Файл: Дипломды жмыс 5В010500 Арнайы жне инклюзивті білім беру мамандыы араанды . 2022 азастан Республикасы.doc
Добавлен: 10.11.2023
Просмотров: 178
Скачиваний: 7
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Н. Ю. Максимованың пікірінше, психикалық дамудың тежелуі - бұл баланың психикасының даму қарқынының баяулауы, ол жалпы білім қорының жетіспеушілігімен, ойлаудың жетілмегендігімен, ойын мүдделерінің басым болуымен, зияткерлік іс-әрекеттегі тез қанықтылықпен көрінеді. Зерттеушілер психикалық дамудың кешігуі аурудың медициналық түрі емес екенін айтады. Бұл дизонтогендік (қалыптан тыс) даму. Ол танымдық белсенділіктің бұзылуымен және эмоционалды дамудың бұзылуымен сипатталады (инфантилизм). Психикалық дамудың тежелуінің мәні – организм мен танымдық функциялар біркелкі емес жетіліп, дамиды, нормадан 1,5-2 жыл артта қалады. Осы уақытқа дейін дифференциалды диагностиканың салмақты тәжірибесі жинақталып, осы санаттағы оқушыларды зерттеу мен зерттеудің шетелдік тәжірибесі жинақталды [7].
Кейіннен К. С. Лебединская, В. В. Ковалев, И. Калмыкова, Т. В. Егорова және басқа да ғалымдар психикалық дамуы тежелген балаларды зерттеу негіздері туралы ұғымдардың қалыптасуына үлкен үлес қосты.
Дәл қазіргі уақытта психикалық дамудың тежелуі келесі анықтамасы кеңінен қолданылады. Психикалық дамудың тежелуі – бұл баланың жүйке жүйесінің даму қарқынының баяулауы, ол білімнің жалпы қорының жетіспеушілігімен, ойлаудың жетілмегендігімен, ойын мүдделерінің басым болуымен, зияткерлік жұмыста тез шаршауымен көрінеді. Сонымен қатар, кейбір жағдайларда эмоционалды саланың дамуының кешігуі (нәрестеліктің әртүрлі түрлері) бірінші орынға шығады, ал зияткерлік саладағы бұзылулар күрт көрінбейді, ал басқа жағдайларда, керісінше, зияткерлік саланың дамуының баяулауы басым болады.
Эмоционалдық саланың жетілмегендігі және танымдық іс – әрекеттің дамымауы дамудың осы аномалиясының түріне байланысты өзінің сапалық сипаттамаларына ие болады. Психикалық дамудың тежелуі этиологиясы үшін факторлар, созылмалы соматикалық аурулар, ұзақ мерзімді қолайсыз білім беру жағдайлары және негізінен жүйке жүйесінің органикалық жеткіліксіздігі маңызды рөл атқарады.
Қазіргі уақытта инфантилизм дамудың аномалиясы болып табылады. Кейбір жағдайларда инфантилизм уақытша жағдай болып табылады, ол балалық шақтағы клиникалық көрініске байланысты сәтті динамикаға ие болуы мүмкін, ол ғылыми әдебиеттерде «нәрестелік» және «гармоникалық инфантилизм» деп сипатталады. Зерттеушілер психикалық инфантилизм көбінесе психопатияның әртүрлі түрлерін қалыптастыру үшін негіз болатындығын анықтады [8].
