Файл: Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus talim vazirligi.doc

Скачать файл
Заказать решение

ВУЗ: Не указан

Категория: Не указан

Дисциплина: Не указана

Добавлен: 02.12.2023

Просмотров: 696

Скачиваний: 13

ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.

СОДЕРЖАНИЕ

2. Tasavvufning islomiy manbalari va taraqqiyot omillari

2-мавзу. Тасаввуфнинг вужудга келиши, манбалари

2-мавзу. Tasavvufning islomiy manbalari va taraqqiyot omillari

2-мавзу. Тасаввуфнинг вужудга келиши, манбалари


ва тараққиёт омиллари


  1. Тасаввуф исломий манбалари деганда қандай манбаларни тушунасиз?

А. Фақат Қуръони карим ва унинг тафсири тушунилади.

В. Ҳадиси шарифлар таркибидаги комил инсонга тегишли ҳикматлар тушунилади.

С. Тафсир илми, фикҳ ва калом илми тушунилади.

Д. Қуръони карим ва унинг тафсири ҳамда ҳадиси шарифлар тушунилади.


  1. “Тасаввуф” сўзининг асосий луғавий маъносини аниқланг.

А. “Суффа” сўзидан олинган бўлиб, “соф, мусаффо” маъносини англатади.

В. “Суффа” сўзидан олинган бўлиб, “туя жунидан тўқилган чакман” маъносини билдиради.

С. “Суффа” сўзидан олинган бўлиб, юнонлардаги “софистика (таълимот)” маъносини англатади.

Д. “Суффа” сўзидан олинган бўлиб, “саф тортиш”, “қатор” маъноларини англатади.


  1. “Тасаввуф” истилоҳи қандай илм турини билдиради?

А. Диний илмлар йиғиндисини англатади.

В. Дунёвий илмлар йиғиндисини англатади.

С. “Илми ҳол (ботиний илм)”дан иборат.

В. “Илми қол (зоҳирий илм)”дан иборат.
4. Тасаввуф моҳиятан қандай соҳа: илмми, ахлоқми ёки амал?

А. Тасаввуф моҳиятан илм туридир.

В. Тасаввуф моҳиятан яхши ахлоқ билан хулқланишдир.

С. Тасаввуф моҳиятан суфийлик амалидан иборатдир.

Д. Тасаввуф моҳиятан юқоридаги барча соҳаларни қамрайди.
5. Тасаввуф пайдо бўлган заминни аниқланг.

А. Тасаввуф исломгача Юнонистон ва Римда вужудга келган.

В. Тасаввуф исломдан сўнг Ажам (Эрон, Рум, Туркистон)да пайдо бўлган.

С. Тасаввуф Ҳижоз ярим оролида вужудга келган ва арабу ажамда шаклланган.

Д. Тасаввуф Туркистонда вужудга келган ва Марказий Осиёда шаклланган.
6. Тасаввуф вужудга келган вақт, даврни аниқланг.

А. Тасаввуф ислом билан баробар милодий VII асрда вужудга келган.

В. Тасаввуф исломдан сўнг ҳижрий II, милодий IX асрда шаклланган.

С. Тасаввуф исломдан сўнг салиб урушлари даврида вужудга мкелган.

Д. Тасаввуф исломдан аввал насронийлик билан бирга вужудга келган.
7. Тасаввуфнинг тарқалиш географиясини аниқланг.

А. Юнонистон ва Рим.

В. Арабистон ва Андалузия.

С. Араб ва ажам мамлакатлари.

Д. Эрон ва Туркистон.
3-мавзу. Тасаввуф тараққиётида илк мутасаввифлар даври


  1. Илк мутасаввифлар деганда кимларни биласиз?

А. Ҳасан Басрий, Зуннун Мисрий, Боязид Бистомий ва Аҳмад Яссавий.

В. Жунайд Бағдодий, Боязид Бистомий, Фаридиддин Аттор.

С. Ҳасан Басрий, Зуннун Мисрий, Ҳаким Термизий ва Жунайд Бағдодий.

Д. Аҳмад Яссавий, Юнус Эмро, Баҳоуддин Нақшбанд.


  1. Тасаввуф адабиёти шаклланган даврни аниқланг

А. Тасаввуф адабиёти Қуръони карим билан бирга шаклланган.

В. Тасаввуф адабиёти Ҳадислар жамланган даврда шаклланган.

С. Тасаввуф адабиёти Хожа Аҳмад Яссавий ҳикматлари билан бирга яратилган.

Д. Тасаввуф адабиёти ҳижрий II асрда Робия ал-Адабия муножотлари орқали шаклланган.
.

  1. Тасаввуф адабиётига тегишли истилоҳларни аниқланг.

А. Май, ринд, харобот, ғазал, рубоий.

В. Ишқ, ошиқ, маъшуқа, гўзал, эзгу.

С. Қуръон, ҳадис, тафсир, фикҳ, калом.

Д. Ишқ, ошиқ, май, соқий.



  1. Тасаввуф адабиёти жанрларини белгиланг.

А. Рилола, тазкира, ҳамд, наът, муножот.

В. Маноқиб, мақомот, достон, баллада.

С. Тафсир, ҳамд, тавҳид, муножот.

Д. Ғазал, рубоий, қитъа, фард.



  1. Зуҳд деганда қандай фаолият назарда тутилади?

А. Зоҳидлик, яъни эҳтиёждан ортиқ нарсаларни тарк этиш.

В. Таркидунёчилик қилиб, чилла ўтириш.

С. Тақво билан машғул бўлиш.

Д. Фақат ибодат қилиб, моддий дунёдан юз ўгириш.


  1. “Муттақий” сўзининг маъноларини аниқланг.

А.Тақводор дегани.

В. Зоҳидлик дегани.

С. Ибодан билан машғул бўлиш дегани.

Д. Нафсдан бошқасини унутиш дегани.


  1. Зоҳидлик мақомларини белгиланг.

А. Авом зуҳди, тақводорлар зуҳди, суфийлар зуҳди.

В. Авом зуҳди, хаввослар зуҳди, сиддиқлар зуҳди.

С. Авом зуҳди, фаришта ва фозиллар зуҳди.

Д. Юқоридагиларрнинг барчаси


  1. Иборат мақоми деганда нимани тушунасиз ва у кимга тегишли?

А. Обидларга тегишли бўлиб, бетаъма ибодат деган тушунчани англатади.

В. Зоҳидларга тегишли бўлиб, таркидунёчиликни англатади.

С. Тақводорларга тегишли бўлиб, ҳаромдан ҳазар қилишни билдиради.

Д. Суфийларга тегишли бўлиб, қалбни поклашни билдиради.


  1. “Ҳалол” деганда тасаввуфда нималар назарда тутилади?

А. Қуръони каримда “ҳалол”ланган нарса ва ҳаракатлар.

В. Пайғамбар ҳадисларига кўра “ҳалол” деб топилган мулклар.

С. Пир, муршид нимани “ҳалол” деган бўлса, ўша нарса ва ҳаракатлар.

Д. Қуръони каримда “ҳалол” деб айтилган, Пайғамбар (с.а.в.) ҳалол деб билган ва суфийлар унга амал қилган нарса ва ҳаракатлар.



  1. “Ҳаром” дейилганда суфийлар нимани назарда тутади?

А. Хамир (маст қиладиган ичимликлар) истеъмол қилиш, зино, бировнинг мулкини ўғирлаш.

В. Қуръони каримда нима “ҳаром” деб айтилган бўлса ўшалар.

С. Пайғамбар (с.а.в.) нимадан ўзини парҳез қилган бўлса, ўша нарсалар.

Д. Қуръони каримда “ҳаром” деб айтилган, Пайғамбар (с.а.в.) ҳаром деб билган ва суфийлар унга амал қилган нарса ва ҳаракатлар.
11. Хадиси шарифлардан саҳиҳларини тўплаган ватандошларимиз?

А. Имом Бухорий, Имом ат-Термизий.

В. Имом Бухорий, Имом Муслим.

С. Имом Абу Довуд, Имом ан-Насоий.

