ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 24.10.2023
Просмотров: 349
Скачиваний: 5
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
немесе Сыр бойында, Сардала мен Кавказда өтіп жатады. Бұлай болуы оғыздардың бір кездерде сол өлкелерді жайлап өткендігіне байланысты еді. Сондықтан Қорқыт ата кітабына бір ел, не бір ғана халық ие боп меншіктей алмайды,онда бірнеше хаықтың үлесі.
Қазан – оғыз елінің көсемі. Кітап кейіпкерлеріне Бәмсі-Бейрек, Қара Көне, Қара Бодақ, Қан Төрәлі, Қазан-Салор,Құлбаш, Оқшы, Ораз, сондай-ақ Аруз, Әмен, Әмран Бекіұлы, Бисат, Дүлек Боран, Дондаз,Қиян Селжүк, Қаңлы, Қанық хан, Рүстем|Рүстемдер жатады. “Қорқыт Атаның кітабында” оғыз тайпаларының қонысына қатысты Тана (Танаис – Сырдария), Бану Шешек (Баршын-салор-Гүлбаршын, Баршындария, Баршынкент), Камбура (Байбөрі) секілді атаулар да сақталған. Олар қазақ эпосынан да елеулі орын алған.
Жырдың бас кейіпкері – Қорқыт. Ол оғыз елінің ақылшысы, данасы, үлкен жырауы. Оның есімі көптеген түркі тайпаларына ортақ, тарихи-этник. Атауы да айқын. Бір кездері Қорқыт жинақталған фольклорлық бейне деп ұғынылса, бертін келе оны тарихи тұлға ретінде тани бастады (қ. Қорқыт ата). “Қорқыт Атаның кітабында” Қазақстанда М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, Х.Сүйіншәлиев, Н.Келімбетов, М.Жолдасбеков, Ш.Ыбыраев, Т.Қоңыратбай, т.б. еңбектерінде зерттелді. Кітаптың 1300 жылдығы 1999 ж. ЮНЕСКО тарапынан халықараралық деңгейде атап өтілді, “Қорқыт ата” энциклопедиялық жинағы жарыққа шықты
3.
Қорқыт ата жырында ел арасындағы алауыздыққа, берекесіздікке өкінішін, уайымын қалай білдіреді? Даласын, елін, салтын дәріптеу арқылы дана сол кездегі жастарына қандай уағыз, өсиет айтады? Жырнегізінде талдау жасаңыз.
Бала кезден білетініміз, Қорқыт ата — өмірде болған адам. Дей тұрғанмен, жырдағы Қорқыт — аңыз-әңгімеге толы мифтік бейне. «Қорқыт ата былай деген екен…» деп басталатын нақыл сөздер көбіне-көп халық арасындағы мақал-мәтел мен қанатты сөздерге тым ұқсас келеді. Осының өзі-ақ дана бабаның атынан қарапайым халықтың өз арман-мұңдарын, ой-тілектерін қағазға түсіріп отырғанын аңғартады.
Ғалымдардың айтуынша, «Қорқыт ата кітабының» қос қолжазба нұсқасы бүгінгі күнге дейін сақталған екен. Оның біріншісі — Дрезден (Германия) қалалық кітапханасының сирек қолжазбалар қорында көрінеді. Біз тілге тиек етіп отырған аударма осы Дрезден нұсқасы.
Ал мұқият сақталған екінші нұсқа — Италиядағы Ватиканның Аростолика кітапханасында.
Алғашқы нұсқа 12 жыр, яғни 12 оғыз-намеден тұрады. Екінші қолжазба — бар болғаны 6 жырдан құралған.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Немат Келімбетовтың дәлелдеуінше, аталған шығарма «…VII-VIII ғасырларда Сырдария бойын мекен еткен оғыз-қыпшақ тайпалары арасында дүниеге келіп, сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тараған-рухани қазына…»
Сондай-ақ, осы ғалымның айтуынша, Қорқыттың анасы қыпшақ тайпасынан, әкесі Қарақожа оғыздарынан екен.
14 билет
1. Ұсынылған зерттеу еңбектердің біріне рецензия жазыңыз.