Жалпы білім беретін мектептердің бастауыш сыныптарында үлгермеушіліктің болуы педагогтардың, медицина қызметкерлерінің, психологтардың және әлеуметтанушылардың назарын өзіне аударды. Бұл балалардың таным әрекеттері бұзылмаған. Бірақ барлық пәндерден үлгермеушілік көрсетеді. М.С. Певзнер және Т.А. Власова психикалық дамуы тежелген балаларға көңіл аударып, ол балаларда жеке басының бұзылуымен қоса нейродинамикалық процестер бұзылғандығын анықтады (астеникалық және цереброастеникалық күйлерді анықтады). Психикалық дамудың тежелуі психофизикалық инфантелизм әсерінен туындап, жүйке жүйесінің ауруларына, құрсақ ішінде босанған уақытта әртүрлі патогендік факторлар әсерінен организмді астеникалық және цереброастеникалық күйлерге алып келеді [9]. Сонымен қатар, бұл балалардың эмоционалдық ерік – жігер саласының дамымауы органикалық инфантилизммен түсіндіріледі. Органикалық инфантилизм ұғымы алғаш рет он тоғызыншы ғасырдың аяғында француз психиатрлары Лоран мен Лассегтің енгізуімен пайда болды. Бұл ұғыммен түрлі жұқпалы аурулар әсерінен пайда болған психикалық және дене кемістіктері атала бастады. Осылайша, инфантилизмді психикалық және дене бітімдік жетілмеу белгілерінің тұтас құрылымы, яғни, баланың жасына сәйкес келмеуі, «балалықтан» арылмауы деп қарастыра бастады. Инфантилизм көбінесе мектеп жасына келген кезеңде, яғни, бастауыс сынып жасында анық байқалады. Бұл балалар өте мазасыз, үнемі әбігерде болады. Қимыл – қозғалыстары өте тез, бірақ координациялары дұрыс емес. Сыныпта отырғанда үйден алып келген ойыншықтармен ойнап отырады. Мектептегі ахуалды сезінбейді, тапсырма орындауда қатарластарымен бірге қатар орындай алмайды, жұмыс істеу қарқындары баяу, сәл қиындықтар кездессе оқудан, жұмыс істеуден бас тартады. Бұл балалардың дене бітімінің дамуы да тежеледі. Мұндай инфантилизм – гармониялық инфантилизм деп аталады.
М.С. Певзнердің пікірінше, эмоционалдық ерік – жігер саласының дамуының артта қалуы уақытша болуы мүмкін және баланың жеке ерекшеліктерімен қарастырылатын дамыту бағдарламалары дұрыс жүзеге асырылса – бұл артта қалушылықтар толық жойылады. Сондықтан, психикалық даму тежелуін уақытша процесс деп санауға болады. Бірақ, балаларды тереңірек зерттей келе үлгермейтін оқушылардың психикалық және дене бітіміндегі инфантилизм басқа да даму ауытқуларымен жалғасатыны анықталған [10].
«Психикалық дамуда болатын кемшіліктер мәселесі, отандық және шетелдік ғылымда жиырмасыншы ғасырдың ортасында пайда бола бастады. Осы уақытта ғылым мен техниканың әртүрлі салаларында қарқынды даму үдерісі болды, жалпы білім беретін мектептердің оқу бағдарламалары күрделене бастады, көптеген балаларға оқу процесі қиындық туғызды. Педагогтар мен психологтар мұндай үлгермеушілік себептерін білу өте маңызды деп санап талдау жасай бастады. Көп жағдайда, бұл мәселе ақыл – ойдың кемістігі деп қарастырылып, үлгермеуші балалар көмекші мектептерге орналастырылды. Жалпы білім беретін мектептердегі бағдарламаны меңгере алмаған балаларды клиникалық тексеруден өткізгенде, ақыл – ойы кем балаларға тән өзгеше ерекшеліктер байқалмаған, тек 50-60 жылдары Л.С.Выготскийдің шәкірті М.С. Певзнердің басқаруымен, сабаққа үлгермеушілік мәселесінің түпкілікті себебі анықтала бастады. Кешенді клиникалық – психологиялық – педагогикалық тексерулер үлгермеуші балаларға психикалық дамудың тежелуі деген анықтама берді. Жалпы білім беретін мектептердегі үлгермеуші оқушылардың ішінде дамуында ауытқуы бар оқушылардың жаңа категориясы пайда бола бастады. М.С. Певзнер мен Т.А. Власованың жетекшілігімен өткізілген кешенді зерттеулер екі жақты қажеттіліктен туындады:
1) жалпы білім беретін мектептердегі үлгермеушілік мәселесімен күресу болса,
2) танымдық әрекеттің клиникалық бұзылуын әрі қарай тереңірек зерттеу қажет болды. Барлық көрсеткіштерге сай, психикалық дамуы тежелген категориясындағы балалардың психоәлеуметтік дамуы басқа дизонтогениялық бұзылуларға қарағанда өзгеше және психикалық даму деңгейіне қарай ақыл – ойдың кемістігі мен қалыпты даму аралығын көрсетеді. Ақыл – ойдың кемістігінде орталық жүйке жүйесі диффузиялық түрде зақымданатын болса, психикалық дамудың тежелуінде орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) локальды зақымданады. Ақыл – ойдың кемістігінде екінші сигналдық жүйе шартты байланыстар жасауда белсенді рөлді атқармайды, ал психикалық дамудың тежелуінде екінші сигналдық жүйе
шартты байланыстар жасауда, қалыпты жағдайда белсенді рөл атқарады. Ақыл – ойы кем балалар өзінен ересек адамдардан көмекті қабылдай алмайды, ал психикалық дамуы тежелген балалар көмекті қабылдайды. Психикалық дамуы тежелген балаларға, сөйлеудің ауыр бұзылуы, жеке анализаторлар кемістігі бар балалар жатады. Бұл категориядағы балаларда, түрлі әлеуметтік себептер ОЖЖ жеңіл зақымдануының қалдықтары, соматикалық әлсіздік, цереброастеникалық күйлер, педагогикалық қараусыздық, гармониялық инфантилизм т.б себептер салдарынан, бейімделу қиындығы кездеседі. Сонымен дер кезінде жүргізілген коррекциялық – педагогикалық көмек кей жағдайлардағы даму ауытқуын толық немесе жартылай жоя алады [11].
