Файл: Адам интеллектісі дамуыны лингвистикалы аспектілері.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 29.10.2023
Просмотров: 388
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Ал адамның интеллектуалдық сипатын білдіретін тілдік бірліктердің метафоралануына келетін болсақ, көбінесе интеллектіні жарық, өмірдегі ашық жолжәне т.б. осы сияқты жақсылықты білдіретін ұғымдармен жасалынатынын байқаймыз. Ал ақылсыздық, төменгі интеллектуалдық көрсеткіштер адам өмірінің қараңғылығына, жолының дұрыс болмауына байланысты ауыс мағыналардан жасалады. Адамның интеллектуалдық сипатының метафоралануы мынандай нәтиже беріп отыр:
ИНТЕЛЛЕКТ – КҮШ.
Ақыл – жан қуаты. (Абай). Ақыл-парасат – адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнердің қыр-сырын ұғуына, жақсы қылық пен жаман қылықтың ара жігін ашуына көмектесетін күш. (әл-Фараби).
ИНТЕЛЛЕКТ – СЫНШЫ, НАСИХАТШЫ.
Көзінді аш, оян қазақ, көтер басты,Өткізбей қараңғыда бекер жасты.Жер кетті, дін нашарлап, хал харам боп, Қазағым, енді жату жарамас-ты. (М. Дулатов). ИНТЕЛЛЕКТ – БАҚЫТ. Ақыл, сезім болмаса,Тіршіліктің несі сән. (Абай).
ИНТЕЛЛЕКТ – ДОС, ТІРЕК.
Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,Еңбегің мен ақылың екі жақтап. (Абай). Ашу - дұшпан, ақыл - дос. (Қазыбек Келдібекұлы).
ИНТЕЛЛЕКТ – МҰРА.
Ақылым – атам, білімім – бұрынға бабам. (Би-шешендер).
ИНТЕЛЛЕКТ – НАМЫС.
Арлану - ақылдының ісі. (Абай).
ИНТЕЛЛЕКТ – ТАРАЗЫ.
Пайда менен залалды - ақыл айырады. (Абай).
ИНТЕЛЛЕКТ – БАЙЛЫҚ, ҚАЗЫНА.
Байлық түбі – ақыл һәм қол ұсталығы. Осы екеуі қосылмай адам баласы қазынаға жарымайды. (Ә. Бөкейханов)
ИНТЕЛЛЕКТ – КЕЛБЕТ.
Адам көркі - ақыл. (М. Әуезов)
ИНТЕЛЛЕКТ – ТЕРЕҢДІК.
Ақыл - дария білгенге. (Ш. Қанайұлы). Ақыл деген – дария,Алдын жапсаң - тоқырар. (Әйтеке Байбекұлы).
ИНТЕЛЛЕКТ – БИІКТІК.
Ақылға кішілік жүрмейді. (Н. Наушабаев. Ақылдан артық хандық жоқ, жомарттан артық барлық жоқ. (Би-шешендер)
ИНТЕЛЛЕКТ – ШЫНДЫҚ ҚОРҒАУШЫСЫ.
Ақыл атасы – ақиқат.
Ашу – дұшпан болғанда, нәпсі – жауың,
Ақыл – тұрған алдыңда асқар тауың.
Жүрекке ашу келіп толған шақта,
Денеңнің біле алмассың ауру-сауын.
Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі,
Бөріге қой алдырмас ердің ері.
Таяқты қатты ұстап қойшы тұрса,
Жоламас ешбір пәле шайтан-пері.
«Интеллект» макроконцептісін метафоралық бірліктермен тағы да көптеген сипатта талдауға болады. Оған қажетті қазақ тілі материалы өте мол. Жалпы тілдегі метафоралану құбылысының өзі, мейлі интеллект тақырыбы аясында болсын немесе басқа мәндегі сөздерде, танымдық және педагогикалық ерекшеліктерге негізделеді. Себебі, кез келген метафора ойдың (сөздің, тіркестің, сөйлемнің) терең, астарлы мәнде берілуіне бағытталып жасалады. Ал қалыптасқан метафора тілімізде тәрбиелік мәнде қолданылады.
66. Бала интеллектісін дамытудың критерийлерін ұсыныңыз
Балалардың эмоционалды интелектісін қай жастан бастап дамыту керек? деген сұраққа жауап беріп көрейік. Ғалымдардың пікірінше бала өмірінің алғашқы күнінен бастап эмоционалды интеллектісі қалыптаса бастайды. Өсудің әр кезеңінде баланың эмоциясы мен сезімдері қалай дамитыны туралы толығырақ тоқталып кетейік
Ерте жас (туғаннан үш жасқа дейін)
Бала дүниеге келгеннен кейін оның эмоционалды интеллектінің дамуы басталады. Ол туыстары мен достарының күлкісін көреді, олардың жанасуын сезінеді, бақыт, махаббат, қамқорлық эмоцияларын қабылдауға және тануға үйренеді.Өмірдің үшінші аптасында нәрестеде қалпына келтіру кешені пайда болады-ересек адамға бағытталған ерекше эмоционалды-моторлық реакция, ол алдымен ана мен әкенің бетіне визуалды шоғырлануда көрінеді, содан кейін күлімсіреу, моторды жандандыру және серуендеу пайда болады.
Баланы қорқыныш, қайғы, ауырсыну эмоцияларымен таныстыру колик басталған кезде пайда болады, тістері кесіледі немесе анасы оған ұзақ уақыт жақындамайды.
Мектепке дейінгі жас (4-7 жас)
Мектепке дейінгі жаста эмоционалды интеллекттің дамуы жалғасуда. Бала эмоциялардың аттарымен танысады, оларды өз бетінше және басқа адамдарда анықтауға үйренеді, ашуланшақтық пен агрессияны жеңудің жолдарын біледі.Бұл жастағы бала үшін ең бастысы-барлық сезімдердің толық өмір сүруі. Бірақ бұл жағдайда оларды ата-аналар әрдайым қолдамайды. Бұл баланың эмоцияларын, олардың құнсыздануын басудан басқа ештеңе емес, бұл эмоционалды интеллекттің дамуына ықпал етіп қана қоймайды, сонымен қатар баланы өзін және өз сезімдерін ұялатады.Психологтар мектепке дейінгі жастағы күшті эмоцияларды ұстап тұру ересек өмірде невроздар мен психологиялық проблемаларға әкелуі мүмкін деп ескертеді.Балабақшаға кірген кезде бала әлеуметтік өзара әрекеттесудің алғашқы дағдыларын игереді, достар табуды, құрдастарымен және ересектермен сөйлесуді үйренеді.4
Мектеп жасы (7-10 жас)
Мектеп жасында баланың эмоционалды интеллектінің ең қарқынды дамуы байқалады. Ол өзінің сезімдері мен эмоцияларын мойындау және қабылдау қабілетіне ие болады, оларды басқаруды үйренеді. Бала басқа адамдардың сезімдерін түсіне бастайды, олармен ортақ тіл таба бастайды, өзін басқа адамның орнында көрсете бастайды, оған жанашырлық танытады.
Бала үшін сезімдер мен эмоциялар әлемін білудің негізгі көздері-отбасы мен мектеп. Мектепте Бала сынып өміріне қатысады, сыныптастарымен және мұғалімдермен өзара әрекеттеседі.Бала қорлау жағдайларына, сыныптастарының бас тартуына, мұғалімдердің біржақты көзқарастарына тап болуы мүмкін. Қиын жағдайлар баланың өмірінде ерекше рөл атқарады, оған өз қабілеттерін сынап көруге мүмкіндік береді, бұл кейбір жағдайларда өзінің жетістіктері үшін қуаныш пен мақтаныш әкеледі, ал басқаларында ашуланшақтық пен ашулануға себеп болады. Мұнда эмоционалды интеллект өмірді реттеудің бір түріне айналады, қажетті эмоционалды ақпаратты жинақтайды және қажетсіздікті жояды.
Жасөспірім (10-18 жас)
Бұл жас жасөспірім әрдайым жеңе алмайтын эмоциялар мен сезімдердің" дауылымен " сипатталады. Жас жігіт немесе қыз өзінің эксклюзивтілігі мен өзіндік ерекшелігін сезіне бастайды, сонымен бірге өзін басқаларға қарсы қояды, бұл көбінесе құрдастарымен де, ересектермен де қақтығыстарға әкеледі.Жасөспірімге эмоцияларын қайта өңдеу қиын, ол көбінесе оған не болып жатқанын түсінбейді. Эмоционалдық көріністері жасөспірімдік жастағы нестабильны: от қарқынды қуаныш бақылауға алынбайтын вспышкам агрессия.2
Сондықтан, ата-аналар үшін бала өсіп келе жатқан қиын кезеңде ол үшін қатаң диктатор болу маңызды, ол барлық нормалар мен ережелерді мүлтіксіз орындауды және сақтауды талап етеді, бірақ түсінетін және жанашыр дос. Аналар мен әкелер баласының күрделі және кейде қарама-қайшы эмоцияларын, ойлары мен іс-әрекеттерін қабылдамауы немесе құнсыздандырмауы керек.
67 Педагогикалық тұлғаның төмендегі интеллектуалдық белгілеріне анықтама жазыңыз:- педагогикалық ойлау. - педагогикалық қабілеттілік. - педагогикалық идея. - педагогикалық ұстаным. - педагогикалық алдын ала білу.
Педагогикалық ойлау - педагогикалық ақиқаттың әртүрлі көріністерінің айнасы. Ойлаудың бұл түрі мұғалімнің педагогикалық міндеттер мен қарама-қайшылықтарды тиімді шеше алуға ұабілеттігінде байқалады. Педагогикалық ақиқатты көре білу, түсіну, талдау, салыстыру, модельдеу, болжау – педагогикалық ойлаудың көрсеткіші.
Педагогикалық идея-бұл білім беру процесінің бағыты мен мақсаттарын анықтайтын негізгі тұжырымдама. Ол оқытудың негізгі принциптері мен әдістерін, мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынасты және тәрбиенің негізі ретінде қабылданатын құндылықтар мен сенімдерді анықтайды. Педагогикалық идея ұжымда өзін-өзі жүзеге асыруға және ынтымақтастыққа қабілетті тұтас, дамыған және әлеуметтік бейімделген адамды қалыптастыруға бағытталған
Педагогикалық ұстаным-бұл мұғалімнің қызметіне негізделген сенімдердің, принциптер мен мағыналардың жеке жиынтығы. Бұл мұғалімге оқыту әдістері мен стратегияларын анықтауға, оқушылармен жұмыс істеудің қолайлы әдістерін таңдауға және педагогикалық мәселелерді шешуге көмектесетін жеке педагогикалық стильдің бір түрі. Барлық педагогикалық ұстанымдар балаларды оқыту мен тәрбиелеуге психологиялық, философиялық және әлеуметтік көзқарастарға негізделген.
Педагогикалық болжау-бұл мұғалімнің оқыту мен тәрбиелеу процесінде қандай салдарлар туындауы мүмкін екенін болжау және олардың алдын алу немесе азайту үшін шаралар қабылдау қабілеті. Бұл тәрбиеші үшін маңызды қасиет, өйткені ол өзгермелі оқу жағдайларына бейімделуге және балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесінде табысқа жетуге бағытталған бірегей стратегияны құруға мүмкіндік береді. Педагогикалық болжау сонымен қатар білім беру процесінде кеңістіктік және уақытша шарлауға және оның нәтижелерін болжауға мүмкіндік береді.
Педагогикалық қабілеттер-бұл мұғалімге балалармен тиімді қарым-қатынас жасауға, олардың жеке ерекшеліктері мен қажеттіліктерін ескеруге, сондай-ақ оқу-тәрбие процесін сәтті ұйымдастыруға және жүргізуге мүмкіндік беретін жеке және кәсіби қасиеттер жиынтығы. Мұндай қабілеттерге, мысалы: эмпатия, төзімділік, Педагогикалық шеберлік, коммуникативті және ұйымдастырушылық дағдылар, әртүрлі жағдайларға бейімделу қабілеті және т. б. Педагогикалық қабілеттер тек туа біткен ғана емес, сонымен қатар кәсіби қызмет барысында дамуға және жетілдіруге болатындығын атап өту маңызды.
68 Жеке адамның интеллектуалдық сипаты төмендегі жүйесін дәлелдеңіз:
1. Адам (бала) алғашқы білім жолын отбасынан бастайды, ол тәрбие алу үдерісінде қамтылады.2. Балабақшада тәрбие және соған қосымша білім беріледі.3. Мектептерде (жалпыға ортақ білім беру мекемелерінде) білім және тәрбие қатар беріледі. Бірақ негізгі назар білімге бағытталған.4. Жоғары оқу орындарында білім, білік, кәсіптік білім, тәрбие беріледі.5. Жоғары білімнен кейінгі мерзім (қызмет) тәжірибе, білім алу (ғылыми білім алу), білім беру, тәрбиелену, тірбиелеу.
Жас ерекшеліктері туралы ұғым. Белгілі кезеңдерге бөлінуі. Белгілі бір шақтық кезеңге тән анатомиялық-физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерді әдетте жас ерекшеліктері деп атайды. Сондықтан педагогика және психология балалардың жас ерекшеліктеріндегі шираңтықты, өзгерімпаздықты айқындайды, тәрбиеленушінің және қоршаған ортамен жасайтын қарым-қатынастар жүйесіне тәуелді болатынын атап көрсетеді. Балалардың өсіп-жетілуінің бір сатысынан екіншісіне көшуі кездейсоқ емес. Әр жастағы кезеңге тән психологиялық ерекшеліктердің үштасуын жиі байқауға болады.
Сана-сезімнің, дене күш-қуаттарының дамуы адамдардық жас ерекшеліктеріне байланысты. Баланың жасы өскен сайын бойлары өсіп, денелері тұлғаланып, ақыл-саналары дамып, білімдері тереңдей бастайды. Балалардың жас ерекшелігін есепке алу, Оқыту мен тәрбие жүйесіндегі негізгі принциптердің бірі. Қоғамда атқаратын рөлі, белгілі құқығы бар адамды жеке адам деп түсінеміз. Ал, қалыптасу дегеніміз - адамның жеке басының дамуы мен тәрбиесінің нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.
Негізінде мектеп жасындағы балалар мен жасөспірімдердің өсіп-жетілуін мынадай кезеңдерге бөлу қабылданды:
1) төменгі сынып шағындағы кезең (7 жастан 11 жасқа дейін);
2) негізгі мектеп шағындағы жеткіншектік кезең (12 жастан 15 жасқа дейін);
3) орта мектеп шағындағы жасөспірімдік кезең (15 жастан 18 жасқа дейін).
Соңғы жылдары симпозиумда қабылданған жас кезеңдерінің сызбасына жаңа туған баладан бастап жасөспірімдік шаққа дейінгі өзгерістер кіреді. Олардың сатылары:
1. Жаңа туған бала (туған сәттен бір-екі айға дейін)
2. Нерестелік шақ (бір-екі айдан бір жылға дейін);
3. Ерте сәбилік шақ (бір жастан үш жасқа дейін);
4. Мектепке дейінгі балалық шақ (төрт жастан 7 жасқа дейін);
5. Бастауыш мектеп жасы (7 жастан 11,12 жасқа дейін);
6. Жеткіншек шақ (11, 12 жастан, 14, 15 жасқа дейін);
7. Жасөспірім шақ (14,5 жарым жастан, 17 жасқа дейін).
Әрбір жас шағы психикалық дамудық ерекше сапалы кезеңі болып табылады және бала дамуының осы кезеңдегі жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығын құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Осыған байланысты әрбір педагог-маман орта мектеп оқушыларының жас кезеңдеріндегі ерекшеліктерге сергек те сезімтал көзқараспен қарап, олардың жан дүниесін түсіне білуі шарт.
Мектепке дейінгі балалық шақта, жас баланың 4 пен 7 жасының аралығындағы өзіне тән ерекшеліктері, оның айналасындағы болып жатқан құбылыстарды жіті аңғарып, көргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып ала қоятын зеректігін ала бөтен ескерген жөн. Әрдайым қозғалыс үстінде жетіле дамыған балалардың денесі мен салмағы да бір қалыпты мөлшерді сақтап өсіп отырады.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн, жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып