3. Демеулік шылау

Демеулік шылау тіркескен сөзге қосымша мағына береді. Мысалы, ма, ме демеулігі өзі тіркескен сөзге сұраулық мағына береді (Бұл кітап па?). Оның 6 түрі бар:

түрі	шылауы	мысал
Сұраулық мағына беретін демеулік	ма, ме,ба, бе,па, пе, ше	Қазір жаңбыр жауып кетсе ше? Есенсің бе?
Күшейткіш мағына беретін демеулік	-ақ, -ау, -ай, да, де, та, те	Осы сен-ақ бізді шаршатып бітірдің.
Белгісіздік мағына беретін демеулік	-ау, -мыс, -міс, кейде	Ертеректе бір әулие кісі болыпты-мыс.
Болымсыз-дық мағына беретін демеулік	түгіл, тұрсын, тұрмақ	Сен түгіл мен де бес алған емеспін.
Шектік мағына беретін демеулік	ғана, тек, -ақ	Ол кеше ғана келді.
Нақтылау мағына беретін демеулік	ғой, қой -ды, -ді, -ты, -ті	Бұл оқиға бұрын болған-ды. Бұл менің ағам ғой.

ОДАҒАЙ

Одағай – дербес мағынасы жоқ, адамның көңіл-күйін білдіретін немесе жануарларға қаратылып айтылатын сөз.

• 
  Одағайдың ерекшеліктері:
  

1. 
   Одағайда дербес лексикалық мағына болмайды. (пәлі, әттең, ойпырмай т.б.)
   
2. 
   Одағай сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді. (Қап, соны күшік кезінде атып тастау керек еді.)
   
3. 
   Одағай сөйлем мүшесі бола алмайды, яғни сөйлем мүшесіне талданбайды. (Әттең, қазір жанымда әкем болғанда ғой.)
   

• 
  Одағай мағынасына қарай 3-ке бөлінеді:
  

1. Көңіл-күй одағайы	2. Жекіру, бұйыру одағайы	3. Шақыру одағайы
Адамның түрлі көңіл-күйін білдіретін сөз	Жекіру, тыйым салу мәнін білдіретін сөз	Мал, ит-құсты шақыру не қууға байланысты айтылатын сөз
алақай (қуану), әттең (өкіну), шіркін (таңдану) т.б.	тәйт, жә, тек т.б.	шөре-шөре, құрау-құрау, моһ-моһ т.б.

---

СИНТАКСИС

Синтаксис (грек. "құрау, біріктіру, рет") – сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылысын қарастыратын грамматиканың бір саласы. Оны төмендегі кестеден көруге болады:




СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТӘСІЛДЕРІ

4 түрлі тәсілмен байланысады:

1. 
   Жалғаулар арқылы (сөздер жіктік, септік және тәуелдік жалғауларымен байланысады. Мысалы: Балаға берді. Үйдің есігі)
   
2. 
   Шылаулар арқылы (сөздер шылаулар арқылы байланысады. Мысалы: сабақ туралысөйлестік, отан үшін отқа түс.)
   
3. 
   Орын тәртібі арқылы (Сөйлемдегі сөздер ешбір жалғаусыз байланысады. Мысалы: алыс жер, атақты адам)
   
4. 
   Дауыс ырғағы арқылы (Сөйлемдегі сөздер дауыс ырғағы (интонация) арқылы байланысады. Мысалы: Бұл – біздің мұғалім. Асан – белгілі ақын.)
   

СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТҮРЛЕРІ

1. 
   Қиысу –бастауыш пен баяндауыштың байланысуы. Олар сөйлем болады. Мысалы: Мен жазушымын. Біз барғанбыз.
   
2. 
   Матасу – ілік септігіндегі сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысуы. Мысалы: баланың үйі, біздің гүліміз.
   
3. 
   Меңгеру – атау, ілік септігінен басқа септіктердің жалғаулары арқылы байланысуы. Мысалы: Суды төкті. Ағасына берді.
   
4. 
   Қабысу – ешбір жалғаусыз орын тәртібі арқылы байланысуы. Мысалы: қара қалам, алтын сағат, әдемі қыз.
   
5. 
   Жанасу – Үстеу мен етістіктің байланысуы. Мысалы: кеше болды, сол арқылы білдім. СӨЗ ТІРКЕСІ
   

Сөз тіркесі – кемінде екі сөздің мағыналық әрі тұлғалық жақтан байланысуы.

• 
  Сөз тіркесінің айрықша белгілері:
  

1. 
   Ең кемі толық мағыналы екі сөзден тұрады
   
2. 
   Өзара грамматикалық тәсілдер арқылы бірі екіншісіне бағына (сабақтаса) байланысады.
   
3. 
   Зат, құбылыс жайында кеңірек, нақтылы түсінік береді.
   