Ыбыраев Шәкір. Қазақтың мифтік әңгімелері атты еңбегі арқылы
Көрнекті ғалым Шәкір Ыбраев «Қазақтың мифтік әңгімелері» атты еңбегінде мифті үш топқа бөліп саралайды. Олар: космологиялық, эсхатологиялық және антропогондық мифтер. Космологиялық мифтер – өз атауы айтып тұрғандай, шоқжұлдыздар мен аспан денелері жайында жазылған мифтік әңгімелердің ерекше жанры. Эсхатологиялық миф деп ақыр заман көрінісін сипаттайтын мифтерді айтса, ал антропогондық мифтер – классикалық дәрежеге жеткен мифтік әңгімелерді пайымдайтын жанр. Осы тұста әрбір мифтік жанрдың өзіне тән мифтік қаһармандары болатындығын айтқымыз келеді. Мифтік кейіпкерлерді жүйелеудің де өзіндік айқындалған заңдылықтары бар. Мәселен, мифтік кейіпкерлерді топтастырудың бірден-бір функциясы – табиғи жаратылысы мен тектік сипатын ашу. Әлемдік фольклорда мифтік кейіпкерлерді «жағымды» және «жағымсыз» деп бөлу қалыптасқан. Қазақ халық ауыз әдебиетінде оларды «жақсы» және «жаман» дейді. Біздіңше, мифтік кейіпкерлерді жақсы мен жаманға бөлу – қате концепция. Өйткені, адам баласының өзінде де жақсы да, жаман қасиеттер бірдей жүретіндіктен, мифтік кейіпкерлерді «жағымды» һәм «жағымсыз» деп бөлгеніміз әлдеқайда дұрыс болатын сияқты. Негізінде мифтік кейіпкерлердің бойынан трайбализмдік сипатты емес, экзистенциялық мұратты іздеген жөн. Сондықтан, жоғарыдағы мәселені ескере отыра біз мифтік кейіпкерлерді жіктеген болатынбыз:
Жағымды мифтік кейіпкерлер: Ер Төстік, Толағай, Саққұлақ, Көлтауысар, Таусоғар, Қаңбақ шал, Күнекей сұлу, Қанатты барыс, Үркер, Үлпілдек, Самұрық, Қыдыр ата, Қорқыт ата және т.б.
Жағымсыз мифтік кейіпкерлер: Мыстан, Жалмауыз, Жезтырнақ, Албасты, Көңаяқ, Сөрел, Жылан бапы хан, Шойынқұлақ, Қыранқара қарақшы, Төбе көз, Дәу, Үббе және т.б.
2. Махмұт Қашқаридың Диуани Лұғат түрік өлеңдеріндегі сұлулық, іңкәрлік, табиғат жарасымының адамшылық, әлеуметтік аңсарларменкөмкерілуін талдаңыз
Махмұд Қашқари – түркі халықтарының тұнғыш ұлы филологы, ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым. Оның толық аты-жөні: Махмұт ибн ул-Хусаин ибн Мухаммадин Қашқари. Он бірінші ғасырда өмір сүрге ғалымның туған , қайтыс болған жылдары белгісіз.Қашғари Талас, Шу өзендерінің бойындағы Баасағұн,Барсхан кент-қалаларында болған.
Диуани лұғат ат- түрік 1074 жылы жазылған. Қазіргі түркі халақтарының бәріне ортақ мұра. Бұл сөздікте орта ғасырдағы түркі ру-тайпаларының бәріне бірдей ортақ алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға ғана қатысты диалект сөздер бар. Бұл лексикалық жинаққа енген сөздер, мақалдар, өлең жолдары, т.б. түркі тілдерінің сөз тудыру, сөйлем құру жүйелерін, әдеби тіл мен көріктеу құралдарынын өмірге келу жолдарын анықтай түсуге мүмкіндік береді.
Диуани лұғат ат- түрік— тіл білімінің ең басты салалары бойынша теориялық тұрғыдан құнды түйіндер жасаған еңбек. Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің тілін үйренуге бұл зерттеу көп көмек көрсетіп келеді. Мәселен, осы «Диуани лұғат ат- түрік» табылғаннан кейін ғана «Құтты білік» дастанын оқу, аудару және транскрипция жасау кезінде бұрын жіберілген қателер түзетілді.
М. Қашқаридің бұл сөздігі шын мәнінде энциклопедиялық туынды деуге болады. Мұнда тек тіл мен әдебиетке ғана емес, сондай-ақ со лкездегі ру-тайпалар мен халықтардын қоғамдық- экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет ғұрпына, салт-санасы мен наным-сеніміне, т.б. қатысты аса бағалы деректер берілген.
3. Сайфтың шағын прозасындағы («Ғалым мен саудагер», «Сағди») тәлім-тәрбие мәселелері, оның бүгінгі кезеңдегі көрінісі. Эссе жазыңыз
Ғалым мен саудагер
Кемеде саудагер мен ғалым жүзіп келеді. Саудагер өзімен бірге көп тауар әкеледі, ал ғалымның ешнәрсесі болмады. Дауыл тұрып, кеме апатқа ұшырайды. Екеуі бір томарға жабысып, жағаға шығады.
Саудагер ғалымның мұңайған түрін көріп:
- Байлығымды жоғалтқан мен, ал сенің бар байлығың өзіңде, - дейді.
Солардың бірі ақын Сайф Сараидың „Гулистан бит-турки» яғни „Түркі тіліндегі Гүлстан» дастаны болды.Сайф Сараи — Алтын Орда әдебиетінің XIV ғасырдағы аса көрнекті өкілдерінің бірі еді. Ол лирик және эпик ақын, жазушы және аудармашы ретінде түркі тектес ха- лықтар әдебиеті мен тілінің өзінен кейінгі кезеңдерде да- ми түсуіне мол үлес қосып, едәуір ықпал еткен қаламгер.Сайф Сараи шығармашылығын үзақ жылдар бойы зерт- теген көрнекті ғалым Ә. Н. Нәжіп ақын өз шығармаларының бәрін қыпшақ тілінде жазғанын айта келіп, әрі оның қыпшақтар ішінде кейінірек қазақ халқының негізін қүраған ру-тайпалардан шыққанын ерекше атап көрсетеді
1 «Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебеиті » тақырыбында сынақ сұрақтарын құ
1 «Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебеиті » тақырыбында сынақ сұрақтарын құрастырыңыз.
СҰРАҚТАР
1 «Диуани лұғат ат-түрік» («Түркі сөздерінің жинағы») аттылингвистикалық еңбектің авторын көрсетіңіз.
2 Сегіз тараудан тұратын әдеби мұраны көрсетіңіз.
3 Рабғузи қиссаларын қазақ тіліне аударған ғалымды көрсетіңіз.
4 «Бақыт қасиетті адамға ғана қонады» деген сөзді айтқан туындыгерді көрсетіңіз.
«Диуани лұғати-т-түрк» деген арабша атаудың қазақша баламасын табыңыз.
5 Баласағұнидың «Құтадғу біліг» атты дастанының қазақша баламасын көрсетіңіз.
6 «Қорқыт ата» кітабынан алынған нақыл сөзді табыңыз.
7Оғыз қағанның анасының атын көрсетіңіз.
8 Орхон жырларының негізгі ойы не екенін көрсетіңіз.
9 Әбунасыр әл-Фараби туындылары қай кезеңге жататынынкөрсетіңіз.
10 «Музыканың үлкен кітабы» еңбегінің авторын көрсетіңіз.
2 Жүсіптің қарапайым өмірдің символы «Айтолды» әңгімесі қазақ прозасына жаңа леп әкелген өміршең дүние екендігіндәлелдеңіз. Адам болмысының психо-философиялық астарынайқындаңыз.
Айтолды халық пен хан арасында мықты көпір бола білді.Сондайақ қолында билігі бар құрығы ұзын ханның жаңсақ жасаған ісәрекеттерін бетіне басып айта білді.Халықты қалай басқару керектігін тәртіптік жүйені қалай дұрыс қою керектігін ханға айтабілді.Жалпы айтқанда автор Айтолды бейнесі арқылы бақытқа бастайтын жолды нұсқады.Мұндағы негізгі мағына елдің ел болып қалыптасуының ең маңызды бейнесі ретінде Айтолдыныкөрсетіп оның бойындағы құнды қасиеттер арқылы мәрттігін мақұлдатып,өлместің отын жағатұғын керегесі кең қабырғасы бекем мемлекеттің іргетасын ақылы толысқан кемеңгер тұлғаға негіздеді.ПСИХО ФИЛОСОФИЯ ДЕГЕН ИНЕТТЕ ЖОК.
3 С.Сарайдың «Үдргірміш» өлеңіне көркемдік талдау жасаңыз.
БҰНДАЙ ӨЛЕҢ ЖОҚ
1 Асан қайғы образының қайшылықты тағдырының психологиялық образ дәрежесіне көтерілуін, сондай-ақ бейнеттен, қорлықтан құтылған, «пейіш іздеген» тазарған Асанқайғының психологиялық жан сезімі; адам мен табиғат, өмір мен өлім арасындағы табиғи заңдылықты басты кейіпкер басына түскен ауыртпалықпен байланыстыра талдаңыз.
Қазақ дейтін халықтың басын біріктіруде Асан Қайғыдай данышпанның болуы қазақ халқы үшін үлкен мәртебе деп білеміз. Біздің ұлы жұртымыздың басым бөлігі мыңдаған ғасыр бойына көшпелі өмір салтын ұстанды. Асан Қайғы бабамыз осы тіршіліктің түйінін тапты. Ол – Жерұйық болатын.Сонымен қатар ол ұлы-ұлы мемлекеттердің – Алтын Орда, Ноғайлы ұлысы, Қазақ хандығының бас биі, ақылшысы, бастаушысы, елшісі, ұраншысы, сол мемлекеттің ең басты қағидаттарын қалыптастырушы, құраушысы еді. Асан қайғы барлық жыраулық-дастаншыл ақындардың атасына айналды. Ол – ұлттық тұлға. Ол өз халқына бақыт тіледі,оның болашағын ойлап қайғыға батты.Сол себептен Асан Қайғы атанып тарих беттерінде есімі қалды.
Тереңдей үңілгенде Асан Қайғы бабамыз, бүгінгі қазақ мемлекеттігінің дипломатиялық мектебін қалыптастырды. Ел мен елді жауластырмау, достастыру,татуластыру, бейбіт өмір сүру қағидатын тұңғыш рет әлемнің жарығына алып шықты. Ол сөз әлеміне де өз өрнегін салды. Асыл сөздермен өрнектелген толғаулар қалдырды. Асан қайғы – тек қана қазақ жұрты емес, бүкіл түркі жұртшылығының қастерлеп жүрген ұлы тұлғасы. Қазақ үшін Асан қайғы – халықтың жанашыры, ақылгөйі, данышпаны, елдің бірлігін, қамын,тыныштығын ойлаған қайраткер.Қазақтың жер көлемін шолып, баға беріп, небір асыл ойларды қалдырған Асан қайғы есімі бүгін де, келешекте де ұмытылмайды.
2 Асан қайғының «Құйрығы жоқ, жалы жоқ», «Ай хан, мен айтпасам білмейсің», «Ай ағамыз, ағамыз», «Жер үйек», «Шымкентті көргенде», «Сайрамды көргенде» т.б. өлеңдеріндегі әлеуметтік және рухани жайлар жайлы пікіріңізді білдіріңіз.
Ел ішіндегі шежіре сөздер мен күй аңыздарына қарағанда, Асан қайғы халық қамын ойлаған ақылгөй, дана ғана емес, сонымен бірге дәулескер күйші де болған. Біршама күйлердің аты мен аңыз әңгімесі бүгінгі күнге дейін айтылып жүр.Асан жыраудың жер туралы сындары терең философиялық мағына-сымен халық есінде қалған. Көптеген сындары əлі күнге дейін өз мағы-насы мен маңызын жоғалтпаған. Ел мүддесі мен жұрт қамын өз міндетім деп санаған жыраудың шығармаларында қашанда өмір шындығынан ой түю, жинақтаулар басым. Мұнда қоғамдық мәні бар ірі мәселелермен қатар, адамдар арасындағы алуан қарым-қатынастар мен солар туралы сындары да қоса айтылады. Мәселен, адамгершілік пен зұлымдық, байлық пен кедейлік, достық пен дұшпандық, адалдық пен арамдық, әділдік пен жауыздық, білімділік пен надандық секілді күрделі мәселелер кеңінен сөз болып сарапталады.Асан абыз қариялық қалыпта ханнан да қаймықпай сөз айта алатын жарқын жаратылыстың дәл өзі болған еді. Асан Қайғы қазақ халқының от тілді,орақ ауызды ақындары, ділмар шешендері мен көсемдеріне үлгі боларлықтай абыз адам десек артық айтқанымыз емес.
Қазан – оғыз елінің көсемі. Кітап кейіпкерлеріне Бәмсі-Бейрек, Қара Көне, Қара Бодақ, Қан Төрәлі, Қазан-Салор,Құлбаш, Оқшы, Ораз, сондай-ақ Аруз, Әмен, Әмран Бекіұлы, Бисат, Дүлек Боран, Дондаз,Қиян Селжүк, Қаңлы, Қанық хан, Рүстем|Рүстемдер жатады. “Қорқыт Атаның кітабында” оғыз тайпаларының қонысына қатысты Тана (Танаис – Сырдария), Бану Шешек (Баршын-салор-Гүлбаршын, Баршындария, Баршынкент), Камбура (Байбөрі) секілді атаулар да сақталған. Олар қазақ эпосынан да елеулі орын алған.
Жырдың бас кейіпкері – Қорқыт. Ол оғыз елінің ақылшысы, данасы, үлкен жырауы. Оның есімі көптеген түркі тайпаларына ортақ, тарихи-этник. Атауы да айқын. Бір кездері Қорқыт жинақталған фольклорлық бейне деп ұғынылса, бертін келе оны тарихи тұлға ретінде тани бастады (қ. Қорқыт ата). “Қорқыт Атаның кітабында” Қазақстанда М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, Р.Бердібаев, Х.Сүйіншәлиев, Н.Келімбетов, М.Жолдасбеков, Ш.Ыбыраев, Т.Қоңыратбай, т.б. еңбектерінде зерттелді. Кітаптың 1300 жылдығы 1999 ж. ЮНЕСКО тарапынан халықараралық деңгейде атап өтілді, “Қорқыт ата” энциклопедиялық жинағы жарыққа шықты
3.
Қорқыт ата жырында ел арасындағы алауыздыққа, берекесіздікке өкінішін, уайымын қалай білдіреді? Даласын, елін, салтын дәріптеу арқылы дана сол кездегі жастарына қандай уағыз, өсиет айтады? Жырнегізінде талдау жасаңыз.
Бала кезден білетініміз, Қорқыт ата — өмірде болған адам. Дей тұрғанмен, жырдағы Қорқыт — аңыз-әңгімеге толы мифтік бейне. «Қорқыт ата былай деген екен…» деп басталатын нақыл сөздер көбіне-көп халық арасындағы мақал-мәтел мен қанатты сөздерге тым ұқсас келеді. Осының өзі-ақ дана бабаның атынан қарапайым халықтың өз арман-мұңдарын, ой-тілектерін қағазға түсіріп отырғанын аңғартады.
Ғалымдардың айтуынша, «Қорқыт ата кітабының» қос қолжазба нұсқасы бүгінгі күнге дейін сақталған екен. Оның біріншісі — Дрезден (Германия) қалалық кітапханасының сирек қолжазбалар қорында көрінеді. Біз тілге тиек етіп отырған аударма осы Дрезден нұсқасы.
Ал мұқият сақталған екінші нұсқа — Италиядағы Ватиканның Аростолика кітапханасында.
Алғашқы нұсқа 12 жыр, яғни 12 оғыз-намеден тұрады. Екінші қолжазба — бар болғаны 6 жырдан құралған.
Филология ғылымдарының докторы, профессор Немат Келімбетовтың дәлелдеуінше, аталған шығарма «…VII-VIII ғасырларда Сырдария бойын мекен еткен оғыз-қыпшақ тайпалары арасында дүниеге келіп, сан ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа тараған-рухани қазына…»
Сондай-ақ, осы ғалымның айтуынша, Қорқыттың анасы қыпшақ тайпасынан, әкесі Қарақожа оғыздарынан екен.
14 билет
1. Ұсынылған зерттеу еңбектердің біріне рецензия жазыңыз.
Ыбыраев Шәкір. Қазақтың мифтік әңгімелері атты еңбегі арқылы
Көрнекті ғалым Шәкір Ыбраев «Қазақтың мифтік әңгімелері» атты еңбегінде мифті үш топқа бөліп саралайды. Олар: космологиялық, эсхатологиялық және антропогондық мифтер. Космологиялық мифтер – өз атауы айтып тұрғандай, шоқжұлдыздар мен аспан денелері жайында жазылған мифтік әңгімелердің ерекше жанры. Эсхатологиялық миф деп ақыр заман көрінісін сипаттайтын мифтерді айтса, ал антропогондық мифтер – классикалық дәрежеге жеткен мифтік әңгімелерді пайымдайтын жанр. Осы тұста әрбір мифтік жанрдың өзіне тән мифтік қаһармандары болатындығын айтқымыз келеді. Мифтік кейіпкерлерді жүйелеудің де өзіндік айқындалған заңдылықтары бар. Мәселен, мифтік кейіпкерлерді топтастырудың бірден-бір функциясы – табиғи жаратылысы мен тектік сипатын ашу. Әлемдік фольклорда мифтік кейіпкерлерді «жағымды» және «жағымсыз» деп бөлу қалыптасқан. Қазақ халық ауыз әдебиетінде оларды «жақсы» және «жаман» дейді. Біздіңше, мифтік кейіпкерлерді жақсы мен жаманға бөлу – қате концепция. Өйткені, адам баласының өзінде де жақсы да, жаман қасиеттер бірдей жүретіндіктен, мифтік кейіпкерлерді «жағымды» һәм «жағымсыз» деп бөлгеніміз әлдеқайда дұрыс болатын сияқты. Негізінде мифтік кейіпкерлердің бойынан трайбализмдік сипатты емес, экзистенциялық мұратты іздеген жөн. Сондықтан, жоғарыдағы мәселені ескере отыра біз мифтік кейіпкерлерді жіктеген болатынбыз:
Жағымды мифтік кейіпкерлер: Ер Төстік, Толағай, Саққұлақ, Көлтауысар, Таусоғар, Қаңбақ шал, Күнекей сұлу, Қанатты барыс, Үркер, Үлпілдек, Самұрық, Қыдыр ата, Қорқыт ата және т.б.
Жағымсыз мифтік кейіпкерлер: Мыстан, Жалмауыз, Жезтырнақ, Албасты, Көңаяқ, Сөрел, Жылан бапы хан, Шойынқұлақ, Қыранқара қарақшы, Төбе көз, Дәу, Үббе және т.б.
2. Махмұт Қашқаридың Диуани Лұғат түрік өлеңдеріндегі сұлулық, іңкәрлік, табиғат жарасымының адамшылық, әлеуметтік аңсарларменкөмкерілуін талдаңыз
Махмұд Қашқари – түркі халықтарының тұнғыш ұлы филологы, ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым. Оның толық аты-жөні: Махмұт ибн ул-Хусаин ибн Мухаммадин Қашқари. Он бірінші ғасырда өмір сүрге ғалымның туған , қайтыс болған жылдары белгісіз.Қашғари Талас, Шу өзендерінің бойындағы Баасағұн,Барсхан кент-қалаларында болған.
Диуани лұғат ат- түрік 1074 жылы жазылған. Қазіргі түркі халақтарының бәріне ортақ мұра. Бұл сөздікте орта ғасырдағы түркі ру-тайпаларының бәріне бірдей ортақ алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға ғана қатысты диалект сөздер бар. Бұл лексикалық жинаққа енген сөздер, мақалдар, өлең жолдары, т.б. түркі тілдерінің сөз тудыру, сөйлем құру жүйелерін, әдеби тіл мен көріктеу құралдарынын өмірге келу жолдарын анықтай түсуге мүмкіндік береді.
Диуани лұғат ат- түрік— тіл білімінің ең басты салалары бойынша теориялық тұрғыдан құнды түйіндер жасаған еңбек. Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің тілін үйренуге бұл зерттеу көп көмек көрсетіп келеді. Мәселен, осы «Диуани лұғат ат- түрік» табылғаннан кейін ғана «Құтты білік» дастанын оқу, аудару және транскрипция жасау кезінде бұрын жіберілген қателер түзетілді.
М. Қашқаридің бұл сөздігі шын мәнінде энциклопедиялық туынды деуге болады. Мұнда тек тіл мен әдебиетке ғана емес, сондай-ақ со лкездегі ру-тайпалар мен халықтардын қоғамдық- экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет ғұрпына, салт-санасы мен наным-сеніміне, т.б. қатысты аса бағалы деректер берілген.
3. Сайфтың шағын прозасындағы («Ғалым мен саудагер», «Сағди») тәлім-тәрбие мәселелері, оның бүгінгі кезеңдегі көрінісі. Эссе жазыңыз
Ғалым мен саудагер
Кемеде саудагер мен ғалым жүзіп келеді. Саудагер өзімен бірге көп тауар әкеледі, ал ғалымның ешнәрсесі болмады. Дауыл тұрып, кеме апатқа ұшырайды. Екеуі бір томарға жабысып, жағаға шығады.
Саудагер ғалымның мұңайған түрін көріп:
- Байлығымды жоғалтқан мен, ал сенің бар байлығың өзіңде, - дейді.
Солардың бірі ақын Сайф Сараидың „Гулистан бит-турки» яғни „Түркі тіліндегі Гүлстан» дастаны болды.Сайф Сараи — Алтын Орда әдебиетінің XIV ғасырдағы аса көрнекті өкілдерінің бірі еді. Ол лирик және эпик ақын, жазушы және аудармашы ретінде түркі тектес ха- лықтар әдебиеті мен тілінің өзінен кейінгі кезеңдерде да- ми түсуіне мол үлес қосып, едәуір ықпал еткен қаламгер.Сайф Сараи шығармашылығын үзақ жылдар бойы зерт- теген көрнекті ғалым Ә. Н. Нәжіп ақын өз шығармаларының бәрін қыпшақ тілінде жазғанын айта келіп, әрі оның қыпшақтар ішінде кейінірек қазақ халқының негізін қүраған ру-тайпалардан шыққанын ерекше атап көрсетеді
1 «Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебеиті » тақырыбында сынақ сұрақтарын құ
1 «Ежелгі дәуірдегі қазақ әдебеиті » тақырыбында сынақ сұрақтарын құрастырыңыз.
СҰРАҚТАР
1 «Диуани лұғат ат-түрік» («Түркі сөздерінің жинағы») аттылингвистикалық еңбектің авторын көрсетіңіз.
2 Сегіз тараудан тұратын әдеби мұраны көрсетіңіз.
3 Рабғузи қиссаларын қазақ тіліне аударған ғалымды көрсетіңіз.
4 «Бақыт қасиетті адамға ғана қонады» деген сөзді айтқан туындыгерді көрсетіңіз.
«Диуани лұғати-т-түрк» деген арабша атаудың қазақша баламасын табыңыз.
5 Баласағұнидың «Құтадғу біліг» атты дастанының қазақша баламасын көрсетіңіз.
6 «Қорқыт ата» кітабынан алынған нақыл сөзді табыңыз.
7Оғыз қағанның анасының атын көрсетіңіз.
8 Орхон жырларының негізгі ойы не екенін көрсетіңіз.
9 Әбунасыр әл-Фараби туындылары қай кезеңге жататынынкөрсетіңіз.
10 «Музыканың үлкен кітабы» еңбегінің авторын көрсетіңіз.
2 Жүсіптің қарапайым өмірдің символы «Айтолды» әңгімесі қазақ прозасына жаңа леп әкелген өміршең дүние екендігіндәлелдеңіз. Адам болмысының психо-философиялық астарынайқындаңыз.
Айтолды халық пен хан арасында мықты көпір бола білді.Сондайақ қолында билігі бар құрығы ұзын ханның жаңсақ жасаған ісәрекеттерін бетіне басып айта білді.Халықты қалай басқару керектігін тәртіптік жүйені қалай дұрыс қою керектігін ханға айтабілді.Жалпы айтқанда автор Айтолды бейнесі арқылы бақытқа бастайтын жолды нұсқады.Мұндағы негізгі мағына елдің ел болып қалыптасуының ең маңызды бейнесі ретінде Айтолдыныкөрсетіп оның бойындағы құнды қасиеттер арқылы мәрттігін мақұлдатып,өлместің отын жағатұғын керегесі кең қабырғасы бекем мемлекеттің іргетасын ақылы толысқан кемеңгер тұлғаға негіздеді.ПСИХО ФИЛОСОФИЯ ДЕГЕН ИНЕТТЕ ЖОК.
3 С.Сарайдың «Үдргірміш» өлеңіне көркемдік талдау жасаңыз.
БҰНДАЙ ӨЛЕҢ ЖОҚ
1 Асан қайғы образының қайшылықты тағдырының психологиялық образ дәрежесіне көтерілуін, сондай-ақ бейнеттен, қорлықтан құтылған, «пейіш іздеген» тазарған Асанқайғының психологиялық жан сезімі; адам мен табиғат, өмір мен өлім арасындағы табиғи заңдылықты басты кейіпкер басына түскен ауыртпалықпен байланыстыра талдаңыз.
Қазақ дейтін халықтың басын біріктіруде Асан Қайғыдай данышпанның болуы қазақ халқы үшін үлкен мәртебе деп білеміз. Біздің ұлы жұртымыздың басым бөлігі мыңдаған ғасыр бойына көшпелі өмір салтын ұстанды. Асан Қайғы бабамыз осы тіршіліктің түйінін тапты. Ол – Жерұйық болатын.Сонымен қатар ол ұлы-ұлы мемлекеттердің – Алтын Орда, Ноғайлы ұлысы, Қазақ хандығының бас биі, ақылшысы, бастаушысы, елшісі, ұраншысы, сол мемлекеттің ең басты қағидаттарын қалыптастырушы, құраушысы еді. Асан қайғы барлық жыраулық-дастаншыл ақындардың атасына айналды. Ол – ұлттық тұлға. Ол өз халқына бақыт тіледі,оның болашағын ойлап қайғыға батты.Сол себептен Асан Қайғы атанып тарих беттерінде есімі қалды.
Тереңдей үңілгенде Асан Қайғы бабамыз, бүгінгі қазақ мемлекеттігінің дипломатиялық мектебін қалыптастырды. Ел мен елді жауластырмау, достастыру,татуластыру, бейбіт өмір сүру қағидатын тұңғыш рет әлемнің жарығына алып шықты. Ол сөз әлеміне де өз өрнегін салды. Асыл сөздермен өрнектелген толғаулар қалдырды. Асан қайғы – тек қана қазақ жұрты емес, бүкіл түркі жұртшылығының қастерлеп жүрген ұлы тұлғасы. Қазақ үшін Асан қайғы – халықтың жанашыры, ақылгөйі, данышпаны, елдің бірлігін, қамын,тыныштығын ойлаған қайраткер.Қазақтың жер көлемін шолып, баға беріп, небір асыл ойларды қалдырған Асан қайғы есімі бүгін де, келешекте де ұмытылмайды.
2 Асан қайғының «Құйрығы жоқ, жалы жоқ», «Ай хан, мен айтпасам білмейсің», «Ай ағамыз, ағамыз», «Жер үйек», «Шымкентті көргенде», «Сайрамды көргенде» т.б. өлеңдеріндегі әлеуметтік және рухани жайлар жайлы пікіріңізді білдіріңіз.
Ел ішіндегі шежіре сөздер мен күй аңыздарына қарағанда, Асан қайғы халық қамын ойлаған ақылгөй, дана ғана емес, сонымен бірге дәулескер күйші де болған. Біршама күйлердің аты мен аңыз әңгімесі бүгінгі күнге дейін айтылып жүр.Асан жыраудың жер туралы сындары терең философиялық мағына-сымен халық есінде қалған. Көптеген сындары əлі күнге дейін өз мағы-насы мен маңызын жоғалтпаған. Ел мүддесі мен жұрт қамын өз міндетім деп санаған жыраудың шығармаларында қашанда өмір шындығынан ой түю, жинақтаулар басым. Мұнда қоғамдық мәні бар ірі мәселелермен қатар, адамдар арасындағы алуан қарым-қатынастар мен солар туралы сындары да қоса айтылады. Мәселен, адамгершілік пен зұлымдық, байлық пен кедейлік, достық пен дұшпандық, адалдық пен арамдық, әділдік пен жауыздық, білімділік пен надандық секілді күрделі мәселелер кеңінен сөз болып сарапталады.Асан абыз қариялық қалыпта ханнан да қаймықпай сөз айта алатын жарқын жаратылыстың дәл өзі болған еді. Асан Қайғы қазақ халқының от тілді,орақ ауызды ақындары, ділмар шешендері мен көсемдеріне үлгі боларлықтай абыз адам десек артық айтқанымыз емес.