ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 09.01.2024
Просмотров: 306
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қазіргі уақытта табиғатты тиімді пайдаланудың тиімді құралы табиғатты зерттеудің ландшафтылық әдісі болып есептеледі, өйткені ландшафтылы карта жер бетінің қазіргі құрылымы мен табиғатын бейнелейді. Ол шаруашылық әрекет жүзеге асырылатын, табиғи фон туралы толық ақпараттан тұрады. Оның көмегімен әрекет объектілерін орналастырудың тиімді мәселелері, болжау міндеттері шешіледі.
Ландшафтылық және өзге әдістерді қолданып құрылатын математикалық және картографиялық үлгілер 5 деңгейде табиғатты пайдаланудың стратегиясын құрастыру үшін негіз қызметін атқарады:
• Ғаламдық;
• Ұлттық;
• Аймақтық;
• Жергілікті;
• Түбегейлі.
Геологиялық-экологиялық қызмет үшін зерттеудің аймақтық, жергілікті және түбегейлі деңгейлері өзекті.
Аймақтық зерттеулер масштабының түбегейлігі 1:200 000 – 1:500 000 өнеркәсіптік- экономикалық аймақтардың деңгейінде геологиялық ортаны тиімді пайдалану мен қорғау схемаларын құрастыру жүргізіледі. Сонымен қатар геологиялық орта мен техногенді жүктеме бойынша бар материалдар қолданылады. Болжамды бағалау басқа аймақтармен ұқсастық әдісі бойынша жүргізіледі.
Жергілікті зерттеулер аймақ инфрақұрылымының ірі элементтерінде (қалалық және өнеркәсіптік агломерациялар, гидротехникалық кешендер), пайдалы қазбаны өндіру, жерасты суларын ірі суіріктеу территорияларында жүргізіледі. Жағдаят 1:25 000 – 1:50 000 масштабымен зерттеледі. Көлемі мен құрамы өткен жылдарда территорияның зерттелу дәрежесімен анықталатын, далалық зерттеулер мен режимдік бақылаулар жүргізіледі.
Түбегейлі зерттеулер өнеркәсіптік кешендердің, ірі қоқыс үйінділерінің, гидротехникалық құрылыстардың ықпалынан геологиялық ортаның нақты өзгерістерін бағалаудан тұрады. Ортаның сандық параметрлері мен жағдайы территорияны арнайы зерттегенде, 1:5 000 – 1:10 000 масштабта режимдік бақылаулар кезінде анықталады.
2 Газды хромотография .
Газды хромотография (ГХ) аналитикалық химияның жақсы дамып келе жатқан түрлерінің бірі. Бұл әдіс тек ұана химиялық зерттеулерде ғана қолданылмай, мұнай өнеркәсібінде , медицинада, мұнай химиясы, мұнай өңдеу өнеркәсібінде, газ өнеркәсіптерінде жақсы қолданылады.
Әдістің маңызды ерекшелігі – әр түрлі заттарда , ҚО объекттерінде , материалдарда микро қоспаларды анықтау. Газды хромотография әдісі 1- ші анализден бастап қоспаның сандық сапалық талдауын жасайды және 100- 200 ұшқыш компоненттерге дейін анықтайды.
Газды хромотография жеке компоненттерге немесе жеке компонеттер тобына бөлінетін күрделі заттарды бөлудің физикалық – химиялық әдісіне жатады. Бөлу бөлінетін компонеттердің қозғалмалы газдың және тұрақты фазалар арасында молекулаларының таралуына негізделген. Бұл фазалар арасында анықталатын компонент үшін динамикалық тепе – теңдік орнайды . Тасығыш – газ ағыны қысымында анықталатын қоспаның компоненттері әр лүрлім жылдамдықта хромотографиялық бағана бойымен жылжиды.
Анықталатын компонент үшін қозғалу жылдамдығы газдың екі тұрақты фазалар арасында таралуының константасы бойынша анықталады.
Хромотография занының қозғалу жылдамдығы таралу константасының кері пропорционал. Себебі, жақсы сорбцияланатын компонеттер сорбент қабаты арқылы нашар сорбцияланатын компоненттерге қарағанда баяу қозғалады.
Бөлу процессі бөлінетін компоненттердің ұшқыштық пен ерігіштікке негізделген. Хромотографиялық бағанадан СФ < ерігіштігі төмен, берілген температурада ұшқыштығы жоғары компонент тез өтеді.
Талданатын сынаманы буландырғыш арқылы тасығыш –газ ағынына еңгізеді. Тасығыш газ сынаманы бағана және детектор арқылы өтуіне қызмет етеді. Бағана хромотографтың негізгі бөлігі болып табылады, онда талданатын сынама құрамдас бөліктерге бөлінеді. Сынаманың бөлінген компонеттері тасығыш газбен бірге бағанадан шығып, детектормен тіркеледі. Детектор сигналдары тіркегіш құрал лентасына жазылады.
Газды хромотографияның 2 түрі бар:
1) Газ адсорбциялық ( қатты фазалық ),
2) Газ сұйықтың
Газ адсорбциялық хромотографияда СФ ретінде қатты адсорбент ,газсұйықтықта бұндай фаза ретінде инертті тасымалдаушыға жағылған сұйықтық алынады.
2) Компонеттердің бағанадан шығуы сигнал түзеді, нәтижесінде өздігінен жазғыштың лентасында хроматограмма жазылады. Анықталатын заттың хроматограммасы химиялық шыңның бітліктеріне сәйкес болоды. Сынаманың енгізілу уақытынан шыңның максимумының шығуына диінгі уақытты ұсталыну уақыты деп атайды. Бағананың толтырылған затымен сіңірілмейтін кампонент (мысалы: ауа ) бағанадан тасығыш- газ жылдамдығымен температура 0 уақыт арасында өтеді. Кез –келген компоненттің молекулалары бағанадан тасығыш – газ жылдамдығымен өтетіндіктен, газ фазасында болған уақытта бұл уақытта бұл
молекулалар СФ байланысады, сондықтан
t’= t- t◦
Алынған шаманы адсорбцияланатын компоненттің ұсталу уақытын есептемегендегі ұсталу уақыты деп атайды.
Ұсталынуды сипаттау үшін ұсталыну көлемі ұғымы қолданылады. VR- ұсталыну уақытының тасығыш-газдың көлемдік жылдамдығының айналу туындысы. (Затты элювирлеу үшін бағанада затты белгілі бір жылдамдықпен жылжымалы заттың көлемі өткізу керек. ) 3) ГХ-ны препараттық мақсаттарда химиялық препараттарды тазалауда, қоспадан жекелеген заттарды бөлуге қолданылады. Газды хроматографтың көмегімен «Венера» ғарыштың аймағында Венераның атмосферасының құрлысы анықталған. ГХ-фтарды ғарыш кемелерінің тұрғын бөліктерінде қолданылады: себебі адам организмі көптеген 3и3 ды бөледі жәнеолардың көп шоғырлануы зиян, қолайсыз жағдайларға әкеледі. Шекті нормаларды бұзғанда хроматографтың автоматты жүйесі аспапқа ауаны тазалауға каманда береді. ГХ-ұшқыш заттарды бөлу әдісі. ҚФ-ретінде инертті газ ( тасығыш- газ) СФ арқылы өтеді. СФ үлкен беткі бөлікті болады. ҚФ ретінде (көмірқышқыл газы ) алынады. Тасымалдаушы газ бөлінетін компоненттермен, СФ-мен әрекеттеспейді.
Бөліну процессі бөлінетін компоненттердің ұшқыштығына ерігіштігіне негізделген. Х-қ бағанадан СФ-да ерігіштігі төмен, ал берілген t-да ұшқыштығы жоғары компонент тез өтеді.
ГХ-ны органикалық қосылыстарды талдауда сериялық әдіс ретінде кеңінен қолданады. Осы әдіспен периодтық жүйенің ұшқыш комплекс түріндегі барлық элементтерін анықтауға болады. Жоғары сезімталды және сұрыптаушы детекторлар микроқоспаларды
% концентрацияларда да тіркейді.
4) Газадсобциялық химияның ерекшелігі – бұл әдісте СФ ретінде беті жоғары активті адсорбенттерді, СФ және ҚФ арасындағы адсорбциясы электростатикалық табиғаты бар молекулаларалық әрекеттесулер есебінен жүреді.
Аналитиктер үшін тұрақты t-да адсорбцияланған заттардың мөлшері осы заттың газ фазасындағы концентрациясына тура пропорционал болуы маңызды. Бұл жағдайда анықталатын компонент бағана бойымен тұрақты жылдамдықпен, оның концентрациясына қарамай қозғалады. Заттардың бөліну олордың әртүрлі жылдамдықпен қозғалуына негізделген. Сондықтан ГАХ адсорбентті, оның ауданы сіңіру бетінің табиғатын тағдау өте мағызды.
ГАХ-да адсорбент ретінде силикогель, кеуекті шыны, белсенді көмір қолданылады. Белсенді адсорбенттердің беті тегіс болмауы ГАХ-ның негізгі кемшіліктері ГАХ-ны газ қоспаларын төмен қайнайтын көмір сутектерді, активті функционалды топтары жоқ қосылыстарды және талдауда кеңінен қолданады.
СФ сұйық фазалар. Бағананың талғамдылық пен қамтамассыз ету үшін тұрақты сұйық фазаны дұрыс таңдау керек. Бұл фаза компаненттер үшін жақсы еріткіш болуы керек, лайлы емес, химиялық инертті, тасымалдаушыға шаққанда су тұтқырлықты, жұқа қабат түзуі керек. СФ бөлу компоненті үшін бөлу қабілеттілігі максимальді жоғары болуы керек. Сұйық фазаның 3 типі болады. 1 полярлы емес, полярлы және аз полярлы.
Тұрақты сқйық фазаның және бөлінетін заттардың қасиеттерін біле отырып, берілген қоспаны бөлу үшін селективті сұйық фазаны таңдап алуға болады. Таңдау барысында компоненттердің үсталу уақыты талдауға ыңғайлы, СФ полярлығы мен талданатын сынаманың полярлығы бір-бәрәне жуық болатындай етіп алады.
Сұйық фазаны қатты тасымалдаңышқа біркелкі етіп жаңу үшін оны ұшқыш еріткіш (эфир) пен араластырады. Бұл ерітіндіге қатты тасымалдағышты қосады, қоспаны қыздырады еріткіш ұшып кетеді, ал сұйық фаза тасымалдаушыда қалады.
5) Аналитикалық химияда практикалық газсұйықтық х-яны көп қолданады. Бұл сұйық СФ-ның көптүрлілігіне байланысты, осы талдауға қажетті сезімтал фазаны таңдауда жеңілдетеді.
Тасымалдағыш пен сұйық СФ арасында компоненттердің таралу механизімі олордың сұйық фазада еруіне негізделген.
3 топырақтың ластану көздерімнен сипаты
1. Топырақ бұл климат пен ағзалардың өзара бірлесіп әрекеттесуі кезінде литосфераның топырақ қабатының өзгеруі нәтижесінде пайда болған, табиғи тарихи түзілім. Жердегі топырақтар сан алуан және олардың қолданылуы құнарлылыққа тәуелді, ал құнарлылық гумустың мөлшеріне тәуелді. Шөгінді жыныстарды мору өнімдері топырақ түзуші жыныстар болуы мүмкін, ең кең таралған түпнегіз жыныстары континенталдық төрттік түзілімдер болып табылады. Топырақтың сіңіру қабілеті оның қатты фазасымен өзара әрекеттесетін, түрлі заттарды еркін сіңіру және жұту қабілеті болып табылады. Топырақтың келесі түрлерін ажыратады: арктикалық, шымтезектік, сарғылт, сұр қоңыр, қызыл және сары топырақ, ақшыл сұрғылт түсті. Топырақтың түзілуі үрдіс қарқындылығының 1,5-2 метрге біртіндеп сөнуімен жоғарыдан төмен қарай жүреді.
Топырақ горизонттары үш түрлі болады:
1. Гумустық, мұнда қуаттандырушы заттар жинақталады.
2. Бұл горизонтта келесі горизонтқа өтетін тұздардың шаймалануы мен шайылуы жүзеге асады.
3. Шайылу нәтижесінде түзілген, тұздар мен карбонаттар жиналады.
Ластаушы заттардың топыраққа түсу жолдары.
1. Атмосфералық жауын-шашындармен бірге көптеген химиялық қоспалар топыраққа түседі. Кәсіпорындар жұмысының нәтижесінде түзілетін шығарындылар атмосфераға түседі, содан соң атмосфералық ылғалдың тамшыларында ериді және жауын-шашын болып жауады. Бұл негізінен газдар, күкірт пен азот оксидтері. Олардың көбі қышқылды сипатқа ие, сумен қоспалар түзеді.
2. Шаң және аэрозоль түрінде шөгетін, қатты және сұйық қоспалар. Құрғақ ауа-райы кезінде әдетте тікелей шаң мен аэрозоль шөгеді. Автокөліктер, әсіресе қалаларда, топырақтың ластануына маңызды үлесін қосады.
3. Газтәрізді қоспаларды топырақтың тікелей сіңіруі кезінде.
4. Өсімдікке түскенде түрлі қоспалар кез келген агрегаттың күйде саңылау арқылы жапырақтармен сіңіріледі немесе бетінде шөгеді. Содан соң, жапырақтар түскен кезде, осы қоспалардың барлығы топыраққа түседі.
Топырақтың физикалық қасиеттері: көлемдің салмақ, кеуектілік, иілгіштік және жабысқақтық.
2. өндірісті техногенді интенсивтендіру ластану мен дегумификацияға, екінші қайталап сортаңдану мен эрозияға мүмкіндік тудырады.
Әрқашан топырақтың құрамында болатын заттарға, концентрациясы адам әрекетінің нәтижесінде артуы мүмкін, металдар мен пестицидтер жатады. Жоғары мөлшер қорда тыңайтқыштарын, пайдаланылған газдарды енгізу нәтижесінде атмосфералық эмиссиямен тудырылуы мүмкін. Топырақ өлі топыраққа айналады. Бұл қорғасын, сынап, мышьяк және мыс сияқты металдарға жатады. Мышьяк көптеген табиғи топырақтарда бар, алайда оның концентрациясы тұқымды дәрілеу үшін қорғасын арсенатын қолдану есебінен 50 есе артуы мүмкін. Дағдылы топырақтардағы сынап 90-250г\га мөлшерінде болады. Дәрілеу есебінен ол жыл сайын шамамен 5г\га мөлшерінде қосылуы мүмкін. Осындай мөлшері топыраққа жаңбырмен бірге түседі. Қалалар мен қара және түсті металлургия кәсіпорындарының, химиялық жән мұнайлы химиялық кәсіпорындардың, машина өндірісінің, ЖЭС маңындағы топырақта бірнеше ондаған км қашықтықта топырақ ауыр металдармен және мұнай өнімдерімен ластанған. Өндіру және өңдеу, тасымалдау және тарату орындарындағы топырақтың ластануы фондық мөлшерден 10 есе асады. Мысалы, Атыраудан 10 км қашықтықта батыс және шығыс бағыттардағы топырақтағы мұнайдың мөлшері фондық мәннен он есе артық. Осылайша, өнркәсіптің қарқынды дамуы өнеркәсіптік қалдықтардың артуына әкеледі, ол тұрмыстық қалдықтармен бірлесіп, сапаның нашарлауын тудырып, топырақтың химиялық құрамына ықпал етеді. Ауыр металдармен ластану күкіртті ластану аймақтарын түзеді, олар көмір жанған кезде түзіледі және микроэлементтер құрамының өзгеруіне және техногенді шөлейттердің түзілуіне әкеледі. Микроэлементтер мөлшерінің өзгеруі жануарлар мен адамның денсаулығына ықпал етіп, зат алмасудың бұзылуына әкеледі. Мысалы, йодтың жетіспеуі қалқанша безінің ауруына әкеледі, кальцийдің жетіспеуі буындардың зақымдануына және олардың деформациясына әкеледі. Топырақтың ауыр металдармен ластануы а/ш дақылдарының ластануына алып келеді. Топырақта ісік ауруларын тудыратын канцерогенді заттар әркез кездеседі.