Осы кезеңде мектептегі білім беру бағдарламасын игере алмайтын балалар оқитын қосымша мектептер ашылды. Ресей ғылымында интеллектуалдық жетіспеушіліктің түрлі көріністерін зерттеу жиырмасыншы ғасырдың бас кезінде басталып жиырмасыншы ғасырдың жиырмасыншы жылдары Л.С. Выготскийдің күшімен негізделген дефектологияның зерттеу пәніне арналды. Жалпыға білім беретін мектептерде білімді игеруде артта қалатын балалар бар екендігіне түңғыш рет ғұламалардың назарын аударған К.Д. Ушинский болды [12].
Психикалық дамуында тежелуі бар балаларды жан – жақты тексеру және балаларды зерттеу кезіндегі арнайы эпидемиологиялық зерттеулер нәтижесіне жүгінсек, оқу кезіндегі қиындыққа ұшырайтын балалардың елуден жоғарғысы бірінші орынды зейіні зақымдалғандар құрайды. Бұл зерттеулерді жүргізгендер дефектологтар Т.А. Власова, М.С. Певзнер, К.В. Демьянов, Л.Ф. Чупров және Т.А. Власова мен М.С. Певзнердің айтуынша психикалық дамуының тежелуінің негізгі белгісі – ерік – жігер салсының жетілмеуі. Бұл кемшілік оқу тапсырмаларын орындай алмауға әкеп соғады. Психикалық дамуы тежелген балалар қызықты, тартымды, сезімді әңгімелерді тыңдау кезінде бұндай балалар көңілі басқа нәрсеге ауысып, әңгіме жүйесін жоғалтады. Әсіресе айналасында басқа көңіл аударатын жағдайлар болса зейін деңгейі анық белгілі болады [13].
Сабақ кезінде ол балалар жиі қозғалады, бір орында отыра алмайды, берілген тапсырмаға 5-10 минут зейінін тұрақтандыра алмайды. Психикалық дамудың тежелуі бар балаларда зейіннің даму деңгейін біркелкі деп айтуға болмайды.
Психикалық дамудың тежелген балалар жеке басын қалыптастыруда сезімдік даму дәрежесіне, сонымен қатар нейродинамикалық бұзылуларға астеникалық және цереброастеникалық жағдайлар байланысты М.С. Певзнер мен Т.А.Власова психикалық дамудың тежелуінің негізгі 2 түрін анықтады:
1. Психикалық және психофизикалық инфантилизм негізіндегі психикалық дамудың тежелуі ол, яғни, жүкті кезіндегі баланың ОЖЖ-не зиянды әсер етумен байланысты.
2. Баланың өмірінің ерте кезеңінде түрліше патогенді факторлардың нәтижесінде пайда болған психикалық дамудың тежелуі.
Психикалық дамудың тежелуі баланың жеке тұлғасын қалыптастырудағы эмоционалдық ерік – саласы дамудың орнына нейродинамикалық бұзылыстар, яғни, астеникалық және церебрастеникалық күй мағынасына М.С. Певзнер мен Т.А. Власованың назары аударылған болатын.
Психикалық дамудың тежелуінің пайда болу негізі аралас сипатқа ие болғандықтан себептері де әртүрлі. Бірқатар себептерге келетін болсақ: жүктілік уақытындағы токсикоз, шала туылу кезінде болатын асфикция, күрделі соматикалық аурулар, жүйке жйесіндегі органикалық жетіспеушілік және т.б.
Психикалық дамудың тежелуіне тиісті қасиеттер: мінезі инфантилді, таным іс – әрекеті баяу, балалардың бірнеше айға кеш жүруі, кеш сөйлеуі. Қызығушылықтары, эмоционалдық еріктік – сала реакциялары жасына сай емес, толық жетілмеген. 7-8 жаста оларда ойын әрекеті кезеңі пайда болады. Мектептегі болатын түрлі жаттығулар, тапсырмалар оларға қызықты емес. Үнемі тез шаршайды, орынында ұзақ уақыт отыра алмайды, тапсырмалараға жауапкершілікпен қарамайды [14].
Ғылыми – зерттеулік жұмыстар негізінде К.С. Лебединская психикалық дамудың тежелуі этиопатогенетикалық систематикасын ұсынды. Яғни, психикалық дамудың тежелуін түрке қарастырып көрсетті:
1. Психикалық даму тежелуінің конституционалды түрі: үйлесімді (гармониялық) инфантилизм (М.С. Певзнер және Т.А. Власованың жіктеуі бойынша) кезінде эмоционалды ерік аймағы дамуының ерте сатысында болып табылады, көбінесе кіші жастағы баланың эмоционалдық саласының қалыпты құрылымына ұқсайды. Мінез – құлықта эмоцияның көп болуы, көңіл – күйдің жоғарылығы, тез сенушілік тән. Психикалық дамуы тежелуінің конституционалды түріндегі балаларда бастауыш сыныпта байқалатын оқудағы қиыншылықтарын М.С. Певзнер мен Т.А. Власова мотивациялық және жеке тұлғалылықтың жетілмеушілігімен, ойынға деген қызығушылықтарымен байланыстырады. Гармониялық инфантилизм психикалық инфантилизмнің басты формасы болып есептеледі. Онда эмоционалдық – еріктік салсының жетілмеушілік белгісі түрінде көрінеді және көп жағдайда инфантильдік типті дене құрылысымен белгіленеді [15].
2. Психикалық даму тежелуінің соматогенді түрі. Психикалық даму тежелуінің бұл түріне ұзаққа созылған әртүрлі жаратылыстағы соматикалық жетіспеушілік оның ішінде созылмалы инфекциялар, аллергиялық қалып – күй, туа және жүре пайда болған соматикалық аймағының кемшіліктері жатады. Кейде эмоционалдық саланың дамуының тежелуіде бірқатар невротикалық қабаттармен шартталған физиологиялық жетілмеушілігімен байланысты сенімсіздік, қорқыныш, соматикалық әлсіздік немесе науқас балаға қойылған тиымдар мен шек қоюлар режимінен пайда болған соматогендік инфантилизм орын алады.
3. Психикалық даму тежелуінің психогенді түрі. Баланың жеке тұлғасының дұрыс дамуына шек қоятын тәрбиелеудің жағымсыз көріністерімен байланысты. Бұл түрі алдымен вегетативтік қызметінің, содан кейін психикалық дамудың (оның ішінде эмоционалдық ) бұзылуына әкелуі мүмкін. Көп жағдайда психогендік жаратылыстағы психикалық дамудың тежелуі «гипоқамқорлық» терминімен негізделген психикалық тұрақсыздық типі бойынша жеке тұлғаның шектеулі дамуында байқалады. Гипоқамқорлық құбылысы – балада жауапкершілік қасиеті, мінез – құлық формасы дұрыс қалыптаспайтын қараусыздық себебі [16].
Психикалық дамудың тежелуінің пайда болуындағы нагізгі фактор – әлеуметтік фактор, ол тежелудің патологиялық сипатын жоққа шығармайды. Яғни, психикалық дамудың тежелуінің бұл түрінің пайда болуында, депривация немесе баланың өз қажеттіліктерін қанағаттандырудағы жеткіліксіздіктер себеп бола алады. Депривацияның үш түрін ажыратады: