Файл: Педагогика педагогикалы колледж студенттеріні педагогикадан жргізетін зерттеу жмысыны жйесі жне оны кезедері.docx

Тепе-теңдік түйсігі – кеңістікте біздің денеміздің орналасуы. Біз алғаш екі аяқты велосипедке отырғанда, ролик, коньки, су шаңғысына тұрғанда – мұнда ең қиыны тепе-теңдік ұстау болып табылады. Тепе-теңдікті түйсіну ішкі құлақта орналасқан.

Ауырсыну түйсігінің өзінің қорғаныстық маңызы бар. Олар адамға организмдегі қолайсыздықжөнінде хабарлайды. Егер ауырсыну түйсігі болмаса, адам салмақты, жарақатты сезіне алмас еді. Ауырсыну нүктелері (арнайы рецепторлар) терінің беткі қабатында және ішкі органдарда , бұлшық етте орналасқан.

Вибрациялық түйсік тербелісті бейнелейді. Мұндай түйсіну мысалы адамның қолының дыбыс шығатын рояльдің қақпағына тигенде түйсіну алады. Бұл түйсік адам үшін үлкен ролі болмайды және өте нашар дамыған.

Органикалық түйсік – біздің организмнің жұмысы туралы айтады. Бұған ашығу, тою, шөлдеу денелердегі, ішкі органдардағы өзгерістер жатады. Адам тоқ, дені сау кезінде немесе іс-әрекет үстінде түйсіктердің бұл түрін байқай бермейді. Бұл түйсік ішкі органдардың біріндегі қалыпты әрекеттің бұзылуынан пайда болады.

13. 
    Түйсіктің негізгі заңдылықтары. Бала түйсіктерінің дамуы мен өзара байланысы және түйсіктерді қалыптастыру.
    

Түйсік заңдылықтар:

1. Адаптация – сезім органдарының өзгерген жағдайға бейімделуі. Сезім органдарының қоршаған ортаға бейімделуі өте зор. Адаптация құбылысы адамға таныс.

2. Түйсіне алу қабілетін сезгіштік деп атайды. Сезгіштік деңгейінің жоғарылауы екі сипатта көрініс береді: А.Р.Лурия 1) ұзаққа созылған, тұрақты ағзадағы қалыпты өзгерістерге байланысты; 2) уақытша, субъектті кейпіне, физиологиялық немесе психологиялық себептерге байланыстытосыннан болған әсерлерден туындайды.

3. Синестезия – грек сөзінен алғанда қосарласқан түйсік деген мағынаны білдіреді. Сырттан әсер еткен тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің бірінде ғана түйсік туғызып қана қоймайды, сол сәтте басқа түйсіктердің болуына жағдай жасайды. Мысалы, алманы көргенде оның түсін, көлемін қабылдайды, оның иісін сезіп, дәмін еске түсіреді. Немесе, адамдардың бірі қызғылт түстен жылылықты, ал көгілдір түстен суықтықты сезінеді. Яғни түйсіктердің қосарласып келуі болып табылады.

4. Сенсибилизация – сезгіштіктің артуын ғана көрсететін құбылыс. Яғни талдағыштардың өзара ықпалы әсерінен сезгіштіктің артуы.

Тітіркендіргіш әсерінің тоқтағанына қарамай, аз ғана уақыт болса да түйсіктің өз күшінде қалатын кездерін бір ізді образдар деп атайды. Бұлар көру, есту, иіс, тактиль түйсіктерінде жиі кездесіп отырады. Мысалы адам 2-3 секунд бойы көзін алмай шамға қараса, содан кейін көзін жұмса жарықтың ізін байқауға болады. Бір ізді образдың бұл түрі оң бір ізді образдар деп аталады. Қасымызға екі парақ қағаз алып, бірін ақ күйінде қалдырып, екіншісінің ортсына шаршылап қиылған қызыл қағаз жапсырайық. Бұдан кейін бұл қызыл қағаздан көз алмай 20-30 сикунд қарап отырып, көзімізді ақ қағазға аударсақ, оның бетінен көгілдір түстер көруге болады. Бұл теріс бір ізді образдар.

---

Түйсікті дамыту және қалыптастыру.

Балаларда түйсіктер дүние келген күннен бастап дамиды. Мәселен, туғаннан кейін бірнеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра алады. Бұлар баланың дәм түйсігінің ерте дамитындығын көрсетеді. Баланың есту түйсігі де біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері оның құлақ түтігі суғак толы болады да ештеңені естпейді. Бірер аптадан кейін ғана бала дыбысқа біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін дыбысқа елемесе, оның саңырау болып қалуы ықтимал. Үш айлық бала анасының даусын тани бастайды. 2-3 айдан кейін бала жарыққа елеңдей бастайды, қозғалмалы заттарға көзін тұрақтатуға тырысады. Жарықты түйсінуді жаңа туған нәрестелерден де байқауға болады. Заттың түсін айыру кейін пайда болады. 5 айлық бала алдымен заттың түріне, түсіне, , біртіндеп көлеміне, одан соң барып бояуына көңіл аударатын болады. Бала тілінің шығуы ,оның жүре бастауы – түйсіктердің дамуына қолайлы әсер етеді. Мектепке барғаннан кейін балада түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту, сипап сезу, қозғалыс.т.б.) біршама қалыптасып үлгереді. Түйсіктердің қайсысын болса да қаласақ жетілдіруге болады. Адам егер алдына өзінің сезгіштік қабілетін арттыруды нақтылы міндет етіп қойса және соған жетуге жаттығатын болса, оның түйсігі ойдағыдай дами түседі. Түйсік адамның іс-әрекетіне байланысты дамитындығын көптеген мамандықтардың тәжірибелері сипаттайды. Мәселен, ұшқыштың көзі өткір, көргіш болады, композиторлар мен шекарашылар естігіш, сақ құлақ болса, шарап жасаушылар мен тамақ өнеркәсібінің қызметкерлері дәмді татып білуге шебер келеді. Мектеп оқушыларының түйсіктерін де жан-жақты дамытуға мүмкіндік мол. Бұл үшін оқушылардың оқу әрекеті белсенді, шығармашылық, қызықты ұйымдастырылуы керек. Түйсіктің дамуына кері әсер ететін факторлар да бар :

• 
  бала партада дұрыс отыра алмайтын болса
  
• 
  отырғанда , жазғанда қисайып жазатын болса
  

оның көру қабілеті нашарлайды. Ана тілі, көркем жазу, ауызша сөйлеуге жаттығу балалардың фонематикалық (дыбыстардың айырмашылығын ести алу) түйсіктерді дамытады. Мәселен, төменгі класс оқушысы көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен айыра алмайды, жазу дағдыларын бірден қалыптастыра алмайды. Көп қайталау нәтижесінде жаттығып, кейін айыра алатын болады.

14. 
    Қабылдау туралы түсінік, физиологиялық негізі, негізгі ерекшеліктері: константтылығы, таңдамалылығы, апперцепция, иллюзия. Балада қабылдаудың дамуы. Қабылдаудың оқу үрдісіндегі мәні.
    

---

Қабылдау –  заттар мен құбылыстардың мида тұтастай бейнеленуі.

            Қабылдау заңдылықтары — әрбір адамның қабылдау кезінде жекелеген ерекшелігін айтады. Яғни адам заттар мен құбылыстарды өз мағынада қабылдайды немесе қатар жібереді. Қабылдаудың заңдылықтары: қабылдаудың тұтастығы константтылығы немесе тұрақтылығы деп аталады. Таңдамалығы, структуралығы, иллюзиялығы, галлюцинация.

            Қабылдаудың тұтастығы: кейде қабылдайтын затқа тұтастық мағына болмаса да оны есте қалдыруды жеңілдету үшін тұтастай бір затқа ұқсатып қабылдау. Тұтастай қабылдау адамның есте сақтауын жеңеді.           Қабылдаудың тұрақтылығы — заттың көрінісі уақытша өзгерген кезде, оны өзгерген қалпында қабылдамай, бұрынғы өзінің қалпында қабылдауды ойлаймыз.

            Қабылдаудың таңдамалығы — толып жатқан обьектілер ішінен адам өзіні зейіні ауғанын ғана айтамыз. Мұндай жағдайда адам обьектінің өзінің көңіл аударған ерекше белгілерін қызықтыратынын, керек жақтарын ғана қабылдайды.

 Қабылдаудың мағыналылығы — кейбір ұқсас заттарды біріктіріп, бір қалыпқа  келіп, қабылдау немесе ұқсас заттарды бір ғана атау бойынша атап біріктіріп атауды айтамыз. Мысалы: ағаш, бірақ ұғымды қабылдаймыз, адам бір ақ ұғым.

Қабылдаудағы иллюзия — әр түрлі себептерге байланысты шындықтағы обьектілерді бұрмалап, теріс қабылдауды айтамыз.     

Галлюцинация — адамның нерв системасының қажуына, шаршап -шалдығуға байланысты қате қабылдауды айтады. Мысалы: адам ұзақ жол жүріп келгеннен кейін нерв жүйесінің  шаршап қажуына .

  Апперцепция — әрбір адам жасына, өмір тәжірбиесіне, біліміне, қызығушылығына, мұқтаждығына, ой-өрісімен сезім көрінісіне байланысты өзінше өзгеріп, отыратынын айтамыз

            Кеңістікті қабылдау — қоршаған дүниедегі барлық заттар мен құбылыстар белгілі бір кеңістік пен уақытта өмір сүреді. Айырмашылығы материалдық дүниенің барлығы кеңістікте болады. Оның осы кеңістіктен алатын орны болады, белгілі бір мөлшерде көлемі, формасы болады. Осы заттар бізден немесе бір заттан белгілі бір мөлшерде қашықтықта азды-көпті жақтарынан орын алады. Кеңістіті қабылдау өзі заттың көлемін, формасын, аумағын, түр-түсін, қашықтықтан қабылдаудан тұрады.

---

            Уақытты қабылдау дегеніміз— шындық құбылыстың тізбектерінің бір ізділігі. Обьективтік ұзынын бейнелейтін процесс. Уақытты қабылдау бізге дүние құбылысының ұзақтығы, шапшандылығы және дәлдігі туралы ұғым береді.

Қабылдаудың ең көп таралған түрі — көріп қабылдау, естіп қабылдау және сипап-сезу арқылы қабылдау.

---

           Балада кеңістікті қабылдауды дамыту

Бала кеңістікті оны игеруді қаншалықты үйренетініне қарай таниды.

Болдуин, Стерн балаларда «қарабайыр кеңістікті» немесе «ауызша кеңістікті», «жақын кеңістікті» немесе «ұстап алуды» және «алыс кеңістікті» ажырата біледі, ол бала үстемдікке үйреніп, біртіндеп ашады өздігінен қозғалуды үйренеді.

Алыстағы кеңістік алдымен аз дифференциацияланған. Бейімделу мен жақындасудың жетілмегендігіне байланысты бір жасар балалар алыстағы заттарды, тіпті олар үшін анықталмаған фонды құра алмайды.

Қашықтықты бағалау сонымен қатар әртүрлі нысандардың өлшемдерін бағалауға қатысты. Кішкентай қашықтықтар мен қарапайым сандар үшін өлшемнің немесе магнитуданың тұрақтылығы бар, екінші жасы. Нысанның өлшемдерін әр түрлі баламалардағы дәл бағалау объектілердің перспективасын қысқартуды түсінумен сәйкес келеді. Ұсынылған перспективаларды түсіну кеңістікті бейнелеудің ең күрделі аспектісі болып табылады және кейінірек дамиды.

 

Кеңістікті түсінудің жалпы дамуының маңызды нүктесі - дененің өзінде бекітілген есептеу жүйесінің (координаттарының) еркін қозғалмалы тірек нүктелері бар жүйеге ауысуы.

Балада форманы қабылдау

Бала нақты мақсат формаларын тез арада қабылдайды. Мектеп жасына дейінгі балаларда форма білімнің негізгі факторларының бірі болып табылады. Егер мектеп жасына дейінгі балаларға абстрактілі геометриялық пішін үйретілсе, олар оны көбіне «қарсылық білдіреді», яғни оған қарапайым, объективті түсінік береді: шеңбер - бұл доп.

 

Мектепке дейінгі жастағы балаларда түс басым болғандықтан, балалармен жұмыс кезінде түс әсеріне немесе тиімділігіне назар аудару қажет.. Сонымен бірге балалардың назарын оқуды және кейіннен геометриялық негіздерді игеру үшін қажет формалардағы айырмашылықтарға бағыттау керек.

Сананы қабылдаудың дамуы негізінен келесідей болады:

а) бала объектілер тобын қабылдайды және олардың белгілі бір сапалық сипаттамаларын ескере отырып, оларды шығарады

б) объектілер тобын тек сапалық сипаттамаларды ескере отырып қабылдау абстракцияны қабылдау қабілетін перцептивтік формада одан әрі дамыту кезінде орын алады, онда ішінара немесе толық абстракцияда объектілердің кеңістіктік орналасуы ескеріледі оның нақты сапалық ерекшеліктері.

---