• 
  Сөз тіркесінің бірінші сыңары бағыныңқы сөз, ал екінші сыңары басыңқы сөз деп аталады:
  

1. 
   Бағыныңқы сөз – тірек сөздің мағынасын нақтылап, даралап сипат беретін бірінші сөз. (әдемі киіну)
   
2. 
   Басыңқы сөз – сөз тіркесін жасауға тірек болатын екінші сөз. (үш бала)
   

• 
  Сөз тіркестерін сөйлемн жасалады:
  

Сөз тіркесі	Сөйлем
бала бөленген бесік, бесіктің үсті, жеті нәрсе, үстіне жабылады	Бала бөленген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабылады.
сол қол, қолына ұстаған, үлкен шортан, отырғандарға көрсетті, мақтана көрсетті, ұстаған шортанды	Дәмеш кемпір сол қолына ұстаған үлкен шортанды отырғандарға мақтана көрсетті.

---

Сөз тіркесінің түрлері

Сөз тіркесінің екі түрі бар: есімді сөз тіркесі және етістікті сөз тіркесі.

түрі	Есімді сөз тіркесі			Етістікті сөз тіркесі
ереже	Басыңқы сыңары есім сөзден болған сөз тіркесі.			Басыңқы сыңары етістіктен болған сөз тіркесі.
мысал	бағыныңқы	басыңқы		бағыныңқы	басыңқы
	жаңа айтуға	киім құмар		жел соғыс	соқты аяқталды

Сөз тіркесіне ұқсағанмен, сөз тіркесі бола алмайтындар

	Тұрақты тіркес	Күрделі сөз
ереже	Тұрақты тіркестер кемінде екі сөзден тұрғанмен, бір мағынаны білдіреді. Ал сөз тіркесі болу үшін әрқайсысы дербес мағыналы екі сөз керек. Тұрақты тіркестер сөз тіркесінің бір сыңары ғана бола алады.	Күрделі сөздер екі сөзден тұрғанмен, бір мағынаны білдіреді. Ал сөз тіркесі болу үшін дербес мағыналы екі сөз керек. Күрделі сөздер сөз тіркесінің бір сыңары болады.
мысал	қоян жүрек (қорқақ) көзді ашып-жұмғанша (тез)	келе жатыр, қара торы, он бес

Сөз тіркесі және тұрақты тіркес пен күрделі сөздің

айырмашылығы

Сөз тіркесі	1. Сөз тіркесінің құрамындағы сөздердің әрқайсысы толық мағыналы болады. 2. Бағыныңқы сыңары мен басыңқы сыңарлары болады. 3. Әрбір сыңары жеке сұраққа жауап береді.	Мысалы: қандай? не? кең бөлме оған мұрнын шүйірді он үш күн ол бара жатыр
Тұрақты тіркес	1. Сөз тіркесіне ұқсас болған-мен, өздігінен сөз тіркесі бола алмайды. 2. Тұрақты тіркестер бірнеше сөзден тұрғанмен, бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұраққа жауап береді. 3. Тұрақты тіркестер сөз тіркесінің тек бір сыңары болады.	Мысалы: кімнің? несі? Су жүректің амалы су жүрек (қорқақ) ит өлген жер (алыс) жүрек жұтқан (батыр)
Күрделі сөз	1. Сөз тіркесіне ұқсас болған-мен, өздігінен сөз тіркесі бола алмайды. 2. Екі немесе одан да көп сөз-ден тұрып, бір ғана сұраққа жауап береді. 3. Күрделі сөздер сөз тіркесі-нің тек бір сыңары болады.	Мысалы: қандай? кім? қара торы бала күрделі сын есім: ақ ала күрделі сан есім: он үш күрделі етістік: бара жатыр

---

Сөз тіркесінің лексика-грамматикалық қатынасы

анықтауыштық қатынас	1. Матаса, қабыса байланыс-қан есімді тіркестерге тән. 2. Басыңқы сөзден бағыныңқы сөзге кімнің? ненің? қандай? қай? қанша? неше? қайдағы? қашанғы? деген сұрақтар қою арқылы анықталады.	Мысалы: Аянның (кімнің) добы үйдің (ненің?) есігі алыс (қандай?) жер бес (қанша?) қағаз
толықтауыштық қатынас	1. Меңгеру байланысындағы есімді және етістікті тіркес-терге тән. 2. Басыңқы сөзден бағыныңқы сөзге кімге? неге? кімді? нені? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен? деген сұрақтар қою арқылы анықталады.	Мысалы: сөзге (неге?) шебер гүлді (нені?) суару терезеде (неде?) тұр сенен (кімнен?) алды көзбен (немен?) көру
пысықтауыштық қатынас	1. Меңгеру, қабысу, жанасу байланысындағы етістікті тіркестерге тән. 2. Басыңқы сөзден бағыныңқы сөзге қайда? қашан? қайтіп? қалай? неліктен? т.б. деген сұрақтар қою арқылы анықталады.	Мысалы: ауылда (қайда? ашылды биыл (қашан?) ашылды зорға (қалай?) ашылды

СӨЙЛЕМ

Сөйлем –тиянақты бір ойды білдіретін сөздер тобы.

Айтылу мақсатына қарай:

1.Хабарлы сөйлем (ойды хабарлап жеткізеді) Соңында нүкте . тұрады.