Д. Баҳоуддин Нақшбанд, Имом ат-Термизий.



  1. Iloh jamoli aks etgan barcha mavjudotni sevish mumkin, deguvchi toifa odamlar…

  2. Tavhid xususida fikr bildirilgan «Javharuz zot», «Bulbulnoma», «Ushturnoma» kabi asarlar muallifi kim?

  3. “Olami sug’ro”ning ma’nosi nima?

  4. “Turkiston mulkining shayxul mashoyixi”(A.Navoiy)deya ta’riflangan zot…

  5. «juz’» va «kull», ya’ni birlik va umumiylik tushunchalarini eng ko’p qo’llagan tasavvuf vakili kim?

  6. Otashnafas shoir Rahimbobo Mashrab mansub bo’lgan tariqat nomi...

  7. Dastlabki so’fiy ayol nomi qaysi javobda berilgan?

  8. Klassik she’riyatda yor kalomining jonbaxshligi qaysi payg’ambarning mo’jizasiga qiyoslanadi?

  9. Tasavvuf adabiyotida it obrazi...

10.“Mavlaviya” tariqatining asoschisi kim?

  1. “Al faqru faxri” kalomining muallifi kim?

  2. Klassik she’riyatdagi «parvona» obrazining majoziy ma’nosi nima?

  3. Alisher Navoiyning “Nasoyim ul muhabbat” asari...

  4. “Ishq, oshiq va ma’shuq” risolasining muallifi kim?

  5. Arab harflarida ilohiy mazmun izlagan “hurufiy” shoir kim bo’lgan?.

  6. “Zohid sanga hur, manga jonona kerak,

Jannat sanga bo’lsin, manga mayxona kerak” misralarining muallifi aniqlang.

  1. Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Boburlar qaysi tariqatga mansub bo’lishgan?

  2. “Xoja Axror tarixi” risolasining muallifi...

  3. Jaxriy zikrga asoslangan tariqat…

  4. Sobiq ittifoq davrida tasavvufni nisbatan puxta va jiddiy o’rgangan sharqshunos olim nomini aniqlang.

  5. Hadislarning sahih bo’lishi uchun asosan nimalarga e’tibor berilgan?

  6. Odamlarning o’ziga nisbatan g’azab va nafrat uyg’otadigan tarzda hayot kechirishi kerak, degan ta’limot:

  7. Xoja Axrorning “Volidiya” asarini o’zbekchaga kim tarjima qilgan?

  8. “Tariqat” so’zining lug’aviy ma’nosi.

  9. “Yorsiz, ham bodasiz, Makka bormoq na kerak,

Ibrohimdan qolgan ul eski do’konni na qilay”, baytining muallifi kim?

  1. “Xush dar dam”, “Safar dar vatan” kabi asoslar qaysi tariqatda mavjud?

  2. Dunyo xuddi qaynab turgan qozonday jo’shib-toshib turibdi, sen ham shu qozon ichida qaynayapsan. Ostingda olov lovillab turibdi, shu sababli tinmay qaynab turibsan dunyo bilan birga. Ushbu fikrlar tasavvuf vakillaridan kimga tegishli?

  3. Klassik she’riyatda Yusuf payg’ambarning qaysi sifati yorga nisbatan beriladi?

  4. Darveshlar kiyim boshi nima deyiladi?

  5. Mashrabning Jaloliddin Rumiyning “Masnaviy”si ta’sirida yozgan asari…

  6. Mashrabning zamondoshi, yirik so’fiylardan biri bo’lgan shoir…

  7. So’fi Olloyorning asari berilgan javobni toping.

  8. Xoja Axror Valiy mansub bo’lgan tariqat qaysi?

  9. Xufiy zikrga asoslangan tariqat qaysi?

  10. Ahmad Yassaviyning shogirdi va izdoshi bo’lgan zot kim?

  11. “Lisonut tayr” dostonidagi Hudhud va o’ttiz qush kimlarning timsoli?

  12. “Tasavvuf va komil inson axloqi” kitobining muallifi kim?

  13. “Ilk turk mutasavvuflari” asarining muallifi kim?

  14. Mansur Xalloj fojiali taqdirini ixtiyoriy takrorlagan o’zbek shoiri kim?

  15. Alisher Navoiyning tasavvuf bosqichlari va maqomatlari aks etgan falsafiy dostoni qaysi?

  16. Shayx San’on haqidagi hikoyat aks etgan doston qaysi?

  17. Tasavvufning to’rt bosqichini tartibi bilan keltiring.

  18. Klassik she’riyatda “soqiy” obrazi asosan nimani anglatadi?

  19. “Ayo siz, jon chekib, har lahza izlarsiz ilohiyni,

Ani izlashga hojat yo’q, ilohiy – siz, ilohiy – siz!” tarjima baytning muallifi kim?

  1. “Qalandar . . . . . ingman, ikki olamni tepib o’ttum,

Bihishtu huru g’ilmoning puchak pulga sotub o’ttum”

Baytida nuqtalar o’rniga kerakli nomni qo’ying

  1. “Yassaviya” tariqatining yana bir nomi nima?

  2. “Kubraviya” tariqati asoschisi tug’ilgan joy qayer?

  3. “Hotami Toy” hikoyati qaysi asarda keltiriladi?

  4. Alisher Navoiyning qaysi asarida talab, ishq, ma’rifat kabi vodiylar mavjud?

  5. “Zohido do’zax o’tidin meni ne qo’rqutasen

Hajr o’ti qoshinda qo’rqmasmenani uchquncha”– baytining muallifini toping.

  1. “Olami kubro”ning ma’nosi

  2. 31 ta sufiya ayollar zikri keltirilgan asar qaysi?

  3. Axiylik tariqatiga mansub shoir…

  4. Naqshbandiya tariqatining 8 tamal asosini yaratgan shayxni toping.

  5. “Volidiya” asarining muallifi

  6. Xoja Bahouddin Naqshbandning tavallud yili…

  7. Mumtoz she’riyatda «lab» timsolining tasavvufiy ma’nosi nima?

  8. “Ashraqat min aksi shamsil ka’si anvorul xudo,

Yor aksin mayda ko’r, deb jomdin chiqti sado” matlai bilan boshlanuvchi g’azal muallifini belgilang.

  1. Qalb bilan qilinadigan muloqot yo’li qanday ataladi?

  2. Qalbdan, zamondan va makondan ogohlikni talab qiluvchi tariqat…

  3. Naqshbandiya tariqatining Xoja Ahrori Validan keyingi Movarounnahrdagi yirik murshidi nomini belgilang.

  4. Amir Temur va Xoja Bahouddin Naqshbandning birinchi pirlari kim bo’lgan?

  5. Xoja Bahouddin Naqshband timsoli yaratilgan epik asarni belgilang.

  6. Xoja Bahouddin Naqshbandning Alisher Navoiy ta’riflagan sevimli xalifasi nomini belgilang.

  7. Naqshbandiya silsilasi haqida Samarqandda yaratilgan asar…

  8. Xoja Fazlulloh Abullays Samarqandiy asarlari nomi keltirilgan qatorni toping.

  9. «Baytul-muqaddas» joylashgan shahar…

  10. «Baytul harom»ni qurgan inson nomini toping.

  11. Jamiyatdagi osoyishtalikka rahna solishga, insonlarni jaholatga yetaklashga intiluvchi diniy asosdagi jamoalar…

  12. Muhammad alayhissalom haqlarida yozilgan asarlar nomi keltirilgan qatorni toping


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OILY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
FILOLOGIYA FAKULTETI

MUMTOZ ADABIYOT TARIXI KAFEDRASI
“ TASAVVUF VA BADIIY IJOD ”

FANIDAN O`QUV MATERIALLARI

(MA`RUZALAR MATNI)


МАЪРУЗА МАТНЛАРИ

1-мавзу. Tasavvufning paydo bo‘lishi, ta’limot sifatida shakllanishi

va tarixiy taraqqiyoti
Режа:

  1. Тасаввуф илми мумтоз адабиётшуносликнинг таркибий қисми сифатида.

  2. Тасаввуфшунослик фан сифатида.

  3. Ўзбек тасаввуфшунослиги ва унинг тараққиёт омиллари.

  4. Шарқ мумтоз поэтикасининг шаклланиши.


Tayanch tushunchalar: islomiy ilmlar, zuhd va taqvo, tasavvuf, ma’rifat, nafs tarbiyasi, oyat va hadislar, sufiy va mutasavvuf
Tasavvuf ijtimoiy hodisalardan biri bo‘lib, u O‘rta va Yaqin Sharq mamlakatlaridagi boshqa diniy-mazhabiy jarayonlar qatorida muayyan moddiy va ma’naviy zamin hamda unga muvofiq tarixiy sharoit natijasi sifatida vujudga keldi. U islom diniga zuhdu taqvo tarzidagi oppozitsion bir ko‘rinishda paydo bo‘ldi, bir guruh insonlarning mavjud davlat boshqaruviga nisbatan e’tirozlarini ifoda etti va Sharq ma’naviy tafakkuri zanjirida shu tariqa amaliy va nazariy munosabatlar majmuidan iborat bo‘lgan tasavvuf ta’limoti yuzaga keldi.

Islom dini e’tiqod sifatida yoyilguniga qadar ham sharqda, ham g‘arbda irfoniy ta’limotlar va maktablar mavjud edi. Ayrim g‘arb olimlari tasavvufning yunon va hind irfoniy-falsafiy ta’limotlaridan ta’sirlanib yuzaga kelganligini qayd etadilar. Sharq musulmon ulamolari esa ularning bu fikrlarini rad etib, o‘zlarining bu mavzudagi nuqtai nazarlarini aniq ilmiy dalillar bilan himoya qiladilar.


Olimlar munozarasini o‘rganish jarayonida “Sharq va G‘arb ilmiy-falsafiy tafakkuri tarixida mavjud bo‘lgan “irfon” va “tasavvuf” atamalari o‘zaro muqobilmi, ya’ni bir mazmun-ma’noni anglatadimi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Bu tushunchalar esa aynan bir-biriga mazmunan nomuqobil (teng emas), mohiyat jihatidan ham farqli ekan. Chunonchi, “irfon” so‘zi arab tilida bilish, tanish, tushunish, chuqur va har tomonlama kuchli bilimni anglatar ekan. Bu so‘z yunon tilida yunon mifologiyasidan kelib chiqqan “mistika”, ya’ni “sirli”, “g‘oyibona” ma’nolarini bildirar ekan. Bu so‘zning yana bir ma’nosi baland salohiyat (intellekt) bo‘lib, irfon sohibi (ya’ni orif)ning ilm-fanning ko‘p sohalarini, fanlarga oid ko‘p ma’lumotlarni qamrab olganligini, aqliy-mantiqiy tafakkuri va intuitsiyasi (hissiy-sezish) qobiliyati rivojlanganligini anglatar ekan. Sezgi orqali erishilgan irfon Haq taolo va uning sifatlari haqida bevosita ma’lumot beradi. Aql va diniy hujjatlar esa bilvosita ma’lumot beradi. Insonning o‘zi his qilib topgan ma’naviy mushohadasiga asoslangan bevosita ma’lumot – irfon, albatta diniy rivoyatlar, dalillangan aqliy bilimlardan muhimroq va qadrliroq sanaladi.

“Tasavvuf” so‘zi esa inson badanining huzur-halovatga bo‘lgan talablarini cheklash maqsadida tanga qishin-yozin noqulaylik tug‘diruvchi jun matodan kiyim kiyib, qol (dunyoviy) va hol (ma’rifiy) ilmlarni egallab, ichki dunyosini poklashi, go‘zal qilishi natijasida Yaratguchi - Haq taolo roziligini topish yo‘lidan yurish ma’nolarini bildirar ekan. Tushunchalar ma’nolarini muqoyasa qiladigan bo‘lsak, irfon egasi ham, tasavvuf vakili – sufiy ham ruhiy-ma’naviy kamolotga erishgan zotlar bo‘lib, dunyo hayotlarida Haqni tanish, Unga intilish yo‘lidan yuruvchilardir. Shu jihatdan bu ikki tushunchani ba’zi olimlar bir ma’noda ishlatadilar. Abdulhakim Juzjoniy bu masalaga shunday aniqlik kiritadi: “Ba’zilarning fikricha, tasavvuf irfonning bir bo‘limi va uning ko‘rinishlaridan biridir, ya’ni tasavvuf bir yo‘l-yo‘riq va tariqat sifatida irfondan ajralib chiqqan. Irfon esa umumiyroq tushuncha bo‘lib, tasavvufdan boshqa yo‘l-yo‘riq va mazhablarni ham o‘z ichiga oladi. Unga binoan bir kishi sufiy bo‘lib, orif bo‘lmasligi mumkin. Yoki bir kishi zohiran tasavvuf tariqasida turib, irfondan hech qanday bahra olmasligi ham mumkin. Ba’zan esa orif so‘zi sufiy va darveshga nisbatan yuksakroq ma’noda ham qo‘llangan. Ba’zilar esa irfon – tasavvufning ilmiy va zehniy tomoni va tasavvuf – irfonning amaliy tomoni deb bilganlar.”1

Tasavvuf nazariya bilan cheklanib qolmagan, tajriba bilan hosil bo‘lgan amaliy ilmdir. Bu erda amal deyishdan maqsad faqat ibodat emas, balki inson hayotining har bir daqiqasida muayyan maqsad bilan (pok va ezgu maqsad bilan) harakat qilishi, haq roziligini istashidir. Imon ham faqat shu orqali kamol topadi. “Tasavvufiy imon – amaliy imondir”, - deb yozadilar turk olimlari.2 Demak, irfon alohida olingan bir shaxs ruhoniyati yoki falsafiy maktab ilmiy-ruhoniy takomili darajalari haqida tasavvur tug‘dirsa, tasavvuf imonni axloqiy turmush tarzi, o‘zaro hamjihatlik, mehr-muhabbat; inson, jamiyat va jamiki maxluqot uyg‘unligida namoyon bo‘ladigan fayzi ilohiy bir hol sifatida tushuntiradi.

Ko‘rinadiki, irfon va tasavvuf bir maqsadni ko‘zlagan insonlarning irodasini ifoda etuvchi ta’limot, ammo bu maqsadga etish yo‘llari va natijalari turli mazmunda bo‘lishi mumkin. Ya’ni, irfoniy ta’limot va maktablar islomgacha bor edi va ularda ifoda etilgan irfoniy g‘oyalar tasavvuf ta’limoti g‘oyalariga hamohang bo‘lgan. Bu g‘oyalar qadimgi Yunon va Hind falsafalarida ham ishlab chiqilgan. Ammo bu g‘oyalarning asosiy manbalari islomgacha bo‘lgan dinlar edi. Shu boisdan islom dini asosida shakllangan tasavvuf ta’limoti islom dini o‘zigacha bo‘lgan dinlardan qanchalik farq qilsa, tasavvuf ham boshqa irfoniy maktablardan katta farq qilgan. Tasavvufning asosiy g‘oyalarini islomning muqaddas manbalari – Qur’oni karim va Hadisi shariflar mazmun-mohiyati tashkil etgan.

Abdulhakim Juzjoniy yuqorida tilga olingan maqolasida “Hindiston va Yunonda ilmi irfon” haqida so‘zlar ekan, Hindistonda irfon g‘oyalarini ifoda etgan o‘nlab falsafiy maktablar borligini, shular orasidan “Vandotion” mazhabini Hindistonda irfon mazhabi deyish mumkin ekanligini qayd etadi. Bu ta’limot vakillari falsafiy fikr yuritib: ”orif dunyoviy aloqalar va moddiy bog‘lanishlardan uzilgandan keyin yuksaklik darajasiga ko‘tariladi, o‘shanda orifning ruhi, kulliy (umumiy) ruhning o‘zi bo‘lib qoladi”, degan xulosaga keladilar.

Смотрите также файлы