіштер (дыбыстар, жарық, дәм, иіс, жоғары немесе төменгітемпература) жатады. Ішкі тітіркендіргіштерге ағзаныңішкі ортасынан әсер ететін тітіркендіргіштер (ішкі мүшелердің қызметіндегі өзгерістер) жатады.
Рефлексте жүйке қозуы өтетін жолды рефлекторлық доға деп атайды. Рефлекторлық доға 5 түрлі бөлімнен тұрады:
1. рецептор;
2. сезгіштік немесе афферентік, ол арқылы тітіркендіргіш аймақтардан орталыққа беріледі;
3. орталық бөлім қозуды сезгіштік жүйкеден қозгалыс жүйкесін жасушаларына береді;
4. қозғалыс немесе эфференттік бөлім қозуды орталықтан орындаушы мүшеге береді;
5. орындаушы мүше бұлшық еттер мен бездерге жатады.
Рефлекстер - жүйке-физиологиялық қызметтері көмегімен жануарлар ағзасының сыртқы ортаға бейімделуі және оныңортамен байланысы іске асады.
Шартсыз рефлекстер - бұл туа біткен рефлекстер. Түйреуішті денеге тигізгенде, қолды тартып алу, ауызға тамақ барғанда сілекейдің бөлінуі - шартсыз рефлекстерге мысал бола алады.
Шартты рефлекстер - шартсыз рефлекстердің негізінде қалыптасады. Мәселен, иттерде (немесе басқа жануарларда) тамақ ішетін ыдысын көргенде (итаяғын) сілекейі боліне бастайды. Бұл
жерде тамақ ішетін ыдысы шартсыз емес, шартты тітіркендіргіш болып табылады.
Шартты рефлекс жануарларда, әсіресе адамдарда әруақытта да қалыптасады. Бұл құбылыс сыртқы ортаның өзгермелілігімен байланысты, оған жүйке жүйесі бейімделуі қажет, онымен жаңа уақытша байланыстар құру керек. Шартты рефлекстер әдісін пайдалана отырып, И.П.Павлов бас ми жартышарларының қызметі сыртқы ортадан жүйке жүйесіне және сонымен қатар ағз
Сауалнама әдісі - арнайы жасалынған сұрақтардың көмегімен, жаппай материал жинау әдісі. Сауалнама әдісінің өзіндік ерекшеліктері бар. Сырттай сауал жүргізу кейде адамдардың өткір пікірталасын туғызатын мәселелерге олардың қатынасың анықтау немесе қысқа мерзімнің ішінде көп адамға жаппай сұрау жүргізу қажет болғанда ғана сауалнама әдісі қолданылады. Сауалнама қалыпты сұхбаттасуға қарағанда көп жағдайда құпиялылығына толықтай кепілдік береді, сондықтан да сұралғандар шын көңілден ешқандай бүкпесіз жауап береді.
Коррекциялық әдістер. Психокоррекциялық әдістер - бұл адамдардың мінез-құлқына әсер ететін жан-жақты тәсілдердің, бағдарламалардың және әдістердің жиынтығы. Аутотренинг. Аутогендік жаттығулардың пайда болуы мен енгізілуі неміс психотерапеві Н.Г.Шульцтің есімімен тығыз байланысты. Оның еңбектерінің арқасында барлық елдерде аутогендік жаттығу ең алдымен ағзадағы әртүрлі невроз және функционалдық бұзылуларды емдеу мен оның алдын-алу әдісі ретінде кең тарады.
Топтық тренинг. Кең мағынасында топтық немесе әлеуметтік-психологиялық тренинг - оқыту, білім және қарым-қатынас саласында жекелеген ептіліктерге үйретудің өзіндік түрі.
Психика ұғымы психикалық процестер туралы түсінік
§5. Психика ұғымы және оның даму сатылары
Психиканың пайда болуы және оның дамуы туралы мәселелер өзара тығыз
байланысты. Сондықтан да психика дамуытуралы жалпы көзқарас тіршіліктің
туындауы жөніндегі мәселенің теориялықерекшеліктерімен сипатталады.
Тітіркендіргіштік - бұл тірі ағзаның сыртқы әсерге өзінің жағдайы мен қозғалысының өзгерістерімен жауап беру қасиеті. Материяның ерекше қасиеті ретінде бейнелеудің психикалық түрінің шығуы қарапайым жүйке жүйесімен байланысты. Осындай жүйке жүйесі жәндіктерде алғаш рет пайда болды. Бұл жүйке жүйесі өзара бір-бірімен байланысты денеден өсіп тұрған жекелеген жүйке жасушаларын қарастырады, оны диффуззия деп атайды.
Жүйке жүйесі эволюциясының келесі кезеңі ганглиоздық (белгілі нүктелерге топтасқан) жүйке жүйесінің пайда болуымен (ең алдымен-құрттарда) байланысты. Мұндай жүйке жүйесі жоғары омыртқасыздарда, соның ішінде жәндіктерде күшті дамыды. Ганглиоздық жүйкенің туындауы және оның көмегімен күрделі әрекет-қылықтардың қалыптасуы - тіршілік эволюциясындағы өте маңызды ілгерілеу болды.
Тітіркендіргіштік дегеніміз тірі ағзаның биологиялық (биотикалық) ықпалдарга жауап беру қабілеттілігі. Элементарлық тітіркендіргіштік ортаның әсеріне қозғалыспен жауап беретін карапайымдыларда, бірклеткалы тірі ағзаларда байқалады. Ортаға биотикалық ықпал етеді, соның нәтижесінде тірі ағзаның протоплазмаларының қасиеттері өзгереді. Биотикалық факторларға ерекше қозғалыстармен жауап беру тәсілдері тропизмдер немесе таксис деп аталады. Органикалық материяның кейінгі даму сатыларында жаңа қасиет - сезгіштік пайда болды. Сезгіштік дегеніміз ағзаның түйсіне білу қабілеті, яйғни ағзаға әсер еткен заттар мен құбылыстарды бейнелей білу қасиеті.Алғашқы түрінде бұл түйсінебілу қабілеті жануарлардыңжүйке жүйесінің алғашқы қалыптаса бастаған кезінде, тіпті одан да ерте пайда болуы мүмкін. Дамудың жоғары сатысында сезім мүшелері, жүйке жүйесінің талдау қабілеті дами бастайды. Биологиялық дамудың жоғары сатысында кейбір жануарлардың түрлерінде жекелеген сезім мүшелері ерекше сезгіштікке, сезімталдыққа жетеді, мысалы қыранның көруі, иттердің иіс сезуі және т.б.Әр уақытта да адаммен қарым-қатынаста, оның қасындаболу үй жануарларының қылықтарын сондай жабайыжануарларға қарағанда тез өзгертеді, қолға бейімделеді.
Жәндіктерге тән психикалық бейнелеу психика дамуылы- сенсорлық кезеңі деп аталады. Орталық жүйке жүйесінің пайдаболуымен психикалык бейнелеудің жаңа түрі - психика дамуының перцептивтік кезеңі пайда болды. Бұл кезеңде жануарлар үшін бірнеше тітіркендіргіштерді бір мезгілде бейнелеуге болады.
Жануарлардың мінезінің туа біткен түрлері және өмірге келгеннен кейін қалыптасқан түрлері кездеседі. Бірақ туа біткен және өмірге келгеннен кейін қалыптасқан (дара) мінез түрлерік бір-біріне карсы қоюға болмайды. Жануарлар психикасынын туа біткен басты түрі инстинктер (соқыр сезім) болып табылады.
§6. Психикалық жүйке жүйесі және ми
Адамның жүйке жүйесі аса күрделілігімен ерекшеленеді. Орталык жуйке жүйесі - жұлыннан және мидан тұрады.
Жұлын – омырқа жотасының қуысында орналасқан және жүйкетіндерінен тұратын жуан жіп түрінде болады. Жұлынды колденең кесіп коретін болсақ, оның шеттерінде ақ зат орналасқан, ал ішжағынан сүр зат.
Бас ми бас сүйегінің қуысындаорналасқан.
Адамның бас миы ең жоғарысатыдағыжануарлардың,адам тәріздес
28
м
аймылдардын миымен салыстырганда оте күрделі болып табылады. Бас ми бір-бірімен байланысты бірнешебөлімдерден түрады. Осы бөлімдердің ішіндегі негізгілері төменгілері: сопақша, артқы ми, ортаңғы ми, аралық ми және соңғы ми.
Артқы мидыңнегізгі бөлімдеріне көпір және мишық жатады.
Сопақша ми- бұл жұлынның жалғасы. Оның адам ағзасының өмір сүруі үшінерекше мәні зор. Онда тыныс алуды, жүрек қызметін, қан тамырларының кызметін реттеп отыратын орталықтарорналасқан.
Мишық - ерікті қозғалысты реттеп отыратын мүше. Мишықтың жұмысы бұзылганда адам түра алмайды және үздіксіз қозғалысжасай алмайды, тепе-теңдікті сақтамайды, тез шаршайды,қозғалу мүмкіншілігінен айырылады.
Ортанғы ми - сопақша мимен бірге кеңістікте денені ұстауын, бағыт -бағдарын басқарады. Ортаңғы мидың қызметіне жарыққа, дыбысқа және басқа да тітіркендіргішке бағдарлы рефлекстер жатады. Ортаңгы мидан жоғары аралық ми орналаскан, оның негізгі бөлігіне көру бөгеттері мен бөгеттердің қосымша саласы жатады. Мидың бүкіл бөлімдері өзара бір-бірімен байланысты және бірыңгай тұтас жүйені құрайды. Бірақ олардың қызметінде мидың төменгі бөлімдерінің жоғары бөлімдеріне бағыныштылығы қатаң сақталады. Оларға үлкен жарты шарлар үстемдік етеді.
Ми екі үлкен жартышарға бөлінеді: оң және сол жағы. Сыртынан үлкен жартышарлар бірнеше миллиметр қалыңдығы бар түсті затпен қапталған. Бұл сүр түсті зат - үлкен жартышарлар қабығы. Әрбір жартышар 5 бөлікке бөлінеді: маңдай, шүйде, самай, шеке және аралша.
Перифериялық жүйке жүйесі орталык жүйке жүйесінен ажырамай біртұтас болып келеді. Орталық жүйке жүйесінен шығатын және өз тармақтарымен бүкіл ағзага тарайтын жүйкелер перифериялық жуйке жүйесін құрайды, сонымен катар ағзаның әрбірр бөлімін орталық жүйке жүйесімен байланыстырады. Бас мидан 12 жұп, ал жұлыннан осы жүйкелердің 31 жұбы тарайды.
Сезгіштікжүйкелер тітіркендіргіштерден пайда болғанқозуларды орталыққа, демек аралық ми мен бас мига жеткізеді. Осы жүйкелердің көмегімен біз қоршаган дүниені түйсінеміз және қабылдаймыз. Бұл жү йкелер, басқаша айтканда рецепторлық (қабылдаушы) орталыққа баратын немесе афференттік жүйкелер деп аталады.
Қозғалыс (немесе моторлық) жүйкелер орталықтан келген импульстарды бұлшық еттерге және бездерге беріп отырады. Осы жүйкелердің көмегімен біздің бұлшық еттеріміз қозғалысқа келеді, әртүрлі іс-әрекеттер жасайды, осы жүйкелердің көмегімен әртүрлі бездердің қызметі реттеледі. Бұл жүйкелер, басқаша айтсақ, орталықтан келетін немесе эфференттік жүйкелер депаталады.
Вегетативтік жүйке жүйесі ми мен одан тыс орналасқан жүйке жолдарының ерекше біріккен және қиылысқан жүйке жолдарын қүрайды. Вегетативтік жүйке жүйесінің жекелеген жүйке клеткалары мен жүйке жолдары ас қорыту, қан айналым, тыныс алу және т.б. мүшелерде орналаскан. Вегетативтік жүйке жүйесінің орталықтан келетін талшықтары барлық сезім мүшелері мен тері жасушаларында болады. Осы талшықтар арқылы вегетативтік жүйке жүйесі сезім мүшелеріне әсерін тигізеді. Ол белгілі дәрежеде адаптацияға, демек сезім мүшелерінің бейімделуіне әсер етеді.
§7. Рефлекстер және оның түрлері
Жүйке жүйесінің қызметі, әсіресе оның жоғары бөліктерініңқызметі, ұзақ уақыт зерттелмей келді. Жоғары жүйкеніңфизиологиясын зерттеуде дүние жүзінде орыс ғалымдарыныңсіңірген еңбегі ерекше. Орыс физиологиясының атасыИ.М.Сеченов (1829-1905) алғаш рет бас мидың материалистікфизиологиясын құрудың жолдарын белгіледі. 1963 жылы оның«Бас ми рефлекстері» атты белгілі еңбегі жарияланды. «Адамда психикалық және физиологиялық қозғалыс, - деп жазды ол, - пайда болу тәсілі бойынша рефлекстер» И.М.Сеченовтын
бастаған мидың рефлексторлық қызметін зерттеу жұмысын
И.П.Павлов қатаң эксперименталдық негізге құра білді, рефлексұғымына жаңа мазмұн берді, шартты рефлекстерді алудыңмеханизмін ашты, жаңа ғылыми пән - жоғары жүйке қызметіфизиологиясыннегіздеді,психологияныңғылыми-жаратылыстану негізі, іргетасы болып табылады.
Рефлекс дегеніміз тітіркендіргішке агзаның кері жауабы, іс-әрекетті болып табылады. Мысалы, қолга электр тогін тигізетін болсақ, қолды тартып аламыз, ас ішкенде сілекей бөлінеді.
Ағзаның рефлекторлық әрекеті сыртқы немесе ішкі тітіргендіргіштердің әсерімен пайда болады. Сыртқы тітіркендіргіштерге сыртқы дүниеден әсер еткен тітіркендіргіштер (дыбыстар, жарық, дәм, иіс, жоғары немесе төменгітемпература) жатады. Ішкі тітіркендіргіштерге ағзаныңішкі ортасынан әсер ететін тітіркендіргіштер (ішкі мүшелердің қызметіндегі өзгерістер) жатады.
Рефлексте жүйке қозуы өтетін жолды рефлекторлық доға деп атайды. Рефлекторлық доға 5 түрлі бөлімнен тұрады:
1. рецептор;
2. сезгіштік немесе афферентік, ол арқылы тітіркендіргіш аймақтардан орталыққа беріледі;
3. орталық бөлім қозуды сезгіштік жүйкеден қозгалыс жүйкесін жасушаларына береді;
4. қозғалыс немесе эфференттік бөлім қозуды орталықтан орындаушы мүшеге береді;
5. орындаушы мүше бұлшық еттер мен бездерге жатады.
Рефлекстер - жүйке-физиологиялық қызметтері көмегімен жануарлар ағзасының сыртқы ортаға бейімделуі және оныңортамен байланысы іске асады.
Шартсыз рефлекстер - бұл туа біткен рефлекстер. Түйреуішті денеге тигізгенде, қолды тартып алу, ауызға тамақ барғанда сілекейдің бөлінуі - шартсыз рефлекстерге мысал бола алады.
Шартты рефлекстер - шартсыз рефлекстердің негізінде қалыптасады. Мәселен, иттерде (немесе басқа жануарларда) тамақ ішетін ыдысын көргенде (итаяғын) сілекейі боліне бастайды. Бұл
жерде тамақ ішетін ыдысы шартсыз емес, шартты тітіркендіргіш болып табылады.
Шартты рефлекс жануарларда, әсіресе адамдарда әруақытта да қалыптасады. Бұл құбылыс сыртқы ортаның өзгермелілігімен байланысты, оған жүйке жүйесі бейімделуі қажет, онымен жаңа уақытша байланыстар құру керек. Шартты рефлекстер әдісін пайдалана отырып, И.П.Павлов бас ми жартышарларының қызметі сыртқы ортадан жүйке жүйесіне және сонымен қатар ағз