2.Сұраулы сөйлем (сұраулы мағынада айтылады) Соңында сұрау белгісі ? тұрады. 3.Бұйрықты сөйлем (бұйыру мағынасында айтылады) Соңында нүкте немесе леп белгісі ! тұрады. 4.Лепті сөйлем (адамның эмоциясына байланысты айтылады) Соңында леп белгісі ! тұрады.

түрі	Жасалу жолдары
Хабарлы сөйлем	Хабарлау, мақсатында айтылған жай сөйлем арқылы жасалады. Мысалы, Ертеңіне ол ақсақалмен ұзақ әңгімелесті. Ақырын соққан самал шалқар көлдің ақша бетін аймалап сүйгендей болады.
Сұраулы сөйлем	1. Сұрау есімдіктері: (кім? не? қанша? қандай? т.б.) 2. Сұраулық шылаулар: (ма, ме, па, пе, ба, бе, ше) 3. Оқшау, көмекші сөз: ә, сірә, қайтеді, шығар т.б.) Мысалы, Сен оны танисың ба? / Сен оны танимысың? Енді арманың жоқ шығар? Сен ауылға бардың ғой, иә? Қазір ол келіп қалса ше? Оған өлең ұнады білем, сірә?
Бұйрықты сөйлем	Баяндауышы бұйрық рай арқылы жасалады. Мысалы, Сөйлемді жазып шық. Бұны оған айтпа.Жүр, тез аяғыңды бас! Тыныш отыр! Кел, балалар, оқылық! Кел, жүгірейік! Жылқыны тез қайырыңдар! Дауысыңды тым болмаса бір шығаршы!
Лепті сөйлем	Одағай сөздер: (қап, әттеген-ай, пай-пай т.б.) Күшейткіш мәнді сөздер: (не деген, не еткен, қандай, шіркін, ғажап т.б.) Демеулік шылаулар: (-ау, -ақ, -ай т.б.) Интонация арқылы: Қап, мынау жығылды-ау! Пай-пай, мынаның шабысын-ай! Ә, сені ме, бәлем! Бейшара-ай, мынаның тарта алмай келе жатқанынын-ай!

---

СӨЙЛЕМНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫНА ҚАРАЙ ТҮРЛЕРІ

1.Жақты сөйлем	Бастауышы бар сөйлем.	Мен ауылға бардым.
2.Жақсыз сөйлем	Бастауышы мүлдем жоқ сөйлем.	Менің оқығым келеді.
Жалаң сөйлем	Тек тұрлаулы мүшеден тұратын сөйлем.	Ол келді.
Жайылма сөйлем	Тұрлаусыз мүше қатысқан сөйлем.	Ол ерте келді.
Толымды сөйлем	Ойға қажетті мүшелердің бәрі қатысқан сөйлем.	Қыста ауа райы өте суық болды.
Толымсыз сөйлем	Айтылуға тиісті мүшелердің бірі түсіп қалған сөйлем.	-Балам, қайдан келдің? - Астанадан. Толымды түрі: -Балам, (сен) қайдан келдің? - (Мен) Астанадан (келдім).
Атаулы сөйлем	Іс-оқиғаның, құбылыстың атауын ғана көрсететін сөйлем.	Жаз.

Ескерту:

1) Бастауышы айтылмаған жағдайда баяндауышқа сұрақ қою арқылы табуға болады: Ертең мұнда кел. (Сен ертең мұнда кел)

2) Кейбір құрмалас сөйлемде екі жай сөйлемнің бастауышы ортақ болады. Ондай сөйлемді жалпылама жақты сөйлем дейді. Мысалы, Аз сөйле, көп тыңда. (Сен аз сөйле, көп тыңда.)

Жақсыз сөйлемнің жасалу жолдары

Жақсыз сөйлемнің баяндауышы күрделі болып келеді және мынадай жолдармен жаслады:

1. 
   Қалау рай арқылы: Менің оқығым келеді.
   
2. 
   Барыс септігіндегі тұйық етістіктің бол, жара, тура кел деген көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы: Ауылға баруға тура келді.
   
3. 
   Атау және барыс септіктеріндегі тұйық етістіктің керек, жөн, мүмкін деген бейтарап сөздермен тіркесуі арқылы: Менің сабақ оқуым керек.
   
4. 
   -ып, -іп, -п тұлғалы көсемшенің болымсыз түрдегі бол етістігімен тіркесуі арқылы: Оның не айтып отырғанын түсініп болмайды.
   
5. 
   Құрамында бастауышы бар тұрақты тіркестер арқылы: Оның үрейден төбе шашы тік тұрды.
   
6. 
   Ілік септігіндегі тұйық етістіктің керегі жоқ, қажеті жоқ, қажеті не деген бейтарап сөздермен тіркесуі арқылы: Оны айтудың қажеті жоқ.
   

---

Смотрите также файлы

• 6. Определители Общее понятие об определителях.doc

• Организация работы складского хозяйства.rtf

• Отчет по практической работе по дисциплине Технологии разработки программных приложений.docx

• Бизнесплан по развитию комплексных продаж на коттеджные дома.docx

• Отчет о курсовой работе по дисциплине Алгоритмизация и программирование по теме Обработка текстовой информации